حماد بن عیسی جهنی

حَمّاد بن عیسی جُهَنی، کنیه‌اش ابومحمد، راوی و فقیه شیعی قرن دوم. برخی او را مولی (رجوع کنید به برقی، ص 21، 48؛ نجاشی، ص 142) و برخی اصل او را عرب (نجاشی، همانجا) و کوفی (کشّی، ص 317؛ طوسی، 1415، ص 187) دانسته‌اند که بعدآ در بصره ساکن شده (برقی، ص 21؛ کشّی؛ نجاشی، همانجاها) و بدین سبب بصری خوانده شده است (کشّی، ص 316؛ طوسی، همانجا). مؤید این نظر، شهرت حماد به جُهنی است که از انتساب وی به قبیله جُهَینه*، شاخه‌ای از عربهای قُضاعه که ساکن کوفه شدند (رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 134)، حکایت دارد (کشّی، ص 317). جد حمّاد، عبیدة‌بن صیفی جهنی، از صحابیان پیامبر بوده و حماد به واسطه پدرش از او حدیث نقل کرده است (ابن‌ماکولا، ج 6، ص 47ـ48؛ ابن‌اثیر، ج 3، ص 356). حماد به سال 209 (کشّی، همانجا؛ نجاشی، ص 143؛ قس نجاشی، همانجا: به نقلی 208)، در نود و چند سالگی (قس کشّی، همانجا: هفتاد و چند سالگی، که ظاهرآ ناشی از تصحیف است؛ نیز رجوع کنید به شوشتری، ج 3، ص 662؛ خویی، ج 6، ص 228) درگذشت. بنابر روایتی، امام کاظم علیه‌السلام برای او دعا کرده بود که پنجاه حج نصیبش شود. هنگامی که وی عازم حج پنجاه و یکم شد، در مسیلی که از جحفه تا مسجد شجره و از آنجا تا مدینه ادامه داشت، غرق شد و بدین سبب به غریق‌الجحفه نیز مشهور است (کشّی؛ نجاشی؛ طوسی، همانجاها). قبر او نزدیک مدینه، بوده است (بهاءالدین اربلی، ج 3، ص 518).حماد با امام صادق، امام کاظم، امام‌رضا و امام جواد علیهم‌السلام معاصر بوده است (نجاشی، ص 142؛ نیز رجوع کنید به بهاءالدین اربلی، ج 2، ص 418ـ419، ج 3، ص 157). با توجه به سنّش در هنگام وفات، احتمالا بین سالهای 110 تا 120 متولد شده و در نتیجه با امام صادق علیه‌السلام (متوفی 148) هم‌عصر بوده است. برخی گفته‌اند که وی تا زمان امام رضا علیه‌السلام (متوفی 203) زنده بوده است (رجوع کنید به کشّی، همانجا؛ الاختصاص، ص 205؛ طوسی، همانجا). البته بهاءالدین اربلی (ج 3، ص 157) از دیدار وی با امام جواد علیه‌السلام سخن گفته است. حماد از اصحاب مشترک امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم‌السلام شمرده شده (رجوع کنید به برقی، ص 21، 48، 53؛ نجاشی، همانجا؛ طوسی، 1415، ص 187، 334)، هر چند از او روایتی از امام رضا و امام جواد علیهماالسلام باقی نمانده است (نجاشی، همانجا).بنابه گفته علامه‌حلّی، حماد اهل دقت و احتیاط در نقل حدیث بوده است (ص 124)، به همین سبب با اینکه از امام صادق علیه‌السلام هفتاد حدیث شنیده بوده، برای اطمینان، به روایت بیست حدیث بسنده کرده است (کشّی، ص 316؛ نجاشی، همانجا). حمادبن عیسی از راویان مشترک شیعه و اهل‌سنّت است. رجالیان شیعه او را با صفاتی چون ثقه و صدوق ستوده‌اند (رجوع کنید به طوسی، 1420، ص 156؛ همو، 1415، ص 334؛ نجاشی، همانجا؛ نیز برای توثیق حماد از در منابع متأخر رجوع کنید به ابن‌داوود حلّی، ص 132؛ مامقانی، ج 24، ص 86ـ 92؛ شوشتری، ج 3، ص 656ـ665؛ خویی، ج 6، ص 224ـ 230). به گفته طوسی (1411، ص 71) چند تن از اصحاب امام کاظم با دیدن معجزات حضرت رضا از عقیده وقف برگشتند و به امامت وی گردن نهادند که در این میان از حماد نیز نام‌برده است هرچند در دیگر منابع به این مطلب اشاره نشده است. کشّی (ص 375) حماد را یکی از شش راوی فقیه از اصحاب امام صادق شمرده و گفته است شیعیان بر صحت روایات، تصدیق منقولات و اعتراف به فقاهت آنها اجماع دارند. این عده دانشمندترین افراد در طبقه جوان‌تر شاگردان امام صادق بودند (رجوع کنید به اصحاب اجماع*). از علمای اهل‌سنّت فقط یحیی‌بن معین*، حماد را شیخِ صالح دانسته است (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج 20، ص49؛ ذهبی، ج5، ص63) و دیگران او را تضعیف و گاه به افترا و وضع حدیث متهم کرده‌اند (رجوع کنید به ابوداوود، ج 1، ص 360، ج 2، ص126؛ ابن ابی‌حاتم، ج 3، ص 145؛ ابن‌حِبّان، ج 1، ص253ـ 254؛ نیز رجوع کنید به ابن‌حجر عسقلانی، ج 3، ص 16ـ17). با این حال، محدّثان اهل‌سنّت در کتابهای خود روایات وی را از امام جعفر صادق، حنظلة‌بن ابی‌سفیان جمحی، سفیان ثوری و ابن‌جریج نقل کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌ماجه، ج 2، ص 1380؛ ترمذی، ج 5، ص 131ـ132؛ طبرانی، ج 4، ص 235، ج 7، ص 124؛ ابونعیم اصفهانی، ص 152ـ155؛ نیز رجوع کنید به مِزّی، ج 7، ص 281ـ282).از حمادبن عیسی، در منابع حدیثی شیعه، افزون بر 500، 1 حدیث نقل شده است. خویی (ج 6، ص 216)، ذیل عنوان حمادبن عیسی، 1036 روایت او را برشمرده است که ظاهراً باید بخشی از روایات منقول از حماد را، که میان وی و حمادبن عثمان مشترک است (قس طریحی، ص63ـ64؛ کاظمی، ص48ـ 51 که حماد را نام مشترک میان چند نفر دانسته‌اند)، به آنها افزود (رجوع کنید به خویی، ج6، ص189ـ198). به نظر شوشتری (ج 3، ص663)، وجه‌تمایز این دو حماد، مرویٌعنه آنهاست، زیرا حمادبن عیسی از حریزبن عبداللّه سجستانی* روایت نقل کرده است و حمادبن عثمان از عبیداللّه‌بن علی حلبی* (رجوع کنید به حمادبن عثمان*).بررسی محتوای روایات حماد نشان می‌دهد که وی بیشتر به ثبت و نقل احادیث احکام اهتمام داشته است و در این زمینه از راویان پر حدیث به شمار می‌آید. روایاتی نیز درباره امامت و اخلاق دارد (رجوع کنید به اردبیلی، ج 1، ص 273ـ276). او بیش از همه از امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام (رجوع کنید به خویی، ج 6، ص 231، 422ـ424)، از طریق حدود پنجاه راوی و بیشتر از حریزبن عبداللّه سجستانی ــاز جمله کتاب الصلاة حریزــ روایت کرده است (رجوع کنید به همان، ج 6، ص 189، 231، 426ـ437). بیش از چهل تن نیز مستقیماً از او روایت نقل کرده‌اند (رجوع کنید به همان، ج 6، ص 231ـ232) که بیش از همه، ابراهیم‌بن هاشم از او روایت کرده است. در بعضی اسانید، به اشتباه، ابراهیم‌بن هاشم راوی حمادبن عثمان ذکر شده است، در حالی که قطعاً ابراهیم‌بن هاشم، حمادبن عثمان را درک نکرده و احتمالا در اسناد، تصحیف یا حذفی رخ داده است (شوشتری، ج 3، ص 652، 659؛ برای بحث مبسوط در این‌باره رجوع کنید به کلباسی، ج 3، ص 243ـ252؛ برای فهرست کامل کسانی که حماد از آنها روایت کرده و کسانی که از حماد حدیث نقل کرده‌اند و نیز برای روایات منقول از وی رجوع کنید به خویی، ج 6، ص 231ـ232، 422ـ 447؛ خاتمی، ج 8، ص 452ـ454، 457ـ459).به حماد چند کتاب نسبت داده شده است: کتاب‌الزکاة، کتاب‌الصلاة و کتاب‌النوادر (نجاشی، ص 142ـ143؛ طوسی، 1420، ص 156)، که احتمالا حاوی کتابهای حریزبن عبداللّه سجستانی بوده‌اند (طوسی،1420، ص 162؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 2، ص 145)، همچنان که اصول بسیاری از اصحاب ائمه و کتاب سلیم‌بن قیس از طریق وی روایت شده است (رجوع کنید به طوسی،1420، ص22، 195، 230، 235). کتاب دیگر او، مسائل التلمیذ و تصنیفه، حاوی پند و اندرز و مطالبی درباره توحید و دانستنیهایی درباره انسان و حیوانات است که حماد از امام صادق علیه‌السلام پرسیده و حضرت پاسخ داده است (ابن‌غضائری، ص 123؛ نجاشی، ص 143). ابوغالب زراری (ص 178) نیز یک جزء حدیثی از روایات حماد نگاشته که به گفته زراری، این روایات از یکی از کتابهای حماد اخذ شده است.روایتی مشهور به صحیحه حماد درباره آداب و کیفیت نماز در کتب روایی شیعه وارد شده است (رجوع کنید به کلینی، ج 3، ص 311ـ312؛ ابن‌بابویه، ج 1، ص 300؛ طوسی، 1390، ج 2، ص 81ـ82) که مقبول و مستند فقهای امامیه بوده است (رجوع کنید به ابن شهیدثانی، ج 2، ص 64ـ65؛ برای شرح فارسی این حدیث رجوع کنید به خوانساری، ص 315ـ348؛ برای مناقشات درباره صحت این روایت و پاسخ به آنها رجوع کنید به بهبودی، ص 3؛ ابن‌سعید، مقدمه جعفر سبحانی، ص ک ـ4).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن 1371ـ1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ ابن‌اثیر، اسدالغابة فی معرفة‌الصحابة، تهران: انتشارات اسماعیلیان، ]بی‌تا.[؛ ابن‌بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه‌الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1414؛ ابن‌حِبّان، کتاب‌المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب 1395ـ1396/ 1975ـ1976؛ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت 1415/1995؛ ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران 1342ش؛ ابن‌سعید، الجامع للشّرائع، قم 1405؛ ابن‌شهید ثانی، منتقی‌الجمان فی‌الاحادیث الصحاح، الحسان، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1362ـ1365ش؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛ ابن‌غضائری، الرجال لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی‌جلالی، قم 1422؛ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، ]قاهره 1373/ 1954[، چاپ افست ]بیروت، بی‌تا.[؛ ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن‌المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن 1381ـ1406/ 1962ـ1986؛ سلیمان‌بن اشعث ابوداوود، سؤالات ابی‌عبید الآجری أباداود سلیمان‌بن الاشعث السجستانی، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستونی، بیروت 1418/1997؛ ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، چاپ مشهوربن حسن‌بن سلمان، مدینه ] 1413[؛ الاختصاص، ]منسوب به [محمدبن محمد مفید، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ]بی‌تا.[؛ محمدبن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت 1403/ 1983؛ احمدبن محمدبرقی، رجال‌البرقی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، ]تهران [1419؛ علی‌بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، بیروت 1405/ 1985؛ محمدباقر بهبودی، معرفة الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عندالشیعة الامامیة، تهران 1362ش؛ محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج 5، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت 1403؛ محسن خاتمی، فهارس بحارالانوار، بیروت 1412/1992؛ رضی‌الدین محمدبن حسین خوانساری، مائده سماویّه و چند رساله دیگر، چاپ رضا استادی و علی‌اکبر زمانی‌نژاد، قم 1378ش؛ خویی؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1424/2003؛ احمدبن محمد زراری، رسالة ابی‌غالب الزراری الی ابن‌انبه فی ذکر آل اعین، چاپ محمدرضا حسینی، قم 1411؛ سمعانی؛ شوشتری؛ سلیمان‌بن احمد طبرانی، المعجم‌الاوسط، چاپ ابومعاذ طارق‌بن عوض‌اللّه، ]قاهره [1415ـ1416؛ فخرالدین‌بن محمد طریحی، جامع‌المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحی، تهران ?] 1374[؛ محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران 1390؛ همو، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم 1415؛ همو، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم 1420؛ همو، کتاب‌الغیبة، چاپ عبداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم 1411؛ حسن‌بن یوسف علامه‌حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، ]قم[ 1417؛ محمدامین‌بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم 1405؛ محمدبن عمرکشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ]تلخیص[ محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد 1348ش؛ محمدبن محمد ابراهیم کلباسی، الرسائل الرجالیة، چاپ محمدحسین درایتی، قم 1380ـ 1381ش؛ کلینی؛ عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم‌الرجال، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم 1423ـ ؛ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1422/2002؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی‌الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407.