چَپَر، شاهزاده مغول‌و پسر ارشد و جانشین‌قیدوخان*.نام‌وی‌را به‌صورتهای‌جَبَر (وصّاف‌الحضره، ص449، 451)، جاپار (کاشانی، ص34، 37، 41) و چاپار(رشیدالدین‌فضل‌اللّه، ج1، ص627ـ 628، 632، ج2، ص798؛زامباور، ص243) نیز ضبط‌کرده‌اند. از تاریخ‌تولد و آغاز زندگی‌او اطلاعی‌در دست‌نیست. نام‌مادرش‌کوکوی‌خاتون‌بود (کاشانی، ص41). قیدوخان‌در سال700 (701 و 702 را نیز نوشته‌اند) درگذشت(وصّاف‌الحضره، ص449ـ450؛ رشیدالدین‌فضل‌اللّه، ج1، ص627؛ کاشانی، ص32). به‌گفته‌ای، وی‌پیش‌از مرگ، یکی‌از پسرانش‌به‌نام‌اوروس‌را به‌جانشینی‌برگزید (کاشانی، همانجا)، اما برخی‌برآن‌اند که‌وی‌دُوا (پسر بُراق‌خان*) را جانشین‌خود کرد (رجوع کنید به رشیدالدین‌فضل‌اللّه، همانجا؛ وصّاف‌الحضره، ص450ـ451). در هر حال، دوا در جمع‌امرا و در غیاب‌چپر، وی‌را برای‌جانشینی‌قیدو لایق‌خواند، شاید از آن‌رو که‌پس‌از مرگ‌براق‌خان، چپر نیز در جانشینی‌دوا نقش‌داشت. به‌گفته کاشانی(همانجا)، دوا با به‌تخت‌نشاندن‌ضعیف‌ترین‌فردِ خاندانِ قیدو، می‌خواست‌میان‌چپر و برادرانش‌تفرقه‌ایجاد کند. چپر در بهار 702، به‌رغم‌مخالفت‌خواهرش‌قوتولون‌چَغان‌و برخی‌برادرانش(از جمله‌اوروس) رسماً جانشین‌قیدو شد (وصّاف‌الحضره، ص451ـ 452؛ د. اسلام، چاپ‌دوم، ذیل‌مادّه).چپر از همان‌آغاز حکومت‌درگیر جنگهای‌داخلی‌با شاهزادگان‌مغول‌گردید. در 703، به‌پیشنهاد دوا و طبق‌یاسای‌چنگیزخان، به‌منظور برقراری‌اتحاد در فرمانروایی‌مغول‌و برقراری‌صلح، قاصدی‌نزد تیمور قاآن‌به‌خانبالق/ خانبالیغ(پایتخت‌فرمانروایان‌مغول‌چین) فرستادند و سروری‌تیمور قاآن‌را به‌رسمیت‌شناختند (وصّاف‌الحضره، ص452؛ گروسه، ص551). در همان‌سال، دوا برای‌ایجاد تجارت‌آزاد در قلمرو مغولان‌تحت‌فرمانروایی‌واحد، طرح‌جدیدی‌داد. این‌طرح‌برای‌کسب‌موافقت‌به‌تیمور قاآن‌پیشنهاد شد (وصّاف‌الحضره، ص454؛ بارتولد، ج1، ص130؛ د. اسلام، همانجا) ولی‌بی‌نتیجه‌ماند. در صفر 704 (وصّاف‌الحضره، ص475: جمادی‌الاولی705) چپر و دوا و نمایندگان‌تیمور قاآن، در حوالی‌مراغه، به‌حضور اولجایتو *رسیدند (کاشانی، همانجا) و سلطنت‌او را تأیید نمودند. هدف‌از این‌اقدام، پایان‌دادن‌به‌نزاع‌شاخه‌های‌خاندان‌چنگیزی‌بود (میرخواند، ج5، ص426؛ بارتولد، همانجا؛ بویل، ص398). اهمیت‌این‌صلح‌برای‌اولجایتو چندان‌بود که‌خبر آن‌را به‌دربار فیلیپ‌چهارم(پادشاه‌فرانسه) و ادوارد اول(پادشاه‌انگلستان) نیز رساند (هاوارث، بخش3، ص575؛ بویل، ص399؛ اشپولر، ص92).این‌پیمان‌چندان‌دوام‌نیافت‌و نزاع‌و جنگ‌بین‌تیمور قاآن‌و چپر و سپس‌بین‌چپر و دوا درگرفت‌و سرانجام‌با متحد شدن‌دوا و تیمور قاآن‌و روی‌گرداندن‌سپاه‌چپر از وی، راهی‌برای‌او جز روی‌آوردن‌به‌دوا نماند. دوا او را پذیرفت‌و برای‌وی‌مکانی‌تعیین‌نمود اما قلمرو وی‌را میان‌شاهزادگان‌مغول‌تقسیم‌کرد (وصّاف‌الحضره، ص498، 515 ـ 518). کاشانی(ص37ـ39) تاریخ‌این‌وقایع‌را در 704 ذکر کرده‌است. با تقسیم‌قلمرو و سپاه‌چپر، خاناتِ چغتای*که‌متصرفات‌آنان‌به‌ماوراءالنهر محدود شده‌بود، ناحیه ایلی‌و کاشغر را پس‌گرفتند. این‌املاک‌در زمان‌قیدو، از خانات‌چغتای‌به‌خاندان‌اوگتای‌قاآن‌منتقل‌شده‌بود (گروسه، ص552).دوا در اواخر 706 درگذشت‌و پسرش، کِنجِک، جانشین‌وی‌شد و چند ماه‌بعد درگذشت‌و منازعات‌بر سر جانشینی‌آغاز شد و اغتشاش‌درگرفت(وصّاف‌الحضره، ص518ـ519). این‌حوادث‌چپر را به‌فکر دستیابی‌به‌قدرت‌انداخت(بارتولد، ج1، ص132). وی‌با شاهزادگان‌مغول‌متحد شد و به‌جنگ‌کبک، پسر دوا، رفت، اما شکست‌خورد. سپس‌با تکمه(شاهزاده مغول‌و متحد چپر در جنگ‌با دوا) درگیر شد و ایل‌او را غارت‌کرد و آنگاه‌نزد خیشان/ کایشان‌خان(جانشین‌تیمور قاآن) گریخت(وصّاف‌الحضره، ص519؛ قس‌کاشانی، ص‌ـ 149 که‌تاریخ‌این‌وقایع‌را 712 ذکر کرده‌است). از این‌پس، در باره چپر اطلاعی‌در منابع‌نیست.با شکست‌چپر، کبک‌سرزمین‌خاندان‌اوگتای‌قاآن‌را به‌طور کامل‌تجزیه‌کرد و در شورایی‌به‌نام‌قوریلتای*، که‌در 709 تشکیل‌شد، اِسِن‌بوقا حاکم‌خانات‌چغتای‌گردید (وصّاف الحضره، ص519 ـ520؛ ساندرز، ص166).منابع: رشیدالدین‌فضل‌اللّه؛ جان‌جوزف‌ساندرز، تاریخ‌فتوحات‌مغول، ترجمه ابوالقاسم‌حالت، تهران1363 ش؛ عبداللّه‌بن‌محمد کاشانی، تاریخ‌اولجایتو، چاپ‌مهین‌همبلی، تهران1348 ش؛ رنه‌گروسه، امپراطوری‌صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین‌میکده، تهران1365 ش ؛ میرخواند؛ عبداللّه‌بن‌فضل‌اللّه‌وصّاف‌الحضره، تاریخ‌وصّاف، چاپ‌سنگی‌بمبئی1269؛Vasily Vladimirovich Barthold, Four studies on the history of Central Asia , translated from the Russian [by] V. and T. Minorsky, Leiden 1956-1958; J. A. Boyle, "Dynastic and political history of the Il-Khans", in The Cambridge history of Iran , vol. 5, ed. J. A. Boyle, Cambridge 1968; EI 2 , s.v. "Capar" (by B. Spuler); Henry H. Howorth, History of the Mongols from the 9th to the 19 th century , pt.3, London 1888, repr. New York [n.d.]; Bertold Spuler, Die Mongolen in Iran , Leiden 1985; Edward von Zambaur, Manuel de genealogie et de chronologie pour l'historie de l'Islam , Osnabruck 1976.
