چَتْرود، بخش‌و شهری‌در شهرستان‌کرمان، از استان‌کرمان.1) بخش‌چترود. این‌بخش، به‌مرکزیت‌شهر چترود، در شمال‌شهرستان‌کرمان‌واقع‌است‌و مشتمل‌است‌بر دو دهستان‌به‌نامهای‌کَویرات(به‌مرکزیت‌شهر کاظم‌آباد) و مُعِزیه(به‌مرکزیت‌آبادی‌هُوَتک)، و دو شهرِ کاظم‌آباد و چترود.برخی‌از کوههای‌مهم‌بخش‌عبارت‌اند از: کوه‌زَرد در مشرق، آب‌خواجه‌در جنوب، کمرشیلقه‌در شمال‌آبادی‌مُعِزآباد (در حدود 47 کیلومتری‌شمال‌غربی‌شهر کرمان)، چهل‌دختر در شمال‌شرقی، زارنگ‌در جنوب‌و جنوب‌غربی‌و رَشْقاوَند در جنوب‌شرقی‌آبادی‌ماهْ زَمین(در حدود 79 کیلومتری‌شمال‌غربی‌شهر کرمان؛ فرهنگ‌جغرافیائی‌آبادیها، ج95، ص201، 213). رود فصلی‌چترود در نواحی‌مرکزی‌بخش‌جریان‌دارد.آب‌مصرفی‌اهالی‌از چاه‌عمیق، قنات‌و چشمه‌تأمین‌می‌گردد. اهالی‌آن‌به‌کشاورزی، باغداری، دامداری‌و قالی‌بافی‌با نقش‌شاه‌عباسی‌و طرحهای‌کرمانی‌و ستونی‌و درختی، اشتغال‌دارند (همان، ج95، ص67، 105، 213، 234). اهالی‌آن‌شیعه‌اند و به‌فارسی‌سخن‌می‌گویند ( فرهنگ‌جغرافیائی‌آبادیها، ج95، ص67).در 1375 ش، جمعیت‌آن471 ، 19 تن‌بوده‌است‌که‌از این‌تعداد حدود 28% شهرنشین‌و بقیه‌روستانشین‌بوده‌اند (مرکز آمار ایران، 1376 ش الف، ص‌چهارده، 6؛ همو، 1376 ش الف، ص‌هشتادویک).راه‌اصلی‌زرند ـ کرمان‌از این‌بخش‌می‌گذرد.چترود در 1323 ش‌یکی‌از آبادیهای‌دهستان‌زنگی‌آباد (یا کویر) در شهرستان‌کرمان‌و در استان‌هشتم(کرمان و مکران) محسوب‌می‌شد (ایران. وزارت‌کشور. اداره کل‌آمار و ثبت‌احوال، ج2، ص380). در 1355 ش، چترود دهستان‌و شهری‌در بخش‌حومه شهرستان‌کرمان(ایران. وزارت‌کشور، ذیل«استان‌کرمان») و در 1366 ش، شهری‌در استان‌کرمان‌بود (ایران. وزارت‌کشور. معاونت‌برنامه‌ریزی‌و خدمات‌مدیریت، ص83). در اسفند 1373، بخش‌چترود (به‌مرکزیت‌شهر چترود) مشتمل‌بر دهستانهای‌مُعِزیه، هِروز، حُرْجَنْد و کویرات‌در شهرستان‌کرمان‌تشکیل‌شد (ایران. قوانین‌و احکام، 1374 ش، ص62ـ63). در 1375 ش، دو دهستان‌هروز و حرجند از آن‌جدا شدند و در تابعیت‌بخش‌کوهسارانِ شهرستان‌کرمان‌در آمدند. در همان‌زمان، آبادیهای‌کاظم‌آباد و دِهْنو (هر دو از توابع‌دهستان‌کویرات) در هم‌ادغام‌و به‌عنوان‌شهر کاظم‌آباد در دهستان‌کویرات‌شناخته‌شدند (همو، 1376 ش، ص1052).بخش‌چترود دو زیارتگاه‌دارد: سقاخانه‌در آبادی‌دِهْزیار (در حدود چهل‌کیلومتری‌جنوب شرقی‌زرند) و مرتضی‌علی‌در آبادی‌هوتک(در حدود 35 کیلومتری‌شمال‌غربی‌کرمان؛ فرهنگ جغرافیائی‌آبادیها، ج95، ص105ـ 106، 334).2) شهر چترود، مرکز بخش‌چترود. این‌شهر در ارتفاع‌حدود 820 ، 1 متری، در 38 کیلومتری‌شمال‌غربی‌شهر کرمان‌و کنار راه‌اصلی‌کرمان‌ـ زرند قرار دارد.رود فصلی‌چترود در شمال‌شهر جریان‌دارد. آب‌و هوای‌شهر معتدل‌خشک‌است. بالاترین‌دمای‌آن‌حدود ْ40 در مرداد، پایین‌ترین‌آن‌حدود ْ14- در دی‌و میانگین‌بارش‌سالانه آن‌حدود 189 میلیمتر ضبط‌شده‌است(سازمان‌هواشناسی‌کشور، ص370).شهر چترود در محل‌اتصال‌دو راه‌اصلی‌زرند ـ کرمان‌و راور ـ کرمان‌قرار گرفته‌است‌و با راه‌اصلی‌از راور به‌مراکز شهرستانهای‌بیرجند، فردوس‌و طبس‌و از راه‌زرندـ کوهبَنان‌به‌شهر بافق‌مرتبط‌می‌شود.معادن‌فراوان‌زغال‌سنگ‌در پیرامون‌شهر یافت‌می‌شود ( جغرافیای‌کامل‌ایران، ج2، ص932). در 1375 ش، جمعیت‌آن913 ، 4 تن‌ذکر شده‌است(مرکز آمار ایران، 1376 ش ب، ص‌همانجا). چترود در 1351 ش‌به‌شهر تبدیل‌شد (ایران. وزارت‌کشور.معاونت سیاسی، 1378 ش، ص42). از آثار تاریخی، زیارتگاهی‌به‌نام‌شاه‌سنجر دارد. دو درخت‌چنار کهن سال‌نیز در چترود مشاهده‌می‌شود ( فرهنگ‌جغرافیائی‌آبادیها، ج95، ص67).پیشینه. نام‌چترود در منابع‌تاریخی‌به‌صورتهای‌گوناگونی، از جمله‌جَنْزَروذ، حیروز، جیرود، خبروذ، چتروذ، جیروذ، خمرود و خیرور، ضبط‌شده‌است(رجوع کنید به اصطخری، ص161؛ مقدسی، ص468؛ حدودالعالم، ص129). ظاهراً نخستین‌بار در سده چهارم، اصطخری(همانجا) در ذکر شهرهای‌کرمان، نام‌آن‌را با ضبط‌جَنزروذ در میان‌راه‌زرند ـ بردسیر، در یک‌مرحله‌ای هر کدام‌از آنها، آورده‌است. ابن‌حوقل(ص314) نیز نام‌آن‌را ذکر کرده‌است. چترود در اواسط‌سده چهارم، شهری‌کوچک‌و کم‌جمعیت‌بود ( حدودالعالم، همانجا)، اما در اواخر همان‌سده، مسجدجامع‌و بازار داشت‌و از شهرهای‌بردسیر (قصبه کرمان) و پر میوه به‌شمار می‌آمد (مقدسی، ص460، 462). از این‌دوره‌به‌بعد، دستِکم‌تا قرن‌ششم، نام‌چترود در منابع‌تاریخی‌دیده‌نشده‌است.اگر خط‌حمله غزها را در 575 از طبس‌به‌کرمان‌بدانیم(رجوع کنید به افضل‌الدین‌کرمانی، ص39ـ40)، احتمالاً شهر چترود، به‌سبب‌واقع‌شدن‌در همین‌مسیر، مانند اغلب‌شهرهای‌کرمان، آسیب‌بسیار دیده‌است، چرا که‌برخی، اِحداث(ظاهراً احداث‌مجدد یا مرمت) آن‌را از اقدامات‌قُتْلُغ‌تَرکان(ترکان‌خاتون)، همسر قطب‌الدین‌محمد قراختایی، دانسته‌اند که‌پس‌از مرگ‌همسرش، تا 681 عهده‌دار امور کرمان‌بود (سایکس، ص61؛ وزیری‌کرمانی، ص87). با این‌حال، افضل‌الدین‌کرمانی‌در کتاب سلجوقیان‌و غز در کرمان (ص619، 661)، در ذکر وقایع594 و 595 ، بدون‌اشاره‌به‌وضع‌چترود در آن‌زمان، نام‌آن‌را ذکر کرده‌است. در قرن‌هفتم، یاقوت‌حموی(ذیل«جنزروذ») از آن‌به‌عنوان‌شهری‌از توابع‌کرمان‌یاد کرده‌است.در دوره صفوی(ح 906ـ1135)، در باره غارتگری‌بلوچها و ناامنی‌حدود چترود، به‌دلیل‌وجود راهزنان، مطالبی‌نوشته‌شده‌است(رجوع کنید به مشیزی، ص102، 566 ـ567، 595). در اوایل‌دوره قاجار (1210ـ1344/ 1304 ش)، احمدعلی‌وزیری‌کرمانی(همانجا) چترود را قریه‌ای‌با هوای‌اندکی‌گرم، آب‌گوارا و انار و هلوی‌خوب‌معرفی‌کرده‌است. به‌نوشته اعتمادالسلطنه(متوفی1313؛ ج4،ص2175ـ2176)، چترود باغهای‌بسیار و یازده‌کارخانه شال‌بافی‌با 41 دستگاه‌داشت‌و از بناهای‌قدیم‌آن‌کاروانسرا، تکیه، مسجد و آسیابهایی‌خراب‌بود. وی(ج4، ص2176) جمعیت‌آن‌را حدود هزارتن‌ذکر کرده‌است.یکی‌از شدیدترین‌زمین‌لرزه‌هایی‌که‌در 1280 در استان‌کرمان‌رخ‌داد، به‌چترود آسیب‌بسیار رساند و موجب‌خشکی‌عمده قناتهای‌آن‌شد (امبرسز و ملویل، ص62، 189). به‌علت‌وقوع‌زلزله شدید دیگری‌در 1314 چترود و چند آبادی‌پیرامون‌آن‌متروک‌شدند و اهالی‌آنها در شهر کرمان‌استقرار یافتند (همان، ص68). در حدود 1332 ش‌حسینعلی‌رزم‌آرا جمعیت‌آن‌را بالغ‌بر سه‌هزار تن‌ضبط‌کرده‌است(ج8، ص111). به‌نوشته او (همانجا)، در آنجا غلات، حبوبات‌و خشخاش‌به‌عمل‌می‌آمد و قالی‌بافی‌رواج‌داشت. از شخصیتهای‌مهم‌چترود، ملاّ عبدالاول‌چترودی، جد بزرگ‌مؤمناییها (یکی‌از دو خانواده بزرگ‌چترود) است. مؤمناییها که‌در گذشته‌غالباً شغل‌دیوانی‌داشتند، نسبِ خود را به‌ملاّ مؤمنای‌دوره صفوی‌می‌رسانند (مشیزی، ص150).منابع: ابن‌حوقل؛ اصطخری؛ اطلس‌راههای‌ایران، تهران: گیتاشناسی، 1374 ش؛ اعتماد السلطنه؛ احمدبن‌حامد افضل‌الدین‌کرمانی، سلجوقیان‌و غز در کرمان، تحریر محمدابراهیم‌خبیصی، چاپ‌محمدابراهیم‌باستانی‌پاریزی، تهران1373 ش؛ ایران. قوانین‌و احکام، مجموعه‌قوانین‌سال1373، تهران: روزنامه رسمی‌کشور، 1374 ش؛ همو، مجموعه‌قوانین‌سال 1375، تهران: روزنامه رسمی‌کشور، 1376 ش؛ ایران. وزارت‌کشور، تقسیمات‌کشور شاهنشاهی‌ایران، تهران1355 ش؛ ایران. وزارت‌کشور، اداره کل‌آمار و ثبت‌احوال، کتاب‌جغرافیا و اسامی‌دهات‌کشور، ج2، تهران1329 ش؛ ایران. وزارت‌کشور. معاونت‌برنامه ریزی‌و خدمات‌مدیریت. دفتر تقسیمات‌کشوری، اجرای قانون‌تعاریف‌و ضوابط‌تقسیمات‌کشوری، تهران1366 ش؛ ایران. وزارت‌کشور. معاونت‌سیاسی. دفتر تقسیمات‌کشوری. نشریه تاریخ‌تأسیس‌دار: [ تقسیمات‌کشوری1378]، تهران1378 ش؛ همو، نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات‌کشوری[ تا پایان‌آبان1384]، تهران1384 ش؛ جغرافیای‌کامل‌ایران، تهران: سازمان‌پژوهش‌و برنامه‌ریزی‌آموزشی، 1366 ش؛ حدودالعالم؛ رزم‌آرا؛ سازمان‌هواشناسی‌کشور، سالنامه آماری‌هواشناسی: 76ـ 1375، تهران1378 ش؛ فرهنگ‌جغرافیائی‌آبادیهای‌کشور جمهوری‌اسلامی‌ایران، ج95: رفسنجان، تهران: اداره جغرافیائی‌ارتش، 1362 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری‌عمومی‌نفوس‌و مسکن1375: شناسنامه آبادیهای‌کشور، استان‌کرمان، شهرستان‌کرمان، تهران1376 ش‌الف؛ همو، سرشماری‌عمومی‌نفوس‌و مسکن1375: نتایج‌تفصیلی‌کل‌کشور، تهران1376 ش ب؛ میرمحمد سعیدبن‌علی‌مشیزی، تذکره صفویه‌کرمان، چاپ‌محمدابراهیم‌باستانی‌پاریزی، تهران1369 ش؛ مقدسی؛ نقشه تقسیمات‌کشوری‌ایران، مقیاس000 ، 500 ،2: 1، تهران: گیتاشناسی1377 ش؛ احمدعلی‌وزیری‌کرمانی، جغرافیای‌کرمان، چاپ‌باستانی‌پاریزی، تهران1353 ش؛ یاقوت‌حموی؛Nicholas Nicholas Ambraseys and Charles Peter Melville, A history of Persian earthquakes,Cambridge 1982; Percy Molesworth Sykes, Ten thousand miles in Persia or eight years in Iran , New York 1902.
