حمانی علی بن محمد علوی کوفی

حِمّانی، علی‌بن محمد علوی کوفی، از شاعران بزرگ شیعه و مهتر و نقیب (سرپرست) بنی‌هاشم در سده سوم. وی از دودمان زید شهید، فرزند امام زین‌العابدین علیه‌السلام، بود؛ از این‌رو، شرح‌حال او در کتابهای اَنساب و در ذکر اَعقاب زید شهید آمده است (برای نمونه رجوع کنید به عمری، ص 185؛ مخزومی، ص 40؛ عصامی‌مکی، ج 4، ص 124). حمّانی، خود، پدر و اجدادش را تا ابوطالب علیه‌السلام شاعر می‌دانست (رجوع کنید به حسنی‌صنعانی، ج 2، ص 429؛ صدر، ص 216). پدرش، محمد، خطیب و شاعر و ملقب به دیباجه بود و پس از شورش بر بنی‌عباس به خراسان تبعید شد و در همانجا درگذشت و خانواده وی به کوفه منتقل شدند (رجوع کنید به صفدی، ج 2، ص 295ـ296؛ عصامی‌مکی، همانجا؛ شوقی‌ضیف، ص 392). دلیل نامیده شدن علی‌بن محمد به حمّانی، سکونت خانواده وی در میان بنی‌حمّان در کوفه بوده است (رجوع کنید به مسعودی، ج 7، ص 336؛ سمعانی، ج 2، ص 257). در پاره‌ای منابع نام وی، به تصحیف، جمانی ذکر شده است (قزوینی، ج 4، ص 161). کنیه‌اش را ابوالحسن (عمری، همانجا؛ ابن‌شهرآشوب، 1353، ص 138؛ قس بکری، ج 1، ص 439؛ امینی، ج 3، ص 57، که کنیه‌اش را ابوالحسین آورده‌اند) و شهرتش را اَفْوَه (گشاده دهان) نوشته‌اند (رجوع کنید به ابن‌شهرآشوب، 1353، همانجا؛ یاقوت حموی، 1993، ج 5، ص 2311).حمّانی افزون بر شاعری (رجوع کنید به ادامه مقاله) خطابه، اِفتاء، تدریس و نقابت هاشمیان را نیز برعهده داشت. در آن دوران به وی زبان شیعه می‌گفتند (رجوع کنید به مسعودی، ج 7، ص 338؛ امینی، ج 3، ص 58ـ59؛ قس مرزبانی، ص 427، که به نقل از جبله کوفی، حمّانی را در نحو و لغت ضعیف دانسته است، ولی خود مرزبانی ایراد نحوی را که بر شعر حمّانی گرفته‌اند وارد ندانسته و به آن پاسخ داده است). حمّانی یک بار در خلافت متوکل عباسی (حک : 232ـ247)، به علت سعایت و بدگویی مخالفانش، به دربار فراخوانده شد، ولی به دستور متوکل آزاد گردید (رجوع کنید به شوقی‌ضیف، ص 392ـ393) و دوبار نیز به دستور موفق عباسی (متوفی 278) زندانی شد (رجوع کنید به مسعودی، ج 7، ص 339؛ امینی، ج 3، ص 60) و در آنجا حبسیه‌ای سرود که به گفته مسعودی (ج 7، ص 252) بی‌نظیر بوده است. سال درگذشت حمّانی را 245 (بغدادی، ج 1، ستون 673؛ کحّاله، ج 7، ص 188)، 270 پس از خروج از زندان، یا 301 (عمری، همانجا؛ امینی، ج 3، ص 68) دانسته و 301 را ترجیح داده‌اند، زیرا حمّانی درباره اوضاع ناگوار بنی‌طاهر قطعه شعری سروده (رجوع کنید به حسنی صنعانی، ج 2، ص 430ـ431؛ امینی، ج 3، ص 63ـ 64؛ نیز رجوع کنید به حمّانی، ص 203) و انقراض حکومت بنی‌طاهر در 300 بوده است (رجوع کنید به امینی، ج 3، ص 68)، ولی مسعودی (ج 7، ص 342) و ابن‌اثیر (ج 7، ص 273) 260 را سال درگذشت حمّانی گفته‌اند.جایگاه بلند شاعری حمّانی سبب شد تا امام هادی علیه‌السلام در پاسخ متوکل عباسی که از «اَشْعرِ شاعران» پرسیده بود، نام حمّانی را بر زبان آورد و دلیل آن نیز یکی از سروده‌های حمّانی بوده است (رجوع کنید به جاحظ، ص 90ـ91؛ بیهقی، ج 1، ص 157ـ 158؛ طوسی، ص 287؛ ابن‌اسفندیار، ج 1، ص 224ـ 225). این موضوع از دیدگاه تاریخی و ادبیات شیعی بسیار ارزشمند است، تا آنجا که ابن‌شهرآشوب (متوفی 588؛ همانجا) از باب مبالغه نقل کرده که اگر خواندن شعری در نماز جایز باشد آن شعر، سروده حمّانی است. یاقوت حموی (همانجا) پس از ستایش مقام علمی و ادبی محمدبن احمد حسینی (متوفی 322)، شاعر علوی، نقل کرده که در میان اولاد امام مجتبی علیه‌السلام کسی شبیه به او نیست مگر حمّانی. نیز از یاقوت حموی نقل شده که گفته است جایگاه ادبی حمّانی در میان علویان به سانِ جایگاه ابن‌معتز* (متوفی 296) در میان عباسیان است (رجوع کنید به حسنی‌صنعانی، ج 2، ص 429؛ صدر، همانجا)؛ از این‌رو، در جُنگها و مجموعه‌های ادبی از سروده‌های او شاهد آورده‌اند. محمدبن داود ظاهری (متوفی 296 یا 297) در مجموعه ارزشمند خود 48 بیت از سروده‌های او را آورده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 315، 371، ج 2، ص 649ـ650). در دیگر مجموعه‌های ادبی نیز به اشعار حمّانی استشهاد شده است (برای نمونه رجوع کنید به قالی، ج 1، ص 177ـ178؛ خالدیان، ج 2، ص 204؛ ابن‌شجری، ص 230). مضامین سروده‌های حمّانی مدح، فخر، مرثیه، تغزل و وصف است (رجوع کنید به مسعودی، ج 7، ص 340ـ 342؛ نویری، ج 3، ص 188؛ شوقی‌ضیف، ص 394ـ 396). بخشی از سروده‌های او در پاسخ به اشعار علی‌بن جَهْم* (متوفی 249)، شاعر دربار عباسی و از مخالفان اهل‌بیت علیهم‌السلام، است (برای نمونه رجوع کنید به مسعودی، ج 7، ص 251؛ شوقی‌ضیف، ص 393). حسن‌بن عبداللّه عسکری (متوفی پس از 395) برخی سروده‌های حمّانی را بهترین سروده (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 339) یا از بهترین نمونه‌ها (رجوع کنید بهج 2، ص 50، 147) دانسته است. نویری (متوفی 733؛ همانجا) نیز مدیحه حمّانی را در نوع خود کم‌نظیر خوانده است.برخی سروده‌های حمّانی با سروده‌های بشّاربن بُرد* (متوفی 167) سنجیده شده است (برای نمونه رجوع کنید به بشاربن برد، ص 16). متنبّی (متوفی 354)، شاعر بزرگ عرب، نیز به سروده‌های حمّانی نظر داشته و برخی مضامین او را در شعر خود آورده است (رجوع کنید به ابن‌وکیع، ص 107، 141ـ142، 208، 543). ثعالبی (1405، ص 411ـ412) در باب عجایب شعر و شاعران شش بیت از حمّانی آورده است. تنوع سروده‌های حمّانی را می‌توان از گوناگونی استشهاد به اشعار او دریافت که برای نمونه به چند موضوع اشاره می‌شود: ملل و نحل (رجوع کنید به نِشوان‌بن سعید حمیری، ص 202)؛ مبحث امامت و اثبات ولایت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام (مفید، ج 1، ص 19؛ ابن‌شهرآشوب، 1385ش، ج 3، ص 27، 212، 238؛ شوشتری، ج 2، ص 568)؛ وصف مکانها و سرزمینها (شابشتی، ص 237؛ یاقوت حموی، 1965، ذیل «خَوَرْنَق» و «کوقان»؛ شوقی‌ضیف، ص 396)؛ آرایه‌های ادبی (طیبی، ص 279ـ280؛ مدنی، ج 2، ص 332ـ333، ج 4، ص 92، 145ـ147)؛ روزگار جوانی و نکوهش پیری (مبرد، ص 75؛ حصری، ج 4، ص 41؛ زمخشری، ج 3، ص 112)؛ تشبیهات و امثال (ثعالبی، 1985، ص 24ـ25، 280)؛ و خط و کتابت (صولی، ص 52؛ راغب اصفهانی، ج 1، ص 207).دیوان شعری را از آثار حمّانی برشمرده‌اند (رجوع کنید به بغدادی؛ کحّاله، همانجاها) که گویا تا سده نهم موجود بوده است (رجوع کنید به ابن‌عِنَبه، ص 367).مسعودی (همانجا)، امین (ج 8 ، ص 316ـ317) و امینی (ج 3، ص 57ـ68) قطعاتی از سروده‌های حمّانی را در آثارشان آورده‌اند. نخستین‌بار، محمدحسین اعرجی، در 1394 اشعار برجای‌مانده از حمّانی و برخی ابیات منسوب به او را، که بالغ بر چهارصد بیت است، در مجله المورد گردآورد (رجوع کنید به حمّانی، ص 201ـ218). این مجموعه، به طور مستقل، در 1377ش/ 1998 در بیروت به چاپ رسید. مزهر سودانی نیز سروده‌های حمّانی را، در مجله کلیّه الآداب، در بصره منتشر کرد (رجوع کنید به معجم‌الشعراء العباسیین، ص 139). مستدرکاتی از سروده‌های حمّانی را نوری حمودی قیسی در مجلة‌المجمع العلمی العراقی (ج 31، ش 2، جمادی‌الاولی 1400، ج 41، ش 1، 1410) و هلال ناجی در همان مجله (ج 32، ش 1 و 2، ربیع‌الاول 1401) به چاپ رساندند.منابع: ابن‌اثیر؛ ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ?]1320ش[؛ ابن‌شجری، کتاب‌الحماسة، حیدرآباد، دکن 1345؛ ابن‌شهرآشوب، کتاب معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران 1353؛ همو، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم 1385ش؛ ابن‌عنبه، عمدة‌الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، چاپ مهدی رجایی، قم 1383ش؛ ابن‌وکیع، المُنصف فی نقدالشعر و بیان سرقات المتنبی و مشکل شعره، چاپ محمد رضوان دایه، دمشق 1402/1982؛ امین؛ عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج 3، بیروت 1387/1967؛ بشاربن برد، المختار من شعر بشار، اختیار الخالدیین و شرحه لاسماعیل‌بن احمد تجیبی برقی، چاپ محمد بدرالدین علوی، قاهره 1425/2005؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 1، در حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، ج 5، بیروت 1410/1990؛ عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، سمط اللالی، چاپ عبدالعزیز میمنی، ]قاهره[ 1354/1936؛ ابراهیم‌بن محمد بیهقی، المحاسن و المساوی، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ?]1380/ 1961[؛ عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ] 1985[؛ همو، خاص‌الخاص، چاپ صادق نقوی، حیدرآباد، دکن 1405/1984؛ عمروبن بحر جاحظ، المحاسن و الاضداد، چاپ فوزی خلیل عطوی، بیروت 1969؛ یوسف‌بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیّع و شعر، چاپ کامل سلیمان جبّوری، بیروت 1420/1999؛ ابراهیم‌بن علی حصری، زهرالآداب و ثمرالالباب، چاپ زکی مبارک، مصر ?] 1929[؛ علی‌بن محمد حمّانی، دیوان، چاپ محمدحسین اعرجی، در المورد، ج 3، ش 2 (1394)؛ خالدیان، کتاب‌الاشباه و النظائر: من اشعار المتقدّمین و الجاهلیة و المخضرمین، چاپ محمد یوسف، قاهره 1965؛ حسین‌بن محمد راغب اصفهانی، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت 1425/2004؛ محمودبن عمر زمخشری، ربیع‌الابرار و نصوص‌الاخبار، چاپ سلیم نعیمی، بغداد ]بی‌تا.[، چاپ افست قم 1410؛ سمعانی؛ علی‌بن محمد شابشتی، الدیارات، چاپ کورکیس عواد، بیروت 1406/1986؛ نوراللّه‌بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران 1354ش؛ شوقی ضیف، العصرالعباسی الثانی، قاهره ] 1975[؛ حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ]بغداد 1370[، چاپ افست تهران ]بی‌تا.[؛ صفدی؛ محمدبن یحیی صولی، ادب الکتّاب، چاپ محمد بهجة اثری، قاهره ?] 1341[، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم 1414؛ حسین‌بن محمد طیبی، التبیان فی البیان، چاپ توفیق فیل و عبداللطیف لطف‌اللّه، کویت 1406/1986؛ محمدبن داود ظاهری، الزهرة، چاپ ابراهیم سامرائی، زرقاء، اردن 1406/1985؛ حسن‌بن عبداللّه عسکری، دیوان المعانی، قاهره 1352، چاپ افست بغداد ]بی‌تا.[؛ عبدالملک‌بن حسین عصامی مکی، سمط النجوم العوالی فی انباء الاوائل و التوالی، قاهره 1380؛ علی‌بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم 1409؛ اسماعیل‌بن قاسم قالی، کتاب‌الامالی، بیروت 1404/1984؛ محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران 1363ش؛ عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ محمدبن یزید مبرد، الفاضل، چاپ عبدالعزیز میمنی، قاهره 1375/1956؛ محمدبن عبداللّه مخزومی، صحاح الاخبار فی نسب السادة الفاطمیة الاخیار، ]بمبئی 1306[؛ علی‌خان‌بن احمد مدنی، انوارالربیع فی انواع البدیع، چاپ شاکر هادی شکر، نجف 1388ـ1389/ 1968ـ1969؛ محمدبن عمران مرزبانی، المُوَشَّح: مآخذ العلماء علی‌الشعراء فی عدة انواع من صناعة الشعر، چاپ علی‌محمد بجاوی، مصر 1965؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ معجم‌الشعراء العباسیین، اعداد عفیف عبدالرحمان، بیروت: دارصادر، 2000؛ محمدبن محمد مفید، الفصول المختارة من‌العیون و المحاسن، بیروت 1405/1985؛ نشوان‌بن سعید حمیری، الحورالعین، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران 1972؛ احمدبن عبدالوهاب نویری، نهایة‌الارب فی فنون‌الادب، قاهره ] 1923[ـ1990؛ یاقوت‌بن عبداللّه یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛ همو، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.