حمدی پاچه چی احمد حمدی بن عبدالوهاب رشدی پاچه چی

حمدی پاچه‌چی، احمد حمدی‌بن عبدالوهاب رشدی پاچه‌چی، دولتمردی از خانواده پاچه‌چی وابسته به عشیره عبده از عشایر شَمَّر*. این خانواده از قرن یازدهم تا سیزدهم از شمال نجد در عربستان مهاجرت کردند و در منطقه جزیره در مغرب شهر موصل (در شمال عراق) مستقر گردیدند. جد بزرگ این خانواده، امین، به دلیل عضویت در سپاه عثمانی «سپاهی» لقب گرفت و در نیمه اول قرن دوازدهم در موصل ساکن شد (فهد مسلّم الفجر، ص22؛ عدنان پاچه‌چی،ص12). عثمان نوه امین سپاهی‌با خاندان معروفی از اهالی موصل مشهور به آل‌الکَلَبْدون (آل‌گلابدون، خانواده پارچه‌چی)، از تجار معروف پارچه وصلت کرد (عدنان پاچه‌چی، ص 13)، در پی آشفتگی اوضاع در موصل، حاجی‌بکربن عمر پارچه‌چی با فرزندان خواهرش، یعنی فرزندان عثمان‌بیگ سپاهی، به بغداد مهاجرت کرد و در آنجا به خانواده پاچه‌چی معروف شدند و تجارت آنان رونق گرفت (همان، ص 12ـ13).حمدی پاچه‌چی در 1303 در بغداد به دنیا آمد. پدرش حاکم استان حُدیده* در یمن و استان المُنتَفَق در عراق بود و در 1327 در استانبول درگذشت. حمدی پس از پایان تحصیلات متوسطه در بغداد، در 1323 به استانبول رفت و در مدرسه عالی مدیریتی به نام مُلکیّه شاهانیه، در 1326 تحصیل کرد. در همان سال، در استانداری بغداد استخدام شد و هم زمان در مدرسه حقوق بغداد به تدریس مشغول گشت. او در ربیع‌الاول 1331 به معاونت فرمانداری کاظمین منصوب شد (بصری، ص 202).حمدی پاچه‌چی پس از آن به جمعیت سیاسی و مخفی «العهد» پیوست که گرایشهای ملی‌گرایانه عربی داشت. وی همچنین در پایه‌ریزی و حمایت مالی باشگاه علمی ملی (النادی العلمی الوطنی) که در 1330 تأسیس شد، مشارکت کرد (همانجا؛ عدنان پاچه‌چی، ص 22؛ نظمی، ص 99، 139، پانویس 6). این باشگاه در ارتقای سطح آگاهیهای علمی و ادبی جوانان تحصیل‌کرده عراق و نیز در انسجام و تشکیل جریانات ملی نقش داشته است (عدنان پاچه‌چی، همانجا؛ فهد مسلّم الفجر، ص 35). پاچه‌چی در انقلاب مردمی شوال 1338 که به سرکردگی رهبران سیاسی و علمای شیعه نجف و کربلا در مخالفت با استعمار انگلیس برپا شد، نقش داشت (بصری، همانجا). وی یکی از مؤسسان حزب ملی‌گرای عراق (حزب‌الوطنی العراقی) بود که در 1301ش/ 1922 تأسیس شد و گرایشهای ضداستعماری داشت (علیوی، ص 54ـ55). حزب ملی‌گرای عراق به همراه حزب «النهضة» در اولین سالگرد تاج‌گذاری فیصل اول در 31 مرداد 1301/ 23 اوت 1922، در بغداد تظاهرات ضد انگلیسی برپا کردند. در واکنش، سر پرسی کاکس، حکمران انگلیسی عراق، انحلال این دو حزب را اعلام کرد و دستور داد رهبران آنها را دستگیر و به جزیره ایرانی هنگام، در خلیج‌فارس، تبعید کنند. حمدی پاچه‌چی به همراه محمدمهدی البصیر، جعفر ابوالتِمّن و عبدالغفور البدری، از رهبران حزب ملی‌گرای عراق، از جمله تبعیدشدگان بودند (شمرانی، ص 161؛ بصری، همانجا؛ عدنان پاچه‌چی، ص 44).حمدی با تلاش خانواده‌اش و برخی از ملی‌گرایان عراقی، در 1302ش/ آوریل 1923 از تبعید بازگشت (عدنان پاچه‌چی؛ بصری، همانجاها). او در اولین دوره مجلس عراق که از 25 تیر 1304/ 16 ژوئیه 1925 آغاز شد، به نمایندگی بغداد انتخاب گردید و در مجلس دوم (1307ـ1309ش/ 1928ـ1930) عضویتش تجدید شد (بصری، همانجا). در کابینه دوم عبدالمحسن السعدون که در 5 تیر 1304/ 26 ژوئن 1925 تشکیل شد، حمدی به وزارت اوقاف منصوب شد و تا استعفای این کابینه در 29 آبان 1305/ 21 نوامبر 1926، این منصب را برعهده داشت (سلیم حسنی، ص 307؛ عبدالرزاق حسنی، ج 7، ص 3). همچنین وی از 31 اردیبهشت 1305/ 22 مه 1926 برای مدتی به سرپرستی وزارت دفاع انتخاب گردید (عبدالرزاق حسنی، ج 2، ص 21ـ22). در سالهای 1314ش/ 1935، 1316ش/ 1937 و 1318ش/ 1939 برای سومین و چهارمین و پنجمین‌بار به نمایندگی بغداد وارد مجلس شد و در 1318ش/ نوامبر 1939 نیز به عنوان رئیس اتاق کشاورزی بغداد برگزیده گردید (بصری، همانجا). وی از اواسط بهمن 1319 تا 12 فروردین 1320/ اوایل فوریه ـ اول آوریل 1941 وزیر امور اجتماعی در کابینه طه‌الهاشمی بود (همانجا؛ عبدالرزاق حسنی، ج 5، ص 185) و در اواسط آبان 1320/ اوایل نوامبر 1941 رئیس مجلس شد و در دو دوره دیگر تا 1322ش/1943 رئیس مجلس عراق بود (سلیم حسنی، همانجا؛ بصری، ص 202ـ203). پس از آن، برای مدت کوتاهی در 1322ش/ 1943، به عنوان وزیر اقتصاد فعالیت می‌کرد. وی در 1324ش/ مه 1945 نماینده مجلس سنای عراق بود (بصری، ص 203).در 13 خرداد 1323/ 3 ژوئن 1944، شاهزاده عبدالاِله نایب‌السلطنه عراق، حمدی پاچه‌چی را مأمور تشکیل کابینه کرد (اسماعیل احمد یاغی، ص 56؛ حمیدی، ص140). کابینه اول حمدی پاچه‌چی به دلیل اختلاف با تحسین علی، وزیر دفاع، در 6 شهریور/ 8 اوت همان سال منحل شد. علت اصلی اختلافات این دو مخالفت تحسین علی با توصیه‌های مقامات نظامی انگلیس، مبنی بر انحلال دو لشکر از چهار لشکر عراق بود (عبدالرزاق حسنی، ج 6، ص 201ـ204؛ حمیدی، ص 141ـ 142). این امر به اختلاف میان وزیر دفاع و سه تن از وزرا منجر شد. در نهایت، پاچه‌چی استعفا داد و کابینه خود را منحل اعلام کرد (سلیم حسنی، ص 308؛ حمیدی، ص 142). شاهزاده عبدالاله فردای همان روز دوباره پاچه‌چی را مسئول تشکیل کابینه جدید کرد. کابینه دوم پاچه‌چی، که به جز تحسین علی شامل وزرای کابینه اول بود، هجده ماه بر مسند قدرت بود (عبدالرزاق حسنی، ج 6، ص 205ـ206؛ حمیدی، همانجا).حمدی پاچه‌چی در پی اعطای آزادی به مخالفان، آزاد کردن زندانیان سیاسی و رفع سانسور از مطبوعات بود. این اقدامات به منظور اجرای اهداف اصلاح‌طلبانه شاهزاده عبدالاله صورت می‌گرفت. اولین اقدام کابینه پاچه‌چی در این زمینه، اصلاحات ارضی بود (ترایپ، ص 112ـ114؛ الیوت، ص 52). یکی از مهم‌ترین تحولات در عرصه سیاست خارجی عراق در دوران نخست‌وزیری حمدی پاچه‌چی برقراری مناسبات با اتحاد جماهیر شوروی بود. قرارگرفتن اتحاد جماهیر شوروی در جبهه متفقین در جنگ جهانی دوم (1939ـ1945)، باعث شد که حکومت پاچه‌چی، تحت تأثیر انگلیسیها، به برقراری مناسبات با شوروی گرایش پیدا کند (حمیدی، ص 142ـ143؛ عبدالرزاق حسنی، ج 6، ص 216؛ اسماعیل احمد یاغی، ص 61). اهتمام وی به وحدت جهان عرب و تلاش او برای تصویب میثاق اتحادیه عرب، نقش مؤثری در تأسیس این اتحادیه داشت (حمیدی، ص 145؛ عبدالرزاق حسنی، ج 6، ص 217ـ220؛ بصری، همانجا). وی به این منظور، در پی یکی کردن واحد پول کشورهای عربی بود که به نتیجه نرسید (بصری، ص 203ـ204) از مهم‌ترین تحولات داخلی در زمان نخست‌وزیری پاچه‌چی، شورش کردها در شمال عراق به رهبری ملامصطفی بارزانی بود که دولت پاچه‌چی این شورش را سرکوب کرد (عبدالرزاق حسنی، ج 6، ص 285ـ286، 296ـ297؛ ترایپ، ص 113).اظهارات شاهزاده عبدالاله مبنی بر لزوم تصدی مناصب مهم حکومتی از سوی نخبگان جوان و همچنین افزایش انتقادات نمایندگان مجلس از دولت پاچه‌چی، باعث شد وی در 9 بهمن 1324/ 29 ژانویه 1946 استعفا دهد (سلیم حسنی، ص 309ـ 311؛ عبدالرزاق حسنی، ج 6، ص 315ـ316). پاچه‌چی پس از آن در 8 بهمن 1326/ 29 ژانویه 1948، در دولت سیدمحمدصدر به وزارت خارجه منصوب شد (اسود، ج 3، ص 75؛ بصری، ص 203)، اما در پی بیماری و کهولت سن در 7 فروردین 1327/ 27 مارس 1948 و در همین سمت، در بغداد درگذشت (بصری، همانجا؛ عبدالرزاق حسنی، ج 6، ص 287).منابع: اسماعیل احمد یاغی، تطور الحرکة الوطنیة العراقیة: 1941ـ 1952، بغداد1979؛ عبدالرزاق محمد اسود، موسوعة العراق السیاسیة، بیروت 1986؛ میر بصری، اعلام السیاسة فی العراق الحدیث، لندن 1987؛ سلیم حسنی، رؤساءالعراق: 1920ـ1958م ، دراسة فی اتجاهات الحکم، لندن 1413/1992؛ عبدالرزاق حسنی، تاریخ الوزارات العراقیة، صیدا 1380ـ1388؛ جعفر عباس حمیدی، التطورات السیاسیة فی العراق: 1941ـ 1953، نجف 1396/1976؛ علی‌محمد شمرانی، صراع الاضداد: المعارضة العراقیة بعد حرب الخلیج، لندن 2003؛ عدنان پاچه‌چی، مزاحم الباجه‌جی: سیرة سیاسیة، لندن 1989؛ هادی حسن علیوی، الاحزاب السیاسیة فی العراق: السریة و العلنیة، بیروت 2001؛ فهد مسلّم الفجر، مزاحم الباچه‌چی و دوره فی‌السیاسة العراقیة: 1890ـ 1933، بیروت 1425/2004؛ جمال عمرنظمی، الجذور السیاسیة و الفکریة و الاجتماعیة للحرکة القومیة العربیة (الاستقلالیة) فی العراق، بیروت 1986؛Matthew Elliot, ‘Independent Iraq’: the monarchy and British influence, 1941-58, London 1996; Charles Tripp, A history of Iraq, Cambridge 2002.