حمزة بن حبیب، امام قاریان کوفه و یکی از قراء سبعه. کنیه وی ابوعُماره و لقبش زیّات بود. در سال ۸۰ در شهر حُلوانِ به دنیا آمد (یاقوت حموی، ج۱۰، ص۲۹۰؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه) و بنابراین، احتمالا برخی صحابه را دیده است (یاقوت حموی، همانجا؛ ذهبی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۱۲). اصل او ایرانی است (ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۷، ص۹۰) و چون مولای تَیْم اللّه بود (ابن حِبّان، ۱۴۱۱، ص ۲۶۶؛ سمعانی، ج ۱، ص ۴۹۹)، او را تَیمی نیز خوانده اند (رجوع کنید به عجلی، ج ۱، ص ۳۲۲؛ ابن قتیبه، ص ۵۲۹؛ قس دانی، ص۷: تمیمی؛ امین، ج ۶، ص۲۳۸: تیملی). ملقب شدن او به زیّات (روغن فروش) به سبب پیشه او بوده که از کوفه روغن به حلوان می برده و در مقابل پنیر و گردو می آورده (ابن سعد، ج ۶، ص ۳۸۵؛ ابن خلّکان، ج ۲، ص ۲۱۶) و ازاین رو، یک سال در کوفه و یک سال در حلوان زندگی می کرده است (ذهبی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۱۳). شیخ طوسی (ص۱۹۰) وی را در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است.حمزه قرائت را نزد گروهی از تابعین، امام جعفرصادق علیه السلام و برخی اصحاب مشهور ایشان، نظیر سلیمان بن مهران اعمش*، محمدبن عبدالرحمان بن ابی لیلی (رجوع کنید به ابن ابی لیلی*)، حُمران بن اَعیَن و حَکَم بن عُتیبه، فراگرفت (رجوع کنید به مِزّی، ج ۷، ص ۳۱۵؛ ابن جزری، غایة النهایة، ج ۱، ص ۲۶۱ـ۲۶۲). استادان اصلی او اعمش و ابن ابی لیلی بودند که در قرائت قرآن، به ترتیب، از پیروان ابن مسعود و علی علیه السلام به شمار می رفتند (ذهبی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۱۳، ۱۱۷؛ ابن جزری، غایة النهایة، ج ۱، ص ۲۶۲). در رؤیایی مشهور، اما عجیب که به حمزه نسبت داده شده، سلسله طولی استادان قرائت وی آمده است (رجوع کنید به مزّی، ج ۷، ص ۳۱۸ـ۳۲۰). حمزه در پانزده سالگی قرائت خود را تکمیل کرد و پس از عاصم بن ابی النجود* و اعمش، در سال ۱۰۰ امام قرائت در کوفه شد (ذهبی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۱۳، ۱۱۸؛ ابن جزری، النشر، ج ۱، ص ۱۶۶)، چنان که بسیاری از اهل کوفه و برخی از اهل حلوان قرائت را نزد او آموختند (ذهبی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۱۳؛ ابن عماد، ج ۱، ص۲۴۰). برخی از مهم ترین شاگردان او، علی بن حمزه کسایی*، سفیان ثوری*، وکیع بن جراح* و ابراهیم بن ادهم* بودند (رجوع کنید به مزّی، ج ۷، ص ۳۱۵ـ۳۱۶؛ ابن جزری، غایة النهایة، ج ۱، ص ۲۶۲ـ۲۶۳). وی در ۱۵۶ در حلوان درگذشت (ابن سعد؛ ابن قتیبه، همانجاها؛ قس ذهبی، ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، ج ۱، ص ۶۰۶؛ ابن جزری، غایة النهایة، ج ۱، ص ۲۶۳).منابع متقدم وی را در علم و عمل ستوده اند (برای نمونه رجوع کنید به عجلی، همانجا؛ ابن حبّان، ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۲۲۸). احمدبن حنبل و یحیی بن معین او را ثقه دانسته اند (ابن ابی حاتم، ج ۳، ص۲۱۰) و نَسائی روایت از او را جایز شمرده است (رجوع کنید به یاقوت حموی، ج۱۰، ص ۲۹۲). وی فردی عابد و زاهد بوده (ابن حبّان، ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳؛ یاقوت حموی، همانجاها) که به یادگیری و یاددادن قرائت قرآن اشتیاق بسیار داشته و گویا در مقابل تعلیم قرآن مزدی نمی گرفته است (رجوع کنید به ذهبی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۱۳ـ۱۱۷؛ ابن جزری، غایة النهایة، همانجا). بزرگانی چون اعمش و ابوحنیفه از آگاهی او به قرآن و فرایض تجلیل کرده اند و سفیان نوری او را سرآمد مردم روزگار خود در این دو علم دانسته است (رجوع کنید به یاقوت حموی، همانجا؛ ابن جزری، النشر، همانجا). ابن ندیم (ص ۳۲) نیز او را از فقها شمرده و تألیف کتاب الفرائض را به او نسبت داده است، اما احتمالا شاگردانش آن را تألیف کرده اند (د. اسلام، همانجا). باقی تألیفات حمزه، که ابن ندیم آنها را ذکر کرده، درباره قرآن و قرائات است: کتاب قراءة حمزة (همانجا)؛ کتاب الوقف و الابتداء (ص ۳۸)؛ کتاب أسباع القرآن (ص ۳۹) درباره تقسیمات قرآن؛ کتاب العدد (ص۴۰؛ قس آقابزرگ طهرانی، ج ۶، ص ۲۹۹)، درباره تعداد آیات قرآن؛ و دو تألیف در موضوعات متشابه قرآن (ابن ندیم، ص۳۹؛ قس آقابزرگ طهرانی، ج۴، ص۲۷۳) و مقطوع و موصول قرآن (ابن ندیم، همانجا) که اثری از آنها نیست.حمزه احادیثی نیز نزد خود داشته که بعضی را روایت کرده است (ابن سعد، همانجا؛ بخاری، ج ۳، جزء۲، قسم ۱، ص ۵۲؛ ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج۷، ص۹۲؛ همو، ۱۴۰۴، ج ۱، ص۱۱۷)، اما به سبب خوابی که دید، نقل حدیثِ پیامبر را به کلی کنار گذاشت (رجوع کنید به ذهبی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۱۵). برخی اصحاب حدیث او را صدوق، اما دچار سوءحافظه و غیرمتقن دانسته اند (رجوع کنید به همو، ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، ج ۱، ص ۶۰۵).گزارشهای رسیده درباره قرائت حمزه در برخی موارد ناسازگار است. از سویی نقل شده است که گروهی از بزرگان، نظیر احمدبن حنبل و ابوبکر شعبة بن عیّاش، به دلایلی چون وجود مدّ مفرط و سَکت فراوان و تلفظ همزه در قرائت وی، به او خرده گرفته اند، تاجایی که برخی آن را بدعت شمرده و نماز برطبق آن را صحیح ندانسته اند (رجوع کنید به یاقوت حموی، ج۱۰، ص ۲۹۲ـ۲۹۳؛ مزّی، ج ۷، ص ۳۱۷؛ ذهبی، ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، ج ۱، ص ۶۰۵ـ۶۰۶) و از سوی دیگر نقل شده که حمزه خود چنین قرائتی را خوش نمی داشته و دیگران را از آن نهی می کرده و ترک همزه در نماز را از استادی قاری می دانسته است (رجوع کنید به یاقوت حموی، ج۱۰، ص ۲۹۳؛ ذهبی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۱۵). ابن جزری، به منظور رفع تعارض این گزارشها، گفته است که کراهت ابن حنبل و دیگران از قرائت حمزه، مربوط به قرائت شاگردان و راویان او و به سبب دخل و تصرفهای ایجاد شده در قرائت اوست (غایة النهایة، ج ۱، ص ۲۶۳). ذهبی (۱۹۶۳ـ ۱۹۶۴، ج ۱، ص ۶۰۵؛ همو، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۷، ص ۹۱) نیز معتقد است تنها جمعی از علمای سده های نخست از قرائت حمزه انتقاد کرده اند، اما اجماع عالمان علم قرائات در دوره های بعدی بر قبول و اعتبار این قرائت و انکار مخالفان آن بوده است.در میان تمامی راویانِ بی واسطه و با واسطه قرائت حمزه، دو تن که قرائت او را از طریق ابوعیسی سلیم بن عیسی حنفی، ضابط ترین شاگرد وی (ابن جزری، النشر، ج ۱، ص ۱۶۵؛ همو، غایة النهایة، ج ۱، ص ۲۶۲)، روایت کرده اند، از دیگران مشهورترند: ابومحمد خلف بن هشام اسدی بغدادی (متوفی ۲۲۹) و ابوعیسی خلّادبن خالد شیبانی کوفی (متوفی ۲۲۰؛ خویی، ص۱۳۷ـ۱۳۸). قرائت حمزه که در مغرب اسلامی رواج نسبی یافته بود، با تلاش عالمی قیروانی به نام محمدبن عمر مَعافری مشهور به ابن خَیْرون (متوفی ۳۰۶)، کنار گذاشته شد و قرائت نافع لیثی* ــ که مالک بن انس، پیشوای مالکیان، آن را پذیرفته بودــ جای آن را گرفت. با وجود این، قرائت حمزه هنوز هم در برخی نواحی مغرب اسلامی رواج دارد (د.اسلام، همانجا).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره ]بی تا.[؛ همو، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی محمد ضباع، ]بیروت، بی تا.[؛ ابن حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ همو، مشاهیر علماء الامصار و اعلام فقهاء الاقطار، چاپ مرزوق علی ابراهیم، منصوره، مصر ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ ابن خلّکان؛ ابن سعد (بیروت)؛ ابن عماد؛ ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰؛ ابن ندیم (تهران)؛ امین؛ محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ]بیروت ?۱۴۰۷/ ۱۹۸۶[؛ ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛ عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، چاپ اوتو پرتسل، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۵؛ محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹؛ همو، معرفة القرّاء الکبار علی الطبقات و الاعصار، چاپ بشار عواد معروف، شعیب ارنؤوط، و صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ همو، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ سمعانی؛ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛ احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة الثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛ یاقوت بن عبداللّه یاقوت حموی، معجم الادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛EI۲, s.v. "Hamza b. Habib" (by Ch. Pellat).
