حَمّاد بن اُسامَة بن زید قُرَشی، محدّث و حافظ کوفی در قرن دوم. کنیه‌اش ابواُسامه و از موالی بنی‌هاشم* (عباسیان) بود (رجوع کنید به ابن‌سعد، ج 6، ص 394ـ395؛ مِزّی، ج 7، ص 218). به نوشته ذهبی (ج 9، ص 277)، حماد در حدود 120 به‌دنیا آمد. این سخن براساس گفته ابن‌سعد (ج 6، ص 395) است که حماد را در هنگام وفات، هشتاد ساله ذکر کرده است. باتوجه به شهرت حماد به کوفی و اغلب مشایخ وی که محدّثان کوفی بودند (رجوع کنید به مزّی، ج 7، ص 218ـ220)، وی احتمالا در کوفه پرورش یافته، چنان‌که سفیان ثوری او را عاقل‌ترین جوان اهل کوفه خوانده است (همان، ج 7، ص 223). وی از محدّثان مشهوری چون ابواسحاق ابراهیم‌بن محمد فَزاری، سلیمان‌بن مهران مشهور به اَعْمَش، سفیان ثوری و هشام‌بن عروة بن زبیر حدیث نقل کرده است (برای فهرست مشایخ او رجوع کنید به همان، ج 7، ص 218ـ220). از او کسانی چون احمدبن محمدبن حنبل، علی‌بن اسحاق مدینی، محمدبن ادریس شافعی، نصربن علی جَهضَمی و یحیی‌بن مَعین حدیث نقل کرده‌اند (برای فهرست راویان او رجوع کنید به همان، ج 7، ص220ـ221). ابن‌سعد (همانجا) گفته که حماد احادیث فراوانی روایت کرده است. او حماد را به تدلیس* در حدیث متهم کرده، اما ابن ابی‌حاتم (ج 3، ص 132ـ133)، از قول احمدبن حنبل، حماد را یکی از اَثباتِ نقل حدیث خوانده که هرگز خطا نمی‌کرده و او را به کتابت درست و روایت صحیح احادیث ستوده است. ابن‌حِبّان (ج 6، ص 222) به روایت محدّثان عراقی و خراسانی از حماد اشاره کرده است. ذهبی (ج 9، ص 278) او را فردی آگاه به اخبار و وقایع کوفه معرفی کرده است. حماد به زهد و عبادت مشهور بود و از وی به عنوان یکی از زهاد زمانش یاد شده است (مزّی، ج 7، ص 223). وی در شوال 201 درگذشت و بر جنازه او، محمدبن اسماعیل‌بن علی‌بن عبیداللّه‌بن عباس هاشمی، به دلیل سن زیاد و جایگاهش، هرچند در آن هنگام والی کوفه نبود، نماز گزارد (ابن‌سعد، همانجا). نام حماد در سلسله سند روایات کتابهای شش‌گانه و دیگر آثار حدیثی اهل سنّت آمده است (ذهبی، ج 9، ص 279).منابع: ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن 1371ـ 1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن 1393ـ1403/ 1973ـ1983، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ ابن‌سعد (بیروت)؛ ذهبی؛ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب‌الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1422/2002.
