حمزة بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اکرم و از شهدای احد*. کنیه اش ابوعُماره و ابویَعْلی (ابن سعد، ج ۳، ص ۸؛ ابن قتیبه، المعارف، ص۶۰۰؛ بلاذری، ج ۳، ص ۲۸۲) و مادرش هاله بنت اُهَیْب (وُهَیْب)بن عبدمَناف بن زُهره (ابن کلبی، ۱۴۰۷، ج ۱، ص ۲۸؛ ابن هشام، قسم ۱، ص ۱۰۹؛ مصعب بن عبداللّه، ص ۱۷) بود.اینکه ثُوَیْبه، کنیز ابولهب، به پیامبر اکرم و حمزه شیر داده است (یعقوبی، ج ۲، ص ۹) و تأکید پیامبر بر اینکه حمزه برادر رضاعی اوست (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۱، ص ۱۰۸ـ۱۱۰؛ کلینی، ج ۵، ص ۴۳۷)، حاکی از حداکثر دو سال اختلاف سنی بین آنهاست (نیز رجوع کنید به ابن هشام، قسم ۲، ص ۹۶؛ ابن سعد، ج ۱، ص ۱۰۸؛ ابن عبدالبرّ، ج ۱، ص۳۷۰). این اختلاف سنی چهار سال هم دانسته شده است (واقدی، ج ۱، ص۷۰؛ ابن عبدالبرّ، ج ۱، ص ۳۶۹) که باتوجه به تردید بعضی در مورد شیر دادن ثویبه به پیامبر (رجوع کنید به عاملی، ج ۲، ص ۷۱ـ۷۸)، ممکن است بیشتر هم باشد. در مجموع، وی احتمالا دو تا چهار سال پیش از عام الفیل (سال تولد پیامبر اکرم) متولد شده است. خانه محل تولد وی در مکه در محلی به نام بازان و گویا تا قرن نهم پا برجا بوده است (رجوع کنید به قائدان، ص ۱۴۹).بنابر روایتی، پیامبر در بیست سالگی همراه عموهایش در جنگهای فِجار* (رجوع کنید به ابن هشام، قسم ۱، ص ۱۸۶؛ بلاذری، ج ۱، ص ۱۰۰، ۱۰۳) و در حِلف الفضول* (بلاذری، ج ۲، ص ۱۵) شرکت داشته و حمزه نیز در آنها حضور داشته است. وی با ابوطالب و دیگر عموهای پیامبر در خواستگاری خدیجه حاضر بود (همان، ج ۱، ص ۹۸)، اما باوجود فاصله سنی کم او با پیامبر و خواندن خطبه ازدواج از سوی ابوطالب (رجوع کنید به یعقوبی، ج ۲، ص۲۰)، برخی منابع فقط از حمزه نام برده اند (رجوع کنید به ابن اسحاق، ص ۸۲؛ ابن هشام، قسم ۱، ص ۱۸۹ـ۱۹۰). در پی پیشنهاد پیامبر برای کمک به ابوطالب، به سبب عیالمندی اش، حمزه سرپرستی جعفر را به عهده گرفت (رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ص۲۶؛ قس قاضی نعمان، ج ۱، ص ۱۸۸، که دلیل سرپرستی را تربیت جعفر دانسته است؛ طبری، ج ۲، ص ۳۱۳، که به جای حمزه از عباس نام برده است). در روزگار جاهلیت، حمزه از جمله فرزندان عبدالمطلب بود که در قریش ریاست یافتند (رجوع کنید به ابن حبیب، ۱۳۶۱، ص ۱۶۴ـ ۱۶۵). با این حال، زریاب خویی (ص ۱۷۱) دخالت حمزه در امور سیاسی مکه و توجه او به دین جدید (اسلام) را منتفی دانسته است. به هر روی، حمزه در دوره پیش از اسلام چنان جایگاهی داشت که بعضی با او پیمان می بستند (رجوع کنید به مؤرِّج سدوسی، ص ۲۸ـ۲۹؛ ابن حبیب، ۱۴۰۵، ص ۲۴۳؛ واقدی، ج ۱، ص ۱۵۳). حمزه شکارچی (ابن حبیب، ۱۴۰۵، همانجا) و همدم (ندیم) عبداللّه بن سائب* بود (همو، ۱۳۶۱، ص ۱۷۴).روزی که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم خویشان نزدیک خود را برای دعوت به اسلام گردآورد (یوم الإنذار)، حمزه نیز حضور داشت (ابن اسحاق، ص ۱۴۵ـ۱۴۶؛ طبری، ج ۲، ص ۳۱۹ـ۳۲۰؛ طوسی، الامالی، ص ۵۸۲). حمزه، که هنوز مسلمان نشده بود، همچون ابوطالب از پیامبر اکرم در مقابل آزار مشرکان حمایت می کرد. گزارشهایی در دست است که حمزه توهینهای ابولهب (رجوع کنید به بلاذری، ج ۱، ص ۱۳۱؛ ابن اثیر، الکامل، ج ۲، ص ۷۰) و سایر مشرکان (رجوع کنید به کلینی، ج ۱، ص ۴۴۹) به پیامبر را تلافی می کرد. می توان سخن پیامبر را درباره رعایت خویشاوندی از سوی حمزه (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۳، ص ۱۳ـ۱۴)، اشاره به همین کوششها و سخن ایشان درباره اعمال نیک حمزه (رجوع کنید به همانجا) را اشاره به تلاشهایش بعد از اسلام آوردن او دانست، تا آنجا که از حواریون آن حضرت به شمار رفت (رجوع کنید به ابن حبیب، ۱۳۶۱، ص ۴۷۴).روزی حمزه از آزار و دشنام ابوجهل به پیامبر و بدگویی او از اسلام خشمگین شد و بی درنگ به مسجدالحرام رفت، با کمان خود سر ابوجهل را زخمی کرد و گفت که حقانیت اسلام برایش آشکار شده و به دین پیامبر گرویده است (ابن اسحاق، ص ۱۷۱؛ ابن هشام، قسم ۱، ص ۲۹۱ـ۲۹۲)؛ بی شک این رفتار حمزه ناشی از خشم او بود که در گزارش تاریخی ، کرامت خدا دانسته شده است (رجوع کنید به ابن هشام، قسم ۱، ص ۲۹۲) اما روز بعد، با سخنان پیامبر شک او به یقین بدل شد و با اسلام آوردن وی، از فشار قریش بر آن حضرت کاسته شد (ابن اسحاق، ص ۱۷۲).براساس روایتی از امام سجاد علیه السلام، عامل اسلام آوردن حمزه، غیرت او در ماجرایی بود که مشرکان بچه دان شتری را روی سر پیامبر انداختند (رجوع کنید به کلینی، ج ۱، ص ۴۴۹، ج ۲، ص ۳۰۸). با این حال، به عقیده عاملی (ج ۳، ص ۱۵۳ـ۱۵۴) به اسلام گرویدن او از ابتدا مبتنی بر آگاهی و شناخت بوده است. اسلام آوردن وی را در سال دوم (ابن عبدالبرّ، ج ۱، ص ۳۶۹) یا ششم بعثت (ابن سعد، ج ۳، ص ۹؛ ابن عبدالبرّ، همانجا) و قبل از مسلمان شدن ابوذر (رجوع کنید به کلینی، ج ۸، ص ۲۹۸) دانسته اند. مسلمان شدن حمزه در گرویدن خویشان او به اسلام مؤثر بود (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۳، ص۱۲۳).آگاهی ما از زندگی حمزه از این زمان تا هجرت، ناچیز است. پس از آنکه پیامبر دعوت خود را آشکار ساخت، حمزه نیز به دعوت علنی پرداخت (رجوع کنید به بلاذری، ج ۱، ص ۱۲۳). وی در کنار پیامبر ماند و به حبشه مهاجرت نکرد (ابن هشام، قسم ۱، ص ۳۴۳ـ۳۴۴؛ ابن حِبّان، ج ۱، ص ۷۳). در دو یا سه سالی که مشرکان بنی هاشم و بنی مطلب را در شعب ابی طالب محاصره کردند، حمزه با مسلمانان همراه بود (رجوع کنید به ابن اسحاق، ص۱۶۰ـ۱۶۱). در دومین بیعت عقبه، در سال دوازدهم بعثت، که جمعی از مردم مدینه با پیامبر پیمان بستند، حمزه همراه حضرت علی حاضر و مراقب بود تا مشرکان بدانجا نزدیک نشوند (قمی، ذیل انفال: ۳۰).حمزه پس از هجرت به مدینه، به خانه کُلثوم بن هَدْم یا سعدبن خَیْثَمه (ابن سعد، ج ۳، ص ۹) یا اَسعدبن زُراره از بنی نجّار (ابن هشام، قسم ۱، ص ۴۷۸)، وارد شد. او که در پیمان برادری مسلمانان در مکه با زَیدبن حارثه برادر شده (رجوع کنید به ابن حبیب، ۱۳۶۱، ص۷۰) و در روز احد هم او را وصی خود کرده بود (ابن هشام، قسم ۱، ص ۵۰۵؛ ابن سعد، همانجا)، در پیمان برادری مدینه، پیش از بدر (رجوع کنید به ابن حبیب، ۱۳۶۱، ص ۷۵)، با کلثوم بن هدم برادر شد (بلاذری، ج ۱، ص۲۷۰).پیامبر اکرم نخستین پرچم نبرد را در ماه رمضان سال اول هجرت برای حمزه بست تا سریّه ای را برای حمله به کاروان تجاری قریش که از شام به مکه بازمی گشت، رهبری کند. حمزه به همراه سی تن از مهاجران تا ناحیه عیص در ساحل دریا پیش رفت و در آنجا، با سیصد سوار از مشرکان مکه به فرماندهی ابوجهل روبه رو شد. با وساطت مَجدی بن عَمرو جُهَنی که با هر دو دسته قرار صلح داشت، جنگی روی نداد و هر دو سپاه بازگشتند (واقدی، ج ۱، ص ۹؛ ابن هشام، قسم ۱، ص ۵۹۵ـ۵۹۶؛ ابن سعد، ج ۲، ص ۶). حمزه همچنین در غزوات اَبواء یا وَدّان، ذوالعُشَیْره (ابن سعد، ج ۲، ص ۸ـ۹) و بنی قَیْنُقاع (همان، ج ۳، ص۱۰) پرچم دار بود.در غزوه بدر*، حمزه در نزدیک ترین بخش سپاه اسلام به مشرکان بود (همان، ج ۳، ص ۱۲) و پیامبر حمزه، حضرت علی و عُبَیْدة بن حارث بن عبدالمطلب را به مقابله با چند تن از سران مشرکان فرستاد. بنابر گزارشهای متفاوت عُتْبة بن ربیعه (رجوع کنید به واقدی، ج ۱، ص ۶۸ـ۶۹) یا شیبه (مؤرِّج سدوسی، ص ۱۴؛ طبری، ج ۲، ص ۴۴۵) در مبارزه مستقیم با حمزه کشته شد.بین غزوه های بدر و احد، دو واقعه شایان ذکر است: یکی گزارشی در باب شُرب خَمر وی، پیش از تحریم یا اعلام صریح حرمت آن، که از طریق زُهْری نقل شده (رجوع کنید به بسوی، ج ۱، ص ۲۷۴ـ ۲۷۵) و مورد نقد جدی است (رجوع کنید به عاملی، ج ۵، ص ۲۸۹ به بعد) و دیگری ماجرای سَدّ ابواب است. گویا حمزه یکی از کسانی بود که از خانه خود به مسجد پیامبر دری داشتند. پیامبر اکرم دستور داد که همه به جز حضرت علی این درها را ببندند و در پاسخ سؤال حمزه از علت این دستور و استثنا شدن علی علیه السلام، آن را دستوری از جانب خدا خواند (ابن زباله، ص ۱۱۲ـ۱۱۳؛ سمهودی، ج ۲، ص ۴۷۷ـ۴۷۹). اگرچه از پاره ای روایات برمی آید که این مطلب مربوط به بعد از فتح مکه بوده است، اما نظر اول ترجیح دارد (رجوع کنید به عاملی، ج ۵، ص ۳۴۲ به بعد).در آستانه غزوه احد در سال سوم، حمزه از جمله کسانی بود که خواستار جنگ در بیرون مدینه بودند، به حدی که سوگند خورد چیزی نخورَد تا وقتی در خارج شهر با دشمن بجنگد (واقدی، ج ۱، ص ۲۱۱). وی مسئول قلب سپاه بود (خلیفة بن خیاط، ص ۲۷)، با دو شمشیر می جنگید (ابن سعد، ج ۳، ص ۱۲) و در این جنگ رشادتها نمود (رجوع کنید به ابن کلبی، ۱۴۰۸، ج ۲، ص۴۶۰ـ۴۶۱؛ واقدی، ج ۱، ص ۲۲۶؛ واقدی، ج ۱، ص ۷۶، ۸۳، ۲۵۹،۲۹۰).غزوه احد، روز شنبه نیمه شوال سال سوم واقع شد (طبری، ج ۲، ص ۵۰۲). در این غزوه، حمزه به دست وَحشی بن حرب (ابن اسحاق، ص ۳۲۳؛ ابن سعد، ج ۳، ص۱۰)، غلام حَبَشیِ دختر حارث بن عامربن نَوْفَل یا غلامِ جُبَیربن مُطْعِم، به شهادت رسید (واقدی، ج ۱، ص ۲۸۵). طبق روایتی، دختر حارث با وعده آزادی وحشی، از او خواست به انتقام پدرش که در بدر کشته شده بود، محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم، حمزه یا علی را بکشد (همانجا). بنابر روایت دیگر، جبیربن مطعم در برابر گرفتن انتقام عمویش، طُعَیْمة بن عَدی که در بدر کشته شده بود، به وحشی وعده آزادی داد (ابن اسحاق، ص ۳۲۳، ۳۲۹؛ ابن هشام، قسم ۲، ص۷۰ـ۷۲؛ قس حلبی، ج ۲، ص ۳۳۱)؛ اما بی تردید، انگیزه هِند دختر عُتبه و زن ابوسفیان، برای انتقام گرفتن به دلیل کشته شدن پدر، برادر و عمویش در جنگ بدر، بیشتر از جبیر یا دختر حارث بود. طبق برخی خبرها، از ابتدا هند با وعده مال، وحشی را به این کار ترغیب کرد (رجوع کنید به بلاذری، ج ۳، ص ۲۸۶ـ۲۸۷؛ قمی، ج ۱، ص ۱۱۶؛ مفید، ج ۱، ص ۸۳). به روایتی، هند برای خوردن جگر حمزه نذر کرده بود (ابن سعد، ج ۳، ص ۱۲). وحشی ابتدا قول کشتن علی علیه السلام را داد، اما در میدان، حمزه را به شهادت رساند و جگر او را نزد هند برد. هند لباس و زیور خود را به وحشی داد و به او وعده ده دینار در مکه داد. سپس کنار بدن حمزه آمد و او را مثله کرد و از اعضای بریده او، برای خود گوشواره، دست بند و خلخال درست کرد و آنها را با جگر حمزه به مکه برد (واقدی، ج ۱، ص ۲۸۵ـ۲۸۶). گفته شده است معاویة بن مُغیüره (رجوع کنید به ابن کلبی، ۱۴۰۷، ج ۱، ص۴۳؛ نیز رجوع کنید به بلاذری، ج۱، ص۳۳۸) و ابوسفیان (رجوع کنید به ابن هشام، قسم ۲، ص ۹۳) هم بدن حمزه را مثله یا زخمی کردند. از شدت ناگواری آنچه بر پیکر حمزه رفته بود، پیامبر اکرم (ابن سعد، ج ۳، ص ۱۳ـ۱۴) یا بعضی اصحاب (قمی؛ طوسی، التبیان، ذیل نحل: ۱۲۶) سوگند خوردند در مقابل، سی تن یا بیشتر از قریش را مثله کنند اما آیه ۱۲۶ سوره نحل نازل شد و ایشان را به مقابله به مثل و نیز به صبر دعوت کرد (ابن اسحاق، ص ۳۳۵). پیامبر اکرم چون حمزه را بدان وضع دید، گریست (ابن عبدالبرّ، ج ۱، ص ۳۷۴) و آنگاه که گریه انصار بر کشتگان خود را شنید، فرمود اما حمزه گریه کنندگانی ندارد. سعدبن مُعاذ این سخن را شنید و زنان را بر در خانه رسول خدا آورد و آنان بر حمزه گریستند. از آن زمان به بعد، هر زنی از انصار که می خواست بر مرده ای گریه کند، نخست بر حمزه می گریست (واقدی، ج ۱، ص ۳۱۵ـ۳۱۷؛ ابن سعد، ج ۳، ص ۱۱، قس ج ۳، ص ۱۷). گزارشی حاکی است که زینب، دختر ابوسلمه، سه روز برای حمزه لباس عزا پوشید (ابن اثیر، النهایة، ج ۵، ص ۶۸؛ قس زبیدی، ج ۲، ص ۸۳).حمزه نخستین شهید احد بود که پیامبر اکرم بر او نماز گزارد و سپس سایر شهیدان را در چند نوبت آوردند و کنار او نهادند و رسول خدا بر آنها و بر او نماز می گزارد. چنان که هفتاد بار بر او نماز گزارد (ابن سعد، ج ۳، ص ۱۱، قس ج ۳، ص ۱۶؛ نیز رجوع کنید به نهج البلاغة، نامه ۲۸؛ کلینی، ج ۳، ص :۱۸۶ هفتاد تکبیر). حمزه را در پارچه ای کفن کردند که خواهرش صفیه آورده بود (ابن سعد، ج ۳، ص ۱۵ـ۱۶؛ بلاذری، ج ۳، ص ۲۸۸ـ۲۸۹)، چرا که مشرکان او را برهنه کرده بودند (کلینی، ج ۳، ص ۲۱۱). او را تنها دفن کردند (ابن شبّه نمیری، ج ۱، ص ۱۲۵ـ۱۲۶؛ سمهودی، ج ۳، ص ۹۳۵ـ۹۳۶؛ قس ابن سعد، ج ۳، ص۱۰؛ طبری، ج ۲، ص ۵۲۹ـ۵۳۰: او را با عبداللّه بن جحش در یک قبر دفن کردند). از اشاره به نحوه زیارت قبور شهدا می توان گفت که قبر حمزه و سایر شهدای احد از هم جدا بوده است (رجوع کنید به کلینی، ج ۴، ص ۵۶۰ـ۵۶۱؛ نیز رجوع کنید به ابن جبیر، ص ۲۳۸).وی را «اسداللّه» و «اسد رسول اللّه» لقب داده اند (رجوع کنید به واقدی، ج ۱، ص ۶۸؛ ابن سعد، ج ۳، ص ۸). پس از شهادتش هم، طبق حدیثی از پیامبر، مورد تأیید الهی قرار گرفت (رجوع کنید به واقدی، ج ۱، ص۲۹۰) و به سیدالشهداء مشهور شد (نهج البلاغة، همانجا؛ مفید، ج ۱، ص ۳۷). واژه حمزه را نیز به معنای شیر (رجوع کنید به زبیدی، ج ۸، ص ۵۳) یا تیزفهمی (ابن درید، ج ۱، ص ۴۵ـ۴۶) دانسته اند.فرزندان حمزه، سه پسر به نامهای عمارة، یَعلی و عامر بودند (رجوع کنید به ابن کلبی، ۱۴۰۷، ج ۱، ص ۳۴؛ همو، ۱۴۰۸، ج ۱، ص ۳۵۸؛ ابن سعد، همانجا). عمارة (پسر بزرگ حمزه) در فتح عراق حضور داشت (بلاذری، همانجا). یعلی پنج پسر داشت (ابن سعد، ج ۳، ص ۹). با وجود تأکید منابع بر عدم تداوم نسل حمزه (رجوع کنید به ابن سعد، همانجا؛ ابن قدامه، ص ۱۴۷)، در قرن دهم، بعضی را از نسل او می دانستند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج ۲۶، ص ۹۶). نامهای گوناگونی که برای دختران حمزه در منابع ذکر شده، به تصریح بیشتر منابع، همه به یک تن بازمی گردند که نام مرجَّح او اُمامه است (برای نمونه رجوع کنید به بلاذری، ج ۳، ص ۲۸۳؛ ابن اثیر، اسدالغابة، ج ۶، ص ۲۱، ۱۴۷، ۱۹۹، ۲۱۹، ۳۷۸؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۸، ص ۱۸۳، ۲۷۰). پیامبر اکرم جعفربن ابی طالب را از آن رو که همسرش (اسماء) خاله امامه بود، به سرپرستی او برگزید و او را به عقد سَلَمة بن ابی سَلَمه مخزومی درآورد، هرچند بنابه روایتی، امامه پیش از ازدواج درگذشت (رجوع کنید به ابن کلبی، ۱۴۰۷، همانجا؛ ابن سعد، ج ۳، ص ۸ـ۹؛ ابن حبیب، ۱۳۶۱، ص ۶۴). همچنین طبق یک روایت، به پیامبر پیشنهاد شد که با امامه ازدواج کند، اما ایشان این پیشنهاد را به این دلیل که امامه برادرزاده رضاعی اوست، رد کرد (کلینی، ج ۵، ص ۴۳۷؛ ابن سعد، ج ۳، ص ۱۱). نام امامه را در شمار راویان حدیث غدیرخم نیز درج کرده اند (امینی، ج ۱، ص ۱۳۹).گفته شده است که حضرت فاطمه علیهاالسلام به زیارت قبر حمزه می رفت و آن را با سنگ چین مشخص کرده بود (ابن سعد، ج۳، ص۱۹؛ ابن شبّه نمیری، ج۱، ص۱۳۲). امویان به سبب دشمنی با خاندان پیامبر، رفتاری ناشایست با قبر حمزه و دیگر شهدای احد داشتند. گفته شده است که ابوسفیان در عهد عثمان بر قبر حمزه پای کوفت و خطاب به او گفت آنچه دیروز برای حفظ آن بر ما شمشیر کشیدی، امروزه بازیچه جوانان ماست (ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۱۳۶). معاویه نیز حدود چهل سال پس از واقعه احد، به قصد جاری کردن آب چشمه و قناتی در احد، و گویا از سر دشمنی با خاندان پیامبر صلی اللّه علیه وآله، دستور داد شهدای احد (از جمله حمزه) را نبش قبر و جنازه آنان را به جای دیگری منتقل کنند (واقدی، ج ۱، ص ۲۶۷ـ۲۶۸؛ ابن سعد، ج ۳، ص۱۱؛ ابن شبّه نمیری، ج ۱، ص ۱۳۳؛ ابن اعثم کوفی، ج ۲، ص ۵۶۳). ظاهرآ جای قبر برخی از شهدا و احتمالا حمزه تغییر کرد (رجوع کنید به واقدی، ج ۱، ص ۲۶۸؛ محمدباقر نجفی، ج ۲، ص ۲۵۷).گویا در اطراف قبر حمزه دو بنا وجود داشته است: یکی مسجد معروف به مَصْرَعِ حمزه که محل شهادت و دفن اول او بوده و پس از ویران شدن آن براثر جاری شدن آب، به مشهد نزدیک به آن ــکه اکنون به مزار شهدای احد معروف است ــ منتقل شده است، و دیگری محل ضربه خوردن حمزه بوده است (رجوع کنید به سمهودی، ج ۳، ص ۹۲۲ـ۹۲۳؛ نجفی، ج ۲، ص ۲۵۶ـ ۲۵۷). مسجد مزبور در قرن دوم بر روی قبر حمزه برپا بوده است (سمهودی، ج ۳، ص ۹۲۲). ابن جبیر در ۵۸۰ قبر حمزه را در فضای شمالی «مسجدِ حمزه» در دامنه کوه احد، در شمال مدینه زیارت کرد و خاک سرخی را که منسوب به حمزه بود و مردم به آن تبرک می جستند، دید (رجوع کنید به ص ۲۲۸، ۲۳۸). در این سال، بنایی از گچ بر قبر حمزه ساخته شد. در ۵۹۰، به دستور مادر خلیفه عباسی، الناصرلدین اللّه، مسجد حمزه را توسعه دادند، قبه ای بلند و زیبا و استوار با دری از آهن برای مشهد حمزه ساختند و ضریحی منقش از چوب ساج بر قبر نهادند؛ در آهنی را روزهای پنج شنبه باز می کردند (سمهودی، ج ۳، ص ۹۲۱ـ۹۲۳). یافعی در ۷۳۴ قبه حمزه را دید که در پی سیل شدیدی، آب به ارتفاع چند ذراع آن را فراگرفته بود (رجوع کنید به ج ۴، ص ۲۱۸). بنای مسجد مزبور در ۸۹۰ به دستور ملک اشرف قایتبای، سلطان مملوکی، توسعه یافت (رجوع کنید به سمهودی، ج ۳، ص ۹۲۳). ابراهیم رفعت باشا (ج ۱، ص ۴۴۳) از سنّت کهن اجتماع مردم و برگزاری جشن مَولد در کنار مشهد حمزه از اول تا نیمه رجب هر سال، و جعفر خیاط (ص ۲۵۴، ۲۸۸) از مشاهدات سیاحان غربی از مسجد و قبه مرقد حمزه یاد کرده است. در عصر عثمانی، دست کم دو بار بنا بازسازی شد (نجفی، ج ۲، ص ۲۵۸). بعدها وهابیها این قبه را ویران کردند (جعفر خیاط، ص ۲۵۴). پس از آن، تا مدتی حصاری فلزی از قطعات ضریح ائمه بقیع که در عهد قاجار در ایران سا خته شده ولی نصب نگردیده بود، گرد قبور نصب شد (نجفی، ج ۲، ص ۲۶۲). پس از تسلط وهابیان و روی کار آمدن آل سعود در حجاز، قبه و بارگاه حمزه در ۱۳۴۴ تخریب گردید (جعفر خیاط، همانجا؛ نجمی، ص ۱۹۱، ۲۱۲). همچنین مسجد حمزه تخریب و مسجد دیگری که به مسجد احد، مسجد علی و مسجد حمزه معروف است، در اطراف آن، در سمت مغرب مزار شهدای احد، بنا شد (قائدان، ص ۳۳۲).نمونه ای از تأثیر عمیق شخصیت حمزه و محبوبیت او آن بود که پس از شهادتش، برخی صحابیان فرزندان خود را حمزه نام نهادند (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۵، ص ۱۸۶؛ کلینی، ج ۶، ص ۱۹؛ حاکم نیشابوری، ج ۳، ص ۱۹۶؛ دولابی، ص ۹۹). مرگ حمزه و جعفربن ابی طالب عامل کاهش اقتدار بنی هاشم در مقابل قریش (رجوع کنید به نصربن مزاحم،ص۴۲ـ۴۴) و به خلافت نرسیدن حضرت علی بعد از پیامبر دانسته شده است (کلینی، ج ۸، ص ۱۸۹ـ۱۹۰؛ نیز رجوع کنید به ابن ابی الحدید، ج ۱۱، ص ۱۱۱، ۱۱۵ـ ۱۱۶). امام علی (رجوع کنید به نهج البلاغة، همانجا؛ نصربن مزاحم، ص۴۶۰ـ۴۶۱) و سایر ائمه (رجوع کنید به طبری، ج ۵، ص ۴۲۴؛ مفید، ج ۲، ص ۹۷) در احتجاج با مخالفان، به خویشاوندی خود با حمزه و جعفر مباهات کرده اند (نیز رجوع کنید به نجمی، ص ۳۷ـ۵۰). عباسیان بر خون خواهی حمزه تأکید داشتند (رجوع کنید به ابن قتیبه، عیون، ج ۱، ص ۲۰۷) و شِبل بن عبداللّه در شعر مشهور خود، امویان را مسئول قتل حمزه دانست و گویا عباسیان، جمعی از امویان را به عنوان انتقام همین قتل کشتند (رجوع کنید به مبرّد، ج ۴، ص ۸ـ۹، ۱۲ـ۱۳).اشاره به اسب حمزه به نام وَرد (رجوع کنید به ابن کلبی، ۱۳۸۴، ص۲۰؛ ابن حبیب، ۱۴۰۵، ص۴۰۷)، و شمشیرش، لِیاح (ابن حبیب، ۱۴۰۵، ص۴۱۱)، و دیگر متعلقات وی در روایات، حاکی از توجه به مقام معنوی اوست که تا قرنها بعد دوام یافت. المهدی لدین اللّه ابوعبداللّه محمدبن حسن بن قاسم، امام زیدی (متوفی ۳۶۰)، با شمشیری منسوب به حمزه می جنگید (مُحَلِّی، ج ۲، ص ۱۱۲ـ ۱۱۳) و المعز لدین اللّه، خلیفه فاطمی (حک : ۳۴۱ـ۳۶۵) رؤیایی درباره در اختیار داشتن شمشیرهای صحابه از جمله شمشیر حمزه دیده بود (رجوع کنید به ادریس عمادالدین قرشی، ص ۷۳۲ـ ۷۳۳). از جمله نفایس خزانه او، سپری بزرگ منسوب به حمزه بود (مقریزی، ج ۱، ص ۴۱۷) که امیری خاص با جلال و شکوه آن را در مراسم حمل می کرد (ابن تغری بردی، ج ۴، ص ۸۶). ابن بطوطه (ج ۱، ص ۷۷) هم سپر آهنی بزرگی را در قبة الصخره در بیت المقدس دیده بود که به گفته عوام، منسوب به حمزه بود.درباره فضائل و کرامات حمزه روایات بسیاری نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن سعد، ج ۳، ص ۱۲؛ نجمی، ص ۲۱ـ ۳۵). پیامبر اکرم، حمزه و جعفربن ابی طالب و علی علیه السلام را بهترین مردم (رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ص ۱۷) و جزو هفت نفر از بهترین کسان از نسل بنی هاشم خواند (کلینی، ج ۸، ص۵۰) و نیز علی علیه السلام، حمزه و جعفربن ابی طالب را بهترینِ شهدا نامید (همان، ج ۱، ص۴۵۰).غیر از مراثیِ سروده شده برای حمزه (برای نمونه رجوع کنید به بلاذری، ج۳، ص۲۹۰ـ۲۹۱؛ ظاهری، ج ۲، ص ۵۱۳ـ۵۱۴)، آثار مستقلی درباره او تألیف شده که از آن جمله می توان کتاب اخبار حمزة بن عبدالمطلب (نجاشی، ص۲۴۴) از عبدالعزیزبن یحیی بن احمد جَلودی* (متوفی ۳۳۲) و مطلع الشمسین درباره فضائل حمزة و جعفر ذی الجناحین (آقابزرگ طهرانی، ج ۲۱، ص ۱۵۵) از شیخ محمدباقر بهاری* (متوفی ۱۳۳۳) را نام برد. درباره او در آثار ادبی هم مطالبی دیده می شود. یک نمونه، اشاره به سیمای نورانی حمزه و سایر شهدای احد در روز قیامت است که در رسالة الغفران ابوالعلاء معرّی (ص ۱۴۹ـ۱۵۰) آمده است. آثار حماسی با عنوان حمزه نامه، رموز حمزه و مانند آن، مشتمل بر روایاتی است درباره غزوات افسانه ای حمزه و مناسبات او با شاهان ساسانی و پادشاهان هند و سند. به احتمال بسیار، مأخذ اصلی این قبیل آثار، داستانهایی است که درباره جنگهای حمزه آذرک* خارجی، در زمان هارون الرشید یا کمی بعد، با عنوان مغازی حمزه نوشته شده و بعدها با تغییر و تحول، به نام حمزة بن عبدالمطلب شهرت یافته است (بهار، ج ۱، ص ۲۸۴ـ ۲۸۵؛ نیز رجوع کنید به حمزه نامه*). این قصه ها بسیار رواج یافت و به زبانهای دیگر نیز ترجمه شد. ابن تیمیه (ج ۷، ص ۴۳) به رواج این قصه ها میان طایفه ای از ترکمانها اشاره کرده است. مثنوی صاحب قران نامه یکی از آخرین نمونه های این قصه هاست که در ۱۰۷۳ به نظم درآمده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج۱۹، ص۲۳۲).
منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن اثیر (علی بن محمد)، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳؛ همو، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲؛ ابن اثیر (مبارک بن محمد)، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۵/ ۱۹۶۳ـ۱۹۶۵، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن اسحاق، کتاب السیر و المغازی، چاپ سهیل زکار، ]بی جا[: دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش؛ ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ?] ۱۳۸۳[ـ۱۳۹۲/ ?] ۱۹۶۳[ـ۱۹۷۲؛ ابن تیمیه، منهاج السنة النبویة، چاپ محمدرشاد سالم، ]ریاض[ ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲؛ ابن حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ همو، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ ابن درید، کتاب الاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛ ابن زباله، اخبارالمدینة، چاپ صلاح عبدالعزیز زین سلامه، مدینه ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛ ابن سعد (بیروت)؛ ابن شبّه نمیری، کتاب تاریخ المدینة المنورة: اخبارالمدینة النبویة، چاپ فهیم محمد شلتوت، ]جده[ ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش؛ ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ ابن قتیبه، کتاب عیون الاخبار، بیروت: دارالکتاب العربی، ]بی تا.[؛ همو، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰؛ ابن قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، چاپ محمد نایف دلیمی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ ابن کلبی، انساب الخیل فی الجاهلیة والاسلام و اخبارها، چاپ احمد زکی، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۵؛ همو، جمهرة النسب، ج ۱، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛ همو، نسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، ]بیروت[: دارابن کثیر، ]بی تا.[؛ ابوالعلاء معرّی، رسالة الغفران، چاپ بنت الشاطی، ]قاهره ۱۹۵۰[؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹؛ ادریس عمادالدین قرشی، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۹۸۵؛ عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۲؛ یعقوب بن سفیان بسوی، کتاب المعرفة و التاریخ، چاپ اکرم ضیاء عمری، بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶؛ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج ۱، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹، ج ۲، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت ۱۳۹۴/۱۹۷۴، ج ۳، چاپ عبدالعزیز دوری، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸؛ محمدتقی بهار، سبک شناسی، یا، تاریخ تطور نثر فارسی، تهران ?]۱۳۲۱ش[؛ جعفر خیاط، «المدینة المنورة فی المراجع الغربیة»، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، ج ۳، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶؛ علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیة، چاپ عبداللّه محمد خلیلی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، چاپ مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ محمدبن احمد دولابی، الذریة الطاهرة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۷؛ ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، ]بی تا.[؛ محمدبن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛ عباس زریاب خویی، سیره رسول اللّه، تهران ۱۳۷۰ش؛ علی بن عبداللّه سمهودی، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴؛ همو، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت ]بی تا.[؛ محمدبن داود ظاهری، الزهرة، چاپ ابراهیم سامرائی، زرقاء، اردن ۱۴۰۶/۱۹۸۵؛ جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ نعمان بن محمد قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲؛ اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ]تهران [۱۳۸۴ش؛ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴؛ کلینی؛ محمدبن یزید مبرّد، الکامل، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ?] ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶[؛ حُمیدبن احمد مُحَلِّی، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، چاپ مرتضی محطوری حسنی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛ مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳؛ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛ احمدبن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد ] ۱۹۷۰[؛ مؤرِّج سدوسی، کتاب حذف من نسب قریش، چاپ صلاح الدین منجد، بیروت ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛ محمدباقر نجفی، مدینه شناسی، ج ۲، بن ۱۳۷۵ش؛ محمدصادق نجمی، حمزه سیدالشهداء علیه السلام، تهران ۱۳۸۳ش؛ نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛ محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶؛ عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ یعقوبی، تاریخ.