حلیمی لطف الله بن یوسف

حلیمی، لطف‌اللّه بن یوسف، لغت‌شناس، فقیه، شاعر و طبیب ایرانی‌تبار عثمانی در اواخر سده نهم. جدش، عبدالحلیم، اهل سیواس بود و خود حلیمی به احتمال بسیار در آماسیه به دنیا آمده و همانجا بزرگ شده بود (بروسه‌لی، ج 1، ص 273؛ د. ا. د. ترک، ذیل مادّه). برخی منابع او را ایرانی و از دیار عجم (رجوع کنید به ثریا، ذیل مادّه؛ طاشکوپری‌زاده، ص 386) و از ادیبان فاضل فارسی‌دان (بروسه‌لی، همانجا) شمرده‌اند. بعضی مؤلفان وی را معاصر سلطان سلیم یاووز (حک : 918ـ 924) معرفی کرده و گفته‌اند که در 922 درگذشته است (رجوع کنید به ثریا، همانجا؛ سامی، ذیل مادّه؛ شوقی، ص 183)، اما این مدعا اشتباه، و نتیجه خلط حلیمی با شاعری به نام حلیمی چلبی است (د. ا. د. ترک، همانجا؛ نیز رجوع کنید به بروسه‌لی؛ طاشکوپری‌زاده، همانجاها).حلیمی در روزگار سلطان محمد فاتح (حک : 848، 855ـ 886) به استانبول رفت و صدراعظم، محمودپاشا، از او حمایت کرد (قنالی‌زاده، ج 1، ص 303؛ سامی، همانجا). هنگام سلطنت فاتح، حلیمی مقام قضای نواحی مختلف قلمرو عثمانی را داشت، اما وقتی به شاهزاده بایزید دوم توصیه کرد از معاشرانش، که وی را به خَمر و قمار و مواد مخدر سوق می‌دادند، پرهیز کند، دوستان شاهزاده برای وی دسیسه چیدند و او در 877 در توقات زندانی شد، ولی پس از سه ماه تبرئه و آزاد گردید. آنگاه در قصیده تائیه‌ای به عربی، ماوقع را به اطلاع سلطان رساند و موجب تعقیب و مجازات کسانی شد که ولیعهد را گمراه می‌کردند. حلیمی احتمالا پس از جلوس بایزید دوم، با تحریک و توطئه همان دشمنان قدیمش، در 887 اعدام شد (د.ا. د. ترک، همانجا؛ نیز رجوع کنید به صولاق‌زاده، ص 251؛ قس حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون1246: «سنة 900 مقتولا»).حلیمی فارسی را نیک می‌دانست، ولی احتمالا بیشتر اشعارش به عربی بوده است ()دایرة‌المعارف ادیبان دنیای ترک (، ذیل مادّه).وی از طبیبان معروف زمان خود بود و نزد شرف‌الدین صابونجی اوغلو، رئیس دارالشفای آماسیه، پرورش یافت و اثری در طب، به نام قاسمیه، تألیف کرد (اوزون چارشیلی، ج 2، ص 597ـ600؛ نیز رجوع کنید به شوقی، همانجا). وی همچنین اثری منظوم در طب، به نام لطف محمدخان، را به سلطان محمدفاتح تقدیم کرد (شهسوار اوغلی، ص 51).آثار حلیمی به این شرح است: 1) بحرالغرائب، معروف به قائمه، در دو جلد، که جلد نخست آن فرهنگ لغات فارسی به ترکی و جلد دوم آن در خصوص قواعد عروض و قافیه و بدیع و بیان است (قنالی‌زاده، همانجا؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 225، ج 2، ستون 1315). از این اثر، که به لغت حلیمی نیز شهرت یافته است، شش نسخه خطی در کتابخانه‌های استانبول وجود دارد ()دایرة‌المعارف زبان و ادبیات ترکی(، ذیل مادّه). گیب (ج 2، ص 386) از بحرالغرائب دیگری سخن گفته است که به بحرالغرائب حلیمی ربطی ندارد. 2) فرائض الحلیمی الرومی (حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 1246)، به عربی، درباره قواعد ارث. 3)قصیده تائیه به عربی که خود حلیمی بر آن شرح نوشته است و نسخه‌ای از آن در کتابخانه ایاصوفیه وجود دارد (بروسه‌لی؛ د. ا. د. ترک، همانجاها). 4) گلشن زیبا، اثری منظوم به فارسی در طب، در سه باب: طبیعیات، ضروریات، و مرض. وی آن را در 862 به سلطان‌محمد فاتح تقدیم کرده است. 5) ترجمه فارسی قرآن، که یگانه نسخه آن در کتابخانه طوپقاپی‌سرای نگهداری می‌شود. 6) حاشیة الحلیمی علی‌الخَیالی، که حاشیه‌ای است بر حاشیه خیالی از شرح‌العقائد النَّسَفیة سعدالدین تفتازانی در کلام اسلامی. یک نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه سلیمانیه استانبول نگهداری می‌شود. 7) مُصَرِّحاتُ الاسماء، که نوعی فرهنگ اسامی عربی با معادلهای ترکی و گاهی فارسی است. حلیمی در تألیف آن، الصِحّاح جوهری، الجَمْهَرة ابن‌دُرَید و مُعَجم‌اللُغة ابن‌فارِس و برخی دیگر از کتابهای لغت عربی را مأخذ قرار داده و در 872 آن را به بایزید دوم تقدیم کرده است. چند نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه‌های استانبول و قاهره و اتریش موجود است (رجوع کنید به د. ا. د. ترک، همانجا؛ بروکلمان، ج 2، ص 289، )ذیل(، ج 2، ص 312)؛ 8) تحفه مقدمة‌اللغة، فرهنگ منظوم فارسی به ترکی. 9) مرآة‌الطَیّبین، به فارسی، در توبه، که در 865 تألیف شده است. 10) رسالةٌ فی بیان قواعدالمعما، به ترکی، در شرح قواعد معماهای فارسی. 11) رسالةٌ فی التّجنیسات و التّشبیهات و المَجازات، به ترکی، در بیان قواعد این صناعات (د. ا. د. ترک، همانجا).منابع: محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ1342؛ محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول 1308ـ1315/ 1890ـ1897، چاپ افست انگلستان 1971؛ حاجی‌خلیفه؛ شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس‌الاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ1898؛ صولاق‌زاده محمد همدمی، صولاق‌زاده تاریخی، استانبول 1297؛ احمدبن مصطفی طاشکوپری‌زاده، الشقائق النعمانیة فی علماء الدولة العثمانیة، چاپ احمد صبحی فرات، استانبول 1405؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949; Supplementband, 1937-1942; E.J.W. Gibb, A history of Ottoman poetry, ed. Edward G. Brown, vol.2, London 1965; Hasan Celebi Kinalizade, Tezxkiretu s-suara, ed. Ibrahim Kutluk, Ankara 1978-1981; Bedi. N. Sehsuvaroglu, Turk tip tarihi, Bursa 1984; Osman Sevki, Besbucuk asirlik Turk tababeti tarihi, ed. Ilter Uzel, Ankara 1991; TDVIA, s.v. "Halimi, Lutfullah" (by Mustafa Erkan); Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah yayinlari, 1976-1998, s.v. "Halimi, Lutfullah"; Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi, Ankara: Ataturk Yuksek Kurumu, Ataturk Kultur Merkezi Baskanligi, 2002- , s.v. "Halimi"; Ismail Hakki Uzuncarisli, Osmanli tarihi, vol.2, Ankara 1998.