چَرْخ(2)، علاقهداری(تقریباً مطابقبا دهستان) و شهریقدیمیدر ولایتلوگَر در مغربافغانستان. چرخ، با 760 کیلومتر مربعوسعتو 108 قریه، در جنوبولایتلوگر قرار دارد و از شمالو مشرقبهپُلعَلَمدر همانولایت، از جنوبشرقیبهزَرْمَتدر ولایتپَکتیا *، از جنوببهجَغْتو در ولایتغَزْنِی*و از مغرببهنِرخدر ولایتوَرْدَکمحدود میشود (دولتآبادی، 1371 ش، ص123). چرخدارایآبو هوایمعتدلاست. کوههایبسیاریدر آنهست، از جملهقرین، هوکامو خَرپِچَک. کتلهاییمانند مولینا و کبوترخانهدارد (آریانا، ذیلمادّه). زمینهایچرخبا ریزابه اصلیرود لوگر، کهاز کتلمولینا سرچشمهمیگیرد، آبیاریمیشود(همانجا؛ برایاطلاعبیشتر در باره رود لوگر رجوع کنید به (فرهنگجغرافیایتاریخیو سیاسیافغانستان)، ج6، ص507).اقوامتاجیکو قبایلبَخْتَک، اَیومِبگ، مُحْرومبگو زَیحیدر در آنبهسر میبرند( د.ایرانیکا، ذیلمادّه). در سرشماری1369 ش، جمعیتآن998 ، 33 تنبودهکهدر آنسالبیشترینجمعیترا در استانلوگر داشتهاست(دولتآبادی، 1376 ش، ص 62). اهالیآنبهفارسیدریگفتگو میکنند (رجوع کنید به همو، 1371 ش، همانجا).شهر چرخ، مرکز علاقهداریچرخ، در ارتفاعحدود 000 ، 2 متری، در حدود 25 کیلومتریجنوبشهر بَرَهکی(مرکز استانلوگر) و حدود 110 کیلومتریجنوبغربیشهر کابل، در دره چرخو در جنوباستان، واقعشدهاست. شاخه اصلیرود لوگر در میانشهر جریاندارد. راهقدیمیغزنیـ کابل ــ کهاز چرخو دره لوگر میگذرد ــ از همینطریقبهبرهکیو شهرهایکُلَنْگار، محمد آغهو چار آسیابو کابلمیرسد (رجوع کنید به ( فرهنگجغرافیایتاریخیو سیاسیافغانستان)، ج6، ص508؛ د.ایرانیکا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به نقشه راهنمایافغانستان). شهر چرخدر گذشتهیکیاز مکانهایمهمصوفیهبود و یعقوبچرخی، از شخصیتهایبرجسته سلسله نقشبندیه، بهاینشهر منسوباست. مولانا نظامالدینخاموش(متوفی860) و خواجهحسنعطار (متوفی826، فرزند علاءالدینمحمد بخاری*) از دیگر بزرگانمنسوببهچرخهستند (معصومعلیشاه، ج3، ص62).آثار قدیمیاینشهر عبارتاند از: آرامگاهنیاکانیعقوبچرخیکهاز زیارتگاههایمشهور شهر است(همانجا؛ فیضمحمد، ج2، ص240، پانویس1؛ نیز رجوع کنید به چرخی*، یعقوب)؛ قلعهایمشهور بهقلعهنو، متعلقبهحدود چهار قرنپیش؛ مسجدیقدیمیبا محرابچوبی کندهکاریشدهو کتیبههاییبهخطکوفیمتعلقبهدوره غزنویان( آریانا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به د. ایرانیکا، همانجا).پیشینه. ظاهراً نامشهر همانکلمه فارسی چرخاست(رجوع کنید به د. ایرانیکا، همانجا) و در برخیمنابعبهصورتجَرْخهمضبطشدهاست(رجوع کنید به ابنبطوطه، ج1، ص398). در 366، حوالیچرخنبردگاهسبکتگینو کابلشاهبودهاست(منهاجسراج، ج1، ص227). در اوایلسده هشتم، ابنبطوطه(همانجا) آنجا را قریهایبزرگبا باغهایفراوانو میوههاینیکو وصفکردهاستکهنماز جمعهدر آنشهر برگزار میشد.در هنگامحمله انگلیسیها بهافغانستان، معروفبهدومینجنگافغان(1297ـ 1298/ 1880ـ1881)، برخیاز سرانو حکامچرخی، نقشمهمیدر نبرد با قوایانگلیسیداشتند (رجوع کنید به ایوانس، ص73، 81). در 1298/1880، نیروهایانگلیسیدر چرخحضور داشتند ( ( فرهنگجغرافیایتاریخیو سیاسیافغانستان)، ج6، ص519). در اینزماندر دره چرخهزار خانوار تاجیکیساکنبودند (همان، ج6، ص133).با ورود قوایشورویبهافغانستاندر 1356 ش/1997، و نیز در حوادثبعدی، بهویژهدر زمانسلطه طالبان، اهالیولایتلوگر و بهتبعآنچرخبرضد نیروهایروسی، و طالبانقیامکردند (حقشناس، ص391؛ امامی، ص79؛ گاهشمار رویدادهایافغانستاندر سال1374، ص290ـ291). جمعیتآنبنابر آمار 1358 ش، بالغبر 600 ، 34 تنبود (رجوع کنید به د. ایرانیکا، همانجا). در اواسطسده چهاردهم/ بیستم، چرخدارای63 آبادیو صنایع دستیچوبیساختتاجیکها بود و در باره کشاورزیدیمیو آبی، باغداریو دامداریآنجا گزارشیدر دستاست(رجوع کنید به (فرهنگجغرافیایتاریخیو سیاسیافغانستان)، ج6، ص133، 511 ـ519).منابع: آریانا دائره المعارف، کابل: انجمندائرهالمعارفافغانستان، 1328ـ 1348 ش؛ ابن بطوطه، رحله ابنبطوطه، چاپمحمد عبدالمنعمعریان، بیروت1407/1987؛ اطلسعمومیو مصور افغانستان، تهران: سحاب، 1366 ش؛ حسامالدینامامی، افغانستانو ظهور طالبان، تهران1378 ش؛ ش. ن. حقشناس، دسایسو جنایاتروسدر افغانستان: از امیر دوستمحمدخانتا ببرک، تهران1363 ش؛ بصیراحمد دولتآبادی، شناسنامه افغانستان، قم1371 ش؛ همو، «ناگفتههاییدر باره تقسیماتاداریو کشوریدر افغانستان»، سراج، ش13 و 14 (پاییز و زمستان1376)؛ فیضمحمد، سراجالتواریخ، تهران1372 ش؛ گاهشمار رویدادهایافغانستاندر سال1374، بهکوششهرمز مقصودی، تهران: وزارتامورخارجه، ستاد پشتیبانیافغانستان، 1376 ش؛ محمدمعصومبنزینالعابدینمعصومعلیشاه، طرائقالحقائق، چاپمحمدجعفر محجوب، تهران1339ـ 1345 ش؛ عثمانبنمحمد منهاجسراج، طبقاتناصری، یا، تاریخایرانو اسلام، چاپعبدالحیحبیبی، تهران1363 ش؛ نقشه راهنمایافغانستان، مقیاس000 ، 600 ، 1:1، تهران: گیتاشناسی، 1994؛EIr . s. v. "Čark" (by Daniel Balland); Martin Ewans, Afghanistan: a short history of its people and politics , New York 2002; Historical and political gazetteer of Afghanistan , ed. Ludwig W. Adamec, vol. 6: Kabul and southeastern Afghanistan , Graz 1985; The Times atlas of the world , London: Times Books, 1985.