حمام الصرخ

حمّام‌الصَّرَخ، بنایی ویرانه در شمال اردن میان دو منطقه زَرقاء* در شرق و بَلقاء* در غرب، از حدود سده نخست اسلامی، که احتمالا قصر و استراحتگاه و حمام امیران اموی بوده است. این بنا ــکه به آن حمام‌الصّراح، حمام یا قصرالصّرح نیز گفته شده ــ در پنج کیلومتری شمال‌شرقی قصیر حَلّابات قرار گرفته (دعنه، ص 474ـ476؛ قاجه، ص 164) و نخستین‌بار باتلر، عضو هیئت باستان‌شناسی دانشگاه پرینستون، در 1323/ 1905 آن را کشف و بررسی کرده است (کرسول، 1989، ص 165). در اول آذر 1305/ 23 نوامبر 1926، کرسول پس از بازدید از محل، پلان آن را به کمک وینسنت تهیه کرد (همو، 1979، ج 1، بخش 2، ص 498). براساس گمانه‌زنیهای کرسول (1979، ج 1، بخش 2، ص 502)، تاریخ بنای آن میان سالهای 107 تا 112 بوده است. گرچه زمان ساخت بنا ــبا این احتمال که برای خلیفه اموی، ولیدبن عبدالملک* (حک : 86ـ96)، بناگردیده است ــ قدیم‌تر نیز حدس‌زده می‌شود (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه)؛ چنان‌که با انتساب آن به امیر غسانی، حارث بن جبله* (متوفی 529م)، تاریخ بنای آن پیشتر نیز رفته است (رجوع کنید به پیک، ج 1، ص 63ـ64).از حمام‌الصّرخ، به سبب زلزله‌های متعدد و دستبرد دزدان، بخش کوچکی باقی‌مانده است (د. اسلام، همانجا)، اما نقشه کامل آن براساس قیاس با قُصَیرعَمره، دیگر کاخ امویِ این منطقه، و برخی شواهد دیگر، تهیه شده است (رجوع کنید به کرسول، 1979، ج 1، بخش 2، ص 499، نقشه)؛ اگر چه حمام‌الصّرخ در بعضی موارد، چون طاقها و گنبدها و ورودیهای حمام، با قصیرعمره تفاوت دارد (کمال‌الدین سامح، ص 40). براساس این نقشه، حمام‌الصّرخ از دو بخش عمده تشکیل شده است: تالار بار عام و حمام. تالار بار عام یا پذیرایی، مستطیلی به وسعت 95ر8 متر × 90ر7 متر، مسقف و دارای سه طاق تونلی موازی بوده و یک فرورفتگی در دیوار جنوبی آن قرار داشته که احتمالا شاه‌نشین بوده و میان دو اتاق قرار گرفته بوده است. هر یک از این اتاقها از سه پنجره کوچک نور می‌گرفته است (کرسول، 1979، ج 1، بخش 2، ص 498، 501 و تصاویر ص 500). ورودی تالار احتمالا در مرکز دیوار جنوب غربی قرار داشته است، گرچه به علت ویرانی کامل این دیوار، نمی‌توان با اطمینان نظر داد (همو، 1989، ص 165ـ166).در گوشه شمال‌شرقی تالار اصلی، دری به دالان مسقف کوچکی به ابعاد 50ر2 متر × 45ر3 متر باز می‌شده است. در مرکز دیوار جنوب‌شرقی این دالانِ بدون پنجره، دری به عرض 90 سانتیمتر به فضای ولرم‌خانه حمام باز می‌شده است. ولرم‌خانه اتاقی میانی به ابعاد 40ر3 متر × 20ر3 متر بوده و در بالای دیوارهای آن شش مجرای عمودی قرارداشته که آب جاری در لوله‌های سفالین را هدایت می‌کرده است. در شمال‌شرقی تالار درِ دیگری، شبیه به در پیشین، به گرم‌خانه گشوده می‌شده است. گرم‌خانه اتاقی به ابعاد 70ر3 متر × 20ر 3 متر با دو شاه‌نشین کم‌عمق بوده که پنجره کوچکی در آن قرار داشته است. سقف گرم‌خانه، گنبدی نشسته بر لَچَکیهای نیم مثلثی بوده و هشت نورگیر مدوّر در گنبد قرارداشته است این نورگیرها اکنون به حفره‌های بزرگی در گنبد تبدیل شده‌اند. گنبد با لایه‌ای از ملاط پوشیده شده است (کمال‌الدین سامح، همانجا). در شرق گرم‌خانه، گذرگاهی مسقف با طاق تونلی به محوطه‌ای چهارگوش ختم می‌شده که از این قسمتها تقریبآ هیچ چیز باقی‌نمانده است (کرسول، 1979، ج 1، بخش 2، ص 409ـ501، نیز رجوع کنید به ص 499، نقشه). در نزدیکی بنا مخزن آبی مربع شکل و چاهی مدوّر وجود دارد (رجوع کنید به همان، ج 1، بخش 2، ص 499، نقشه).عمده مصالح حمام‌الصّرخ قطعات سنگ آهک است؛ اما برخی قسمتهای بام با خرده سفال مخلوط با ساروج، و طاقهای تونلی تالار پذیرایی احتمالا با سنگهای آتشفشانی، پوشیده شده است (همان، ج 1، بخش 2، ص 501).از تزیینات بنا نیز آثار اندکی باقی‌مانده است. در تالار اصلی در ارتفاع حدود پنج متری، نواری تزیینی گرداگرد تالار و در سربینه و ولرم‌خانه نیز نقاشیهای زیبایی وجود داشت (همانجا). باتلر در محل خیزش سقف، در تو رفتگی ولرم‌خانه، بقایای تصویری از شانه، بخشی از گردن و یک گوش با گوشواره و بخشی از یک روسری به رنگهایی که هنوز درخشش خود را حفظ کرده‌اند، کشف کرده است. موزیل نیز در 1327/ 1909 بقایای نقاشیهایی از بنا را وصف کرده است (همانجا). لنکستر هاردینگ (ص 193) از قطعات مصالح رنگینی در ویرانه‌های حمام‌الصّرخ سخن گفته که احتمالا گواهی بر وجود دیوارنگاره‌های این بناست.حمام‌الصّرخ از بسیاری جهات در تاریخ معماری اسلامی حائز اهمیت است، چنان که قدیم‌ترین گنبد آن، همراه با گنبد کاخ قصیرعمره و گنبد، مسجدجامع سوسه، از قدیم‌ترین گنبدهای جهان اسلام به شمار می‌رود (کرسول، 1979، ج 2، ص 316). گنبد حمام‌الصّرخ بزرگ‌ترین بخش باقی‌مانده بنا نیز هست (لنکستر هاردینگ، همانجا؛ پائولا، ص 185، تصویر).حمام‌الصّرخ در کنار دیگر کاخهای اردن، نظیر خربة‌المفجر* و قصیرعمره* و حلّابات، در زمره نمایندگان بارز معماری سلطنتی اموی است؛ یعنی، معماری استراحتگاههای موقت امیران اموی در شکار و سفر، که همین کاربری، وجود فضاهای گوناگون ــ نظیر حمام و تالار بار عام و اتاقهای خلوت ــ را در آن توجیه می‌کند (رجوع کنید به هیلن‌برند، ص 381ـ382).منابع: فردریک جرارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، تعریب بهاءالدین طوقان، بغداد ?]1352/ 1935[؛ سلیمان دعنه، «القصور الاسلامیة فی الاردن»، المؤتمر الخامس للاثار فی البلاد العربیة، قاهره 1969، قاهره: جامعة الدول العربیة الادارة الثقافیة، ] 1971[؛ جمعه احمد قاجه، موسوعة فن العمارة الاسلامیة، بیروت 2001؛ کمال‌الدین سامح، العمارة فی صدرالاسلام، ]قاهره[ 1987؛ گ. لنکستر هاردینگ، آثار الاردن، تعریب سلیمان موسی، عمّان، ?] 1982[؛Keppel Archibald Cameron Cresell, Early Muslim architecture, Oxford 1969 repr. New York 1979; idem, A short account of early Muslim architecture, revised and supplemented by James W. Allan, Aldershot, Engl. 1989; EI2, s.v. "Hammam al-Sarakh" (by R. W. Hamilton); Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh 1994; Christa Paula, Jordan: a timeless land, London 2005.