حماسة (الحماسة)

حماسة (الحماسة)، کتاب مشهوری‌ در گزینش شعر عربی‌ازشاعر بزرگ دوره عباسی، ابوتمّام* حبیب‌بن اَوْس طائی (متوفی 231). گزینش اشعار عربی در سده‌های دوم و سوم صورت گرفت و مجموعه‌های مهمی پدید آمد، همچون المُعَلَّقات یا السَّبْع الطِّوال از حَمّاد راویه* (متوفی 155)، المُفَضَّلیّات از مُفَضّل ضبّی* (متوفی 168)، جَمْهَرَة اشعار العرب* از ابوزید قرشی (متوفی 170 یا سده سوم)، الاَصْمَعِیّات از عبدالملک اَصْمعی* (متوفی 216)، و حماسه ابوتمّام.ابوتمّام دو کتاب با عنوان حماسه داشته است که الحماسة الکبری یا دیوان الحماسه، و الحماسة الصغری یا الوَحْشِیّات نام گرفته‌اند. به گفته مسعودی (ج 7، ص 166)، برخی از مردم حماسه ابوتمّام را اَلخَبِیّه نام نهاده بودند. با توجه به اینکه ابوتمّام را داناترین فرد به شعر عربی در دوره خود دانسته‌اند (صولی، ص 118) و نیز با در نظر گرفتن این نکته که ابوتمّام در گزینش اشعار از آوردن سروده‌های بسیار دشوار یا بسیار پیش‌پا افتاده خودداری کرده و حد وسط را برگزیده است (باقلانی، ص 117)، ارزش گزیده‌های او آشکارتر می‌شود. حتی به گفته خطیب تبریزی* (متوفی 502، ج 1، ص 3)، ابوتمّام را در گردآوری اشعار حماسه شاعرتر دانسته‌اند تا در سرودن اشعار. به گفته ابوعلی مرزوقی* (متوفی 421؛ ج 1، ص 13)، ناقدان شعر اتفاق‌نظر دارند که ابوتمّام در گزینش اشعار موفق بوده، زیرا ملاک او فقط انتخاب اشعار نیکو بوده است نه چیز دیگر.در ماجرای تألیف کتاب آورده‌اند که ابوتمّام برای مدح والی خراسان، عبداللّه‌بن طاهر، عازم خراسان شد و در بازگشت، در همدان، مهمان ابوالوفاءبن سَلَمه گردید. پیش از ترک همدان برف بسیار سنگینی بارید و راهها بسته شد. ابوالوفاء به ابوتمّام گفت که راهها به این زودی بازنخواهد شد و او را به کتابخانه خود راهنمایی کرد. ابوتمّام در آنجا پنج کتاب نگاشت، از جمله حماسه و الوحشیّات (قس طه حسین، ج 2، ص 343؛ سزگین، ج 2، جزء1، ص 106، که تألیف پنج کتاب را در آن زمان کوتاه بسیار بعید و غیرممکن دانسته‌اند). کتاب حماسه در کتابخانه آل‌سلمه باقی ماند و آنان کتاب را آشکار نمی‌کردند تا اینکه اوضاع آنان دگرگون گشت و فردی از اهالی دینور، به نام ابوالعواذل، به همدان رفت و به کتاب دست یافت و آن را با خود به اصفهان برد و ادیبان به شرح الفاظ و معانی، اِعراب و تلخیص آن پرداختند (خطیب تبریزی، ج 1، ص 3ـ4؛ ابن‌خلّکان، ج 3، ص 84ـ85). مسعودی (همانجا) نیز تصریح کرده است که کتاب حماسه پس از درگذشت ابوتمّام آشکار گشت. ابوتمّام گزینشهای شعری دیگری نیز داشته است، از جمله کتاب الاختیارات من شعر الشعراء، و الاختیارات من شعر القبائل، و اختیار المُقَطَّعات (آمدی، 1363، ص 51 ـ52؛ ابن‌ندیم، ص190؛ سزگین، ج 2، جزء1، ص 145)، ولی حماسه بیش از آنها شهرت یافت و مورد مراجعه قرار گرفت (رجوع کنید به آمدی، 1363، ص 52)، حتی به تعبیر زمخشری* (متوفی 538) با اینکه ابوتمّام از شاعران مُحْدَث (نوخاسته؛ رجوع کنید به مولّد*) بوده است، وجود بیتی در حماسه دانشمندان را قانع می‌کرد تا به آن استناد کنند (رجوع کنید به عبدالقادربن عمر بغدادی، ج 1، ص 4).بسیاری از ادیبان و حتی مفسران از ابیات حماسه شاهد می‌آوردند، از جمله آمدی (متوفی 370؛ 1402، ص 98)، مَرْزُبانی (متوفی 378 یا 384؛ ص 207، 213ـ214)، و زمخشری (ج 1، ص 12، 109). در کتابهای نحو و لغت، از بسیاری از ابیات حماسه شاهد آورده شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌جنّی، 1372ـ1376، ج 1، ص 79، پانویس 5، ص110، پانویس 1؛ ابن‌منظور، ذیل «صیر»). برخی نیز، به سبب اهمیت حماسه، آن را از بر می‌کردند (رجوع کنید به یاقوت حموی، ج 4، ص1760؛ ابن‌خلّکان، ج 7، ص220، 238).ابوتمّام نخستین شاعری بود که به گزینش اشعار عربی پرداخت، زیرا گزینش اشعار را پیش از او روایتگران و لغویان انجام می‌دادند. در میان اشعار حماسه به سروده‌هایی از شاعران جاهلی برمی‌خوریم، شاعرانی چون تَأَبَّطَ شَرآ* (رجوع کنید به ابوتمّام، 1980، ص 38ـ39)؛ شاعران مُخَضْرَم*، که هم دوره جاهلیت و هم صدر اسلام را درک کرده‌اند، همچون حَسّان‌بن ثابت* (رجوع کنید به همان، ص 555)؛ شاعران دوره بنی‌امیه، همچون فَرَزْدَق* (رجوع کنید به همان، ص190ـ191)؛ و شاعران معاصر ابوتمّام، همچون ابوالْعَتاهیه* (رجوع کنید به همان، ص 501؛ قس بروکلمان، ج 1، ص 78، که شاعران کتاب حماسه را منحصر به شاعران دوره جاهلی و صدر اسلام دانسته است). برخی شاعرانی که شعرشان در حماسه آمده است، از شاعران کم شعرند و ابوتمّام برای آنکه نوآوری کرده باشد از سروده‌های آنان نیز استفاده کرده؛ حتی از برخی شاعران، جز آنچه ابوتمّام در حماسه از آنان آورده است، شعر دیگری یافت نمی‌شود (حسن، ج 1، ص 87). برای نخستین بار ابوتمّام از شاعران زن نیز سروده‌هایی آورده است (برای نمونه رجوع کنید به ابوتمّام، 1980، ص 209ـ210، 257ـ258). ابوتمّام آغازگر گزینش اشعار به‌طور موضوعی بود. وی ــبرخلاف مفضّل و اصمعی که تمام یک قصیده را می‌آوردندــ ابیاتی را که با تقسیم‌بندی وی (رجوع کنید به ادامه مقاله) هماهنگ بوده در حماسه آورده و در موارد بسیار نادری قصیده را به‌طور کامل آورده است (شوقی ضیف، ص 179). از بسیاری شاعران دو قطعه شعر و از برخی دیگر تا ده قطعه شعر نیز آورده است (برای تفصیل رجوع کنید به حسین محمد نقشه، ص 195ـ202).حماسه ابوتمّام، بنابر روایت جَوالیقی*، دارای 895 قطعه شعر و شامل بیش از چهارهزار بیت است. نام 458 شاعر در این کتاب آمده است (رجوع کنید به ابوتمّام، 1980، ص 653ـ673، فهرست نام شاعران). برخی قطعات نیز بدون نام شاعر است (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص 542، 603). در برخی قطعات نیز نام قبیله شاعر آمده است نه نام شاعر، مانند شاعری از بنی‌اسد یا بَکْر (رجوع کنید به همان، ص 607، 609). ابوتمّام بیشتر از سروده‌های شاعران عرب بهره برده و فقط پنج قطعه از آثار غیرعرب را آورده است (برای تفصیل رجوع کنید به حسین محمد نقشه، ص 192). از جمله آثار افراد غیرعرب، مرثیه‌ای از ابن‌مُقفّع* (متوفی 142) است (رجوع کنید به ابوتمّام، 1980، ص 241). یکی از معتبرترین راویان کتاب حماسه، ابومنصور جَوالیقی است که کتاب حماسه را با سلسله اِسنادهای آن تا ابوتمّام نقل کرده است (رجوع کنید به همان، ص 26؛ برای دیگر ویژگیهای روایت جوالیقی از حماسه رجوع کنید به همان، مقدمه عبدالمنعم احمد صالح، ص 15).حماسه در ده باب تنظیم شده است: 1) حماسه، شامل اشعاری با مضمون دلاوری و قهرمانی. 2) مَراثی، مشتمل بر مرثیه‌های اعضای خانواده، دوستان و همسایگان. 3) ادب، حاوی اشعاری با مضامین حِکْمی. 4) نَسیب، مشتمل بر تغزل و مضامین عاشقانه. 5) هجاء، در هجو قبایل دشمن و برخی افراد. 6) مَدیح و اَضْیاف، در ستایش قبایل و افراد و افتخار به کرم و بخشش و مهمان‌نوازی. 7) صفات، دارای اشعاری در وصف صحرا و زندگی بدوی. 8) سَیْر و نُعاس، مشتمل بر اشعاری درباره سفر کردن و سختیهای آن و استراحت در بین راه. 9) مُلَح، شامل اشعاری در مطایبات و گفته‌های خوش و لطیف. 10) مَذَمَّة النساء، مشتمل بر سروده‌هایی در نکوهش زنان. درباره منابع ابوتمّام در تألیف حماسه، به کتابی تصریح نشده است. نیز احتمال داده شده که وی از گزیده‌های شعر عربی که در اختیار داشته استفاده کرده است (رجوع کنید به سزگین، ج 2، جزء1، ص106ـ 107). ابوعبداللّه نَمَری (متوفی 385) نیز در شرح خود بر حماسه، از کتاب المعانی احمدبن حاتِم باهلی (متوفی 231) چندین بار نام برده است (رجوع کنید به عبدالقادربن عمر بغدادی، ج 3، ص 579؛ سزگین، همانجا).درباره نام‌گذاری کتاب، برخی بر آن‌اند که به دلیل اهمیت اشعار حماسی در میان قوم عرب، ابوتمّام نخستین فصل کتاب را حماسه نامید و بعدها از بابِ نامیدن کل به اسم جزء، کتابْ حماسه نام گرفت (رجوع کنید به بروکلمان، ج 1، ص 77؛ سزگین، همانجا)، ولی آمِدی (1402، ص 181) تصریح کرده که ابوتمّام خود، نام حماسه را بر کتاب نهاده است.دیگر اثر ابوتمّام، الحماسة الصغری یا الوحشیّات ]= نامأنوس[، ده باب دارد، مشابه بابهای ذکر شده، با این تفاوت که باب هشتم مَشیب ]= پیری[ نامیده شده و ابوتمّام (1427، ص 285) تصریح کرده که این باب جانشین سَیْر و نُعاس است، و این قرینه‌ای است بر آن که الحماسة الصغری پس از حماسه تألیف شده است. این کتاب ابوتمّام به اندازه کتاب حماسه شهرت نیافت (رجوع کنید به حسین محمد نقشه، ص 202ـ203).شیوه انتخاب ابوتمّام و جایگاه بلند کتاب حماسه در ادبیات عربی، بسیاری از بزرگانِ پس از ابوتمّام را بر آن داشت تا کتابهایی با عنوان حماسه تألیف کنند، همچون بُحْتُری* (متوفی 284 یا 286)، ابن‌فارِس* (متوفی 379 یا 395)، ابن‌شجری* (متوفی 542)، صدرالدین بصری (متوفی 659) و بسیاری دیگر (برای تفصیل رجوع کنید به بروکلمان، ج 1، ص 81ـ82؛ حسین محمد نقشه، ص 87ـ89)؛ اما هیچ‌یک از آنها شهرت حماسه ابوتمّام را کسب نکردند.از کتاب حماسه انتقاداتی نیز کرده‌اند. از جمله مرزوقی (ج 1، ص 14) گفته که ابوتمّام گاه در اشعار برگزیده خود در حماسه تغییراتی داده و برخی الفاظ زیبا را جانشین برخی واژگان نازیبا کرده است. نیز گفته شده که در بعضی اشعار کتاب حماسه تکرار و تصحیف صورت گرفته و برخی ابیات، در بابِ مناسب خود جای نگرفته‌اند (رافعی، ج 3، ص 229). با این حال، شرحهای متعدد بر حماسه بیانگر جایگاه والای آن است.نخستین شرح از ابورِیاش احمدبن ابراهیم شَیْبانی (متوفی 339) است (رجوع کنید به مرزوقی، ج 1، مقدمه عبدالسلام هارون، ص 13؛ قس عبدالقادربن عمر بغدادی، ج 3، ص 541، که ابوعبداللّه نَمَری را نخستین شارح حماسه ذکر کرده است). از دیگر شارحان حماسه، ابن‌جنّی* (متوفی 392) است که دو شرح بر آن نگاشته و در یکی از آنها کار تازه‌ای درباره نامهای شاعران حماسه انجام داده است؛ برخی را ریشه‌یابی کرده (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌جنّی، 1403، ص 58)، درباره برخی نامها مباحث نحوی مطرح نموده (برای نمونه رجوع کنید به ص 39) و در مورد برخی نامها به آیات قرآن استشهاد جسته است (برای نمونه رجوع کنید به ص 29). ولی کامل‌ترین شرحهای حماسه، یکی از ابوعلی مرزوقی است و دیگری از خطیب تبریزی (برای مقایسه میان این دو شرح رجوع کنید به مرزوقی، ج 1، همان مقدمه، ص 15ـ18). خطیب تبریزی سه بار حماسه را شرح کرده است (رجوع کنید به یاقوت حموی، ج 6، ص 2825؛ سیوطی، ج 2، ص 338). از دیگر شارحان نامی حماسه، این اشخاص بوده‌اند: ابوهلال عسکری* (متوفی 395)؛ ابوالعلاء مَعَرّی* (متوفی 449؛ یاقوت حموی، ج 1، ص 332)؛ اَعلم شَنْتَمری* (متوفی 476)، که افزون بر شرح مبسوط حماسه آن را براساس حروف الفبا تنظیم نمود (رجوع کنید به یاقوت حموی، ج 6، ص 2848)؛ و ابوعلی طَبْرِسی* (متوفی 548؛ برای تفصیل درباره شرحهای حماسه که بالغ بر 36 شرح است رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 691ـ692؛ اسماعیل بغدادی، ج 1، ستون 422؛ سرکیس، ج 1، ستون 297؛ سزگین، ج 2، جزء1، ص 109ـ117؛ حسین محمد نقشه، ص 229ـ290). از متأخرترین شرحهای حماسه، اسرارالحماسه سیدبن علی مرصفی، استاد الازهر، در 1345 است (رجوع کنید به بروکلمان، ج 1، ص80). در اندلس نیز روایت حماسه ابوتمّام از سده پنجم آغاز گشت و بر آن شروحی نگاشته شد (رجوع کنید به اعلم شنتمری، ج 1، مقدمه حمّودان، ص 44، 48ـ50). ابن‌خلّکان (ج 7، ص 137) نقل کرده است که ابوالعباس احمد کورایی (متوفی 609) کتابی به شیوه حماسه ابوتمّام تألیف کرده با عنوان صَفْوَة‌الادب و دیوانُ العرب که در میان اهالی مغرب جایگاه حماسه ابوتمّام را در شرق دارد. برخی کاتبان نیز ابیات حماسه را به نثر بازمی‌گرداندند تا تمرینی برای کتابت آنان باشد. حتی علی‌بن محمد کاتب (متوفی 414) حماسه را به نثر درآورد و، با عنوان منثور البهائی، آن را برای بهاءالدوله ابن‌بویه فرستاد. نظیر این کار برای هیچ کتاب شعری گزارش نشده است (رافعی، ج 3، ص 229ـ230). محمدبن ابراهیم اسدی (متوفی 500) نیز بر کتاب حماسه ذیلی نگاشت با عنوان الدیوان المنصوری (رجوع کنید به قفطی، 1385، ج 1، ص 115). برخی نیز به معارضه با حماسه برخاستند و هر بیت آن را با بیتی از سروده‌های خود پاسخ دادند، از جمله مظفربن احمد اصفهانی طبیب در سده پنجم (رجوع کنید به همو، 1903، ص 328؛ بروکلمان، همانجا). نسخه‌های خطی متعددی از حماسه در کتابخانه‌های گوناگون نگهداری می‌شود (رجوع کنید به بروکلمان، ج 1، ص 78؛ سزگین، ج 2، جزء1، ص 107ـ 108).فرایتاگ کتاب حماسه را در دو جزء، با تعلیقاتی از شرح خطیب تبریزی، بین سالهای 1244 تا 1263/ 1828 تا 1847 در بُن منتشر کرد. کتاب حماسه همچنین در 1286 در بولاق، در 1293 در لکهنو، در 1299 در بمبئی با شرح شیخ‌لقمان، در 1306 در بیروت، در 1331 در قاهره، و در 1330/1912 با تحقیق کریمسکی در مسکو به‌چاپ رسید (رجوع کنید به بروکلمان، همانجا؛ سزگین، ج 2، جزء1، ص 108). در 1262/ 1846 مستشرق آلمانی، ف. روکرت، ترجمه آلمانی حماسه را در اشتوتگارت منتشر کرد (سزگین، همانجا). کلاین ـ فرانکه در 1342ش/1963 رساله دانشگاهی خود را درباره حماسه در کلن تألیف کرد. دنتس نیز رساله‌ای به انگلیسی درباره حماسه نگاشت و در 1350ـ1351ش/ 1971ـ1972 آن را منتشر کرد (رجوع کنید به همان، ج 2، جزء1، ص 107). تحقیقات مستقلی راجع به حماسه صورت پذیرفته است، از جمله حماسةُ ابی‌تمّام و شروحُها، از حسین محمد نقشه؛ دِراسَةٌ فی حِماسةِ ابی‌تمّام، از علی نجدی ناصف؛ و «نظامُالجملة فی شعرالحِماسة من حِماسة ابی‌تمّام» که پایان‌نامه عثمان علی جمعه در دانشگاه‌امّ القری، مکه 1406، است (رجوع کنید به د.ا.د.ترک، ذیل مادّه).منابع: حسن‌بن بشر آمدی، الموازنة بین ابی‌تمّام... و البحتری، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، ]بیروت ?1363/ 1944[؛ همو، المؤتلف و المختلف فی اسماء الشعراء و کناهم و القابهم و انسابهم و بعض شعرهم، در محمدبن عمران مرزبانی، معجم‌الشعراء، چاپ ف. کرنکو، بیروت 1402/1982؛ ابن‌جنّی، الخصائص، چاپ محمدعلی نجار، ]قاهره 1372ـ1376/ 1952ـ 1957[، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ همو، المبهج فی تفسیر اسماء شعراء دیوان‌الحماسة، بیروت 1403/1983؛ ابن‌خلّکان؛ ابن‌منظور؛ ابن‌ندیم (تهران)؛ حبیب‌بن اوس ابوتمّام، دیوان‌الحماسة، به روایت موهوب‌بن احمد جوالیقی، چاپ عبدالمنعم احمد صالح، بغداد 1980؛ همو، کتاب الوحشیّات وهوالحماسة الصغری، چاپ عبدالعزیز میمنی راجکوتی و محمود محمد شاکر، قاهره 1427/2006؛ یوسف‌بن سلیمان اعلم شنتمری، شرح حماسة ابی‌تمّام، چاپ علی مفضل حمودان، دمشق 1422/ 2001؛ محمدبن طیب باقلانی، اعجازالقرآن، چاپ احمد صقر، قاهره ] 1977[؛ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 1، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره 1974؛ اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج 1، در حاجی خلیفه، ج 3؛ عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة الادب و لب‌لباب لسان‌العرب، بولاق 1299، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ حاجی‌خلیفه؛ عزة حسن، المکتبة‌العربیة : دراسة لأمّهات الکتب فی الثقافة العربیة، ج 1، دمشق 1390/1970؛ حسین محمد نقشه، حماسة ابی‌تمّام و شروحها، ]قاهره[ 1987؛ یحیی‌بن علی خطیب تبریزی، شرح دیوان الحماسة، ]بولاق 1296[؛ مصطفی صادق رافعی، تاریخ آداب العرب، بیروت 1425/2005؛ زمخشری؛ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ فؤاد سزگین، تاریخ‌التراث العربی، ج 2، جزء1، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ]ریاض [1403/1983، چاپ افست قم 1412؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة‌الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384؛ شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، ج 1، قاهره ] 1977[؛ محمدبن یحیی صولی، اخبار ابی‌تمّام، چاپ خلیل محمود عساکر، محمد عبده عزام، و نظیرالاسلام هندی، بیروت ]بی‌تا.[؛ طه حسین، من تاریخ الادب‌العربی، بیروت 1981ـ1998؛ علی‌بن یوسف قفظی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ 1903؛ همو، المحمدون من الشعراء، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن 1385/1966؛ محمدبن عمران مرزبانی، معجم‌الشعراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، ]قاهره [1379/1960؛ احمدبن محمد مرزوقی، شرح دیوان‌الحماسة، چاپ احمدامین و عبدالسلام هارون، بیروت 1411/1991؛ مسعودی، مروج (پاریس)؛ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993؛TDVIA, s.v. "el-Hamase" (by Huseyin Elmali).