حَلْوانی، عبدالعزیزبن احمد، محدّث و فقیه حنفی قرن پنجم. لقب مشهور او شمسالائمه و کنیهاش ابومحمد (ذهبی، 1401ـ1409، ج 18، ص 177) یا ابواحمد (ابنماکولا، ج 3، ص 111) است. سبب شهرت وی به حلوانی (زبیدی، ج 37، ص 466ـ467) یا حَلوائی (ذهبی، 1414، حوادث و وفیات 441ـ460ه ، ص 398) یا حَلاوی (ابنماکولا، ج 3، ص 303)، اشتغال او به تهیه و فروش شیرینی بوده است (لکنوی، ص 96).از سال تولد و دوران کودکی وی اطلاعی در دست نیست. گفتهاند اهل بخارا بود و در آنجا نزد ابوعلی حسینبن خَضِر نَسَفی* (متوفی 424) به فراگیری فقه و علوم دیگر پرداخت و پیشوای حنفیان بخارا شد (رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 248؛ ابنابیالوفا، ج 2، ص 429؛ ابنقطلوبغا، ص 128ـ 129). وی مطابق با روش فقهیِ حنفیان کوفه فتوا میداد (سمعانی، همانجا) و در سمرقند نیز مجلس افتا برپا میساخت (نسفی، ص 428).دیگر استادان مهم و مشایخ حدیثی حلوانی عبارت بودند از: عبدالرحمانبن حسین کاتب، محمدبن احمدبن غُنجار بخاری، صالحبن محمد جِجاری، ابوسهل احمدبن محمد اَنماطی و محمدبن عمروبن شعبی (سمعانی، همانجا؛ نسفی، ص 388، 417؛ ذهبی، 1401ـ1409؛ همو، 1414، همانجاها).حلوانی شاگردان بسیاری تربیت کرد، از جمله محمدبن احمد سرخسی* (صاحب المبسوط)، علیبن محمد ابوالعُسْر و برادرش محمد ابوالیُسربَزْدَوی*، قاضی جمالالدین احمدبن عبدالرحمان، عبدالکریم اندقی، محمدبن علی زَرَنْجری و فرزندش بکربن محمد (نسفی، ص 225؛ ابنابیالوفا، همانجا؛ تمیمی، ج 4، ص 346؛ لکنوی، همانجا). به تصریح منابع، این اشخاص و افرادی دیگر از او حدیث نقل کردهاند. بکربن محمد زرنجری را آخرین راوی حدیث از حلوانی دانستهاند (رجوع کنید به سمعانی؛ ابنابیالوفا، همانجاها).بنابر برخی منابع، حلوانی در اواخر عمر به شهر کَش (در ماوراءالنهر) منتقل یا تبعید شد (رجوع کنید به ابنماکولا؛ تمیمی، همانجاها). به نوشته نسفی (ص 387)، عبدالخالقبن محمد شِکانی (متوفی بعد از 480) مستملی او در این شهر بود. مقام علمی و معنوی حلوانی را ستوده و آن را ناشی از دعای خیر پدرش دانستهاند (لکنوی، ص 97). حلوانی کتاب حدیثی شرح معانی الآثار طحاوی را، با دو واسطه، ازمؤلف روایت کرده است (رجوع کنید به همان، ص 95). نخشبی (به نقلِ لکنوی، ص 96) او را در نقل احادیث اهل تسامح دانسته است.حلوانی در کَش (ابنماکولا؛ تمیمی، همانجاها) یا بخارا (ذهبی، 1401ـ1409، ج 18، ص 178) درگذشت و به گفته نخشبی (به نقلِ سمعانی، همانجا) در کَلاباذ (محلی در بخارا رجوع کنید به یاقوت حموی، ذیل «کلاباذ») بهخاک سپرده شد. سال فوت او عمدتآ 448 یا 449 ذکر شده است (رجوع کنید به ابناثیر، ج 1، ص 381؛ ابنقطلوبغا، ص 128؛ حاجیخلیفه، ج 1، ستون 568، ج 2، ستون 1580).مهمترین آثار حلوانی عبارتاند از: المبسوط، کتاب النوادر، الفتاوی، التبصرة (زرنوجی؛ ابنابیالوفا؛ لکنوی، همانجاها)، شرح کتابهای فقهی الجامعالکبیرِ* شیبانی و ادب القاضی علی مذهب ابیحنیفة، اثر قاضی ابویوسف* یعقوببن ابراهیم انصاری (متوفی 182؛ حاجیخلیفه، ج 1، ستون 46، 568؛ کحّاله، ج 5، ص 243).منابع: ابنابیالوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض 1413/1993؛ ابناثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت 1414/1994؛ ابنقطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، چاپ ابراهیم صالح، بیروت 1412/1992؛ ابنماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمانبن یحیی معلمی یمانی، بیروت ]بیتا.[؛ تقیالدینبن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج 4، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض 1410/1989؛ حاجیخلیفه؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 441ـ460ه ، بیروت 1414/1994؛ همو، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت 1401ـ1409/ 1981ـ1988؛ محمدبن محمد زبیدی، تاجالعروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت 1414/ 1994؛ برهانالدین زرنوجی، تعلیم المتعلّم طریق التعلّم، چاپ مصطفی عاشور، قاهره ?] 1406/ 1986[؛ سمعانی؛ عمررضا کحّاله، معجمالمؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ عبدالحیبن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، کراچی 1393؛ عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، چاپ یوسف الهادی، تهران 1378ش؛ یاقوت حموی.
