چالدُران، شهرستان و دشتی در استان آذربایجان غربی.1) شهرستان چالدران، به مرکزیت شهر سیه‌چشمه *، در شمال‌غربی استان واقع است. از شمال به ولایت آغْری (در کشور ترکیه)، از مشرق به شهرستان ماکو، از جنوب به شهرستان خوی و از مغرب به ولایت وان(در کشور ترکیه) محدود می‌شود و حدود 150 کیلومتر با ترکیه مرز مشترک دارد. در ولایت وان ترکیه نیز شهری به همین نام وجود دارد (حیدری، ص 42).چالدران عمدتاً کوهستانی است (رزم‌آرا، ج 4، ص 154)، تعدادی از آبادیهای آن نیز در دشتهای ببه‌جیک و آواجیق و دشت چالدران واقع‌اند. مهم‌ترین کوه آن مَنْدلیخ (بلندترین قله 050 ، 3 متر، سرچشمه رود آق‌چای) است که در 48 کیلومتری جنوب غربی ماکو قرار دارد (جعفری، ج 1، ص 517). مهم‌ترین رود آن رود دائمی آق‌چای، از ریزابه‌های قُتورچای است (جعفری، ج 2، ص 96). به طور کلی، رودهای این شهرستان، جزء حوضه آبریز دریاچه خزر ارومیه‌اند. چشمه آب‌گرم معدنی آبادی تفت چالدران خاصیت درمانی دارد (افتخاری بیات، ص 63).آب و هوای قسمتهای مرزی شهرستان چالدران سرد و ییلاقی و در دیگر قسمتها معتدل است (رزم‌آرا، همانجا). تمام ارتفاعات پوشیده از گیاهان دارویی و مراتعی است که دامداران از آنها استفاده می‌کنند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج1، ص 1ـ3، 17، 36، 43، و جاهای دیگر).آب کشاورزی و آشامیدنی آن از رودها، چشمه‌ها و چاه تأمین می‌شود ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 1، ص 1، 3، 21). اهالی شهرستان به کشاورزی، دامداری، کارگری، زنبورداری و تولید صنایع‌دستی، از جمله قالی و جاجیم و گلیم، اشتغال دارند (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجان غربی، ص 188؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها،ج 1، ص 1، 54 ـ55،60، 70 ). اهالی آبادیهای مرزنشین آن سنّی‌اند و به زبان کردی سخن می‌گویند، بقیه اهالی شیعه و ترک زبان‌اند. در بعضی آبادیها نیز کردی و ترکی و فارسی، هر سه رایج است (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 4، ص 154؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 1، ص 1، 4، 6، 53). شهرستان، به سبب وجود چهار کلیسا در آن، چهار دیران نامیده می‌شده که به مرور به چالدران تبدیل شده است (صدرایی خوئی، ص 82).چالدران محل ییلاق و قشلاق عشایر جلالی و میلان و طوایف مستقل حیدرانلو و بروکی و قلیکی است (مرکز آمار ایران، ص 23ـ24). در 1310 ش، مسعود کیهان (ج 2، ص158) چالدران را یکی از یازده بلوک ولایت ماکو، در ایالت آذربایجان، با هفتاد آبادی، ذکر کرده است. در 1316 ش، چالدران بخشی در شهرستان خوی در استان شمال‌غرب بود (ایران. قانون تقسیمات کشوری، آبان 1316، ضمیمه، ص1). در 1330 ش، رزم‌آرا (ج4،ص154) چالدران را دهستانی در بخش سیه‌چشمه شهرستان ماکو، در استان سوم و چهارم (آذربایجان) آورده است. در تقسیمات کشوری 1355 ش نیز چالدران دهستانی در بخش سیه‌چشمه شهرستان ماکو در استان آذربایجان غربی بود (ایران. وزارت‌کشور، ص 21). در 1366 ش، دهستانهای چالدران شمالی و جنوبی در شهرستان ماکو تشکیل شدند (ایران. قوانین و احکام، 1370 ش، ص 732). در اسفند 1375، شهرستان چالدران به مرکزیت شهر سیه‌چشمه، از ترکیب بخشهای مرکزی و دشتک در استان آذربایجان‌غربی، ایجاد شد (همو، 1376 ش، ص 1157ـ 1158).این شهرستان در منطقه زلزله‌خیز ایران قرار دارد. در زمین‌لرزه‌های 1107، آبادیهای آن به طور کلی ویران شد و زمین‌لرزه 1355 ش نیز خسارات بسیاری وارد کرد (رجوع کنید به امبرسز و ملویل، ص 23، 52، 110).شهرستان چالدران، با راههای اصلی به شهرستان ماکو در مشرق و شهرستان خوی در جنوب مرتبط است. طول راههای زمینی آن تا پایان 1379 ش، حدود 226 کیلومتر بوده است (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجان‌غربی،ص260؛ اطلس راههای ایران،ص7).برخی از مهم‌ترین آثار باستانی و تاریخی این شهرستان عبارت‌اند از: قره کلیسا * یا کلیسای طاطاووس، واقع در آبادی قره کلیسا، متعلق به دوران پیش از اسلام، که هر سال بسیاری از ارمنیان جهان برای اجرای مراسم به آنجا می‌روند؛ مقبره نظام‌الدین میرعبدالباقی، از نوادگان شاه نعمت‌اللّه ولی؛ آرامگاه کشته شدگان جنگ چالدران (رجوع کنید به چالدران، جنگ * )؛ مقبره صخره‌ای فرهاد و شیرین؛ کلیسای مریم مقدّس در آبادی پیراحمد کندی؛ امامزاده سید میرجلال در آبادی قُلی‌دیزج؛ امامزاده‌های میرجلیل، اسماعیل، یوسف و قاسم و آثار کلیسای مخروبه‌ای متعلق به حدود ششصد سال پیش در آبادی کلیسا کَنْدی؛ امامزاده قاسم در آبادی بابالو و امامزاده حسین در آبادی بدولی (حیدری، ص 42؛ حجازی‌فر، ص 97، پانویس 1؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 1، ص 12، 17، 95، 101، و جاهای دیگر).2) دشت چالدران، در شمال‌غربی شهرستان چالدران و در ارتفاع 868 ، 1 متری از سطح دریا واقع است. از شمال به دشت و بخش آواجیق (در شهرستان چالدران)، از مشرق به بخش مرکزی شهرستان ماکو و دشت و بخش ببه‌جیک شهرستان چالدران، از جنوب به بخش صفائیه شهرستان خوی و از مغرب به کشور ترکیه محدود می‌شود. این دشت به سبب وقوع جنگ چالدران (رجوع کنید به چالدران *، جنگ) در آنجا، مشهور است (حجازی‌فر، ص 95، پانویس 1؛ صدرایی خوئی، ص 82؛ ساری صراف، ص 195).دشت چالدران شرقی ـ غربی است. وجود دو رشته کوه به ارتفاع حدود 400 ، 2 تا 750 ، 2 متر در دو طرف دشت، آن را به صورت دره وسیعی در آورده است. این ارتفاعات دشت را در شمال از دشت‌آواجیق و در مشرق از دشت ببه‌جیک جدا می‌کنند (ساری صراف، ص 195ـ 196؛ آقاسی، ص 109؛ حجازی‌فر، ص 95).این دشت بسیار حاصلخیز است (ساری صراف، ص 194). اصلی‌ترین شبکه زهکشی آن، رود زنگمار است که دو شاخه عمده تغذیه کننده آن، قزل‌چای در شمال و رود شَهیدارْخه در جنوب، در قسمت شمال‌شرقی دشت به یکدیگر متصل می‌شوند (همان، ص 196ـ197). مساحت دشت در منابع، به تفاوت، حداکثر تا 750 کیلومتر مربع، ذکر شده است(رجوع کنید به صدرایی خوئی، ص 82؛ ساری صراف، ص 195؛ حجازی‌فر، همانجا).منابع: مهدی آقاسی، تاریخ خوی، [تبریز 1350 ش]؛ اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1381 ش؛ حسینقلی افتخاری بیات، تاریخ ماکو، چاپ حسین احمدی، تهران 1381 ش؛ ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ اول، تهران [بی‌تا.]؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1375 ، تهران: روزنامه رسمی کشور، 1376 ش؛ همو، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369، تهران 1370 ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368ـ1379ش؛ هاشم حجازی‌فر، شاه اسماعیل اول و جنگ چالدران ، تهران 1374ش؛ رضا حیدری، سیمای میراث فرهنگی آذربایجان غربی ، تهران 1382 ش؛ رزم‌آرا؛ بهروز ساری صراف، «نگرشی بر سیمای جغرافیائی و واحدهای ژئومورفولوژیکی دشت چالدران (منطقه ماکو)»، در مقالات هشتمین کنگره جغرافیدانان ایران، اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1373 ش؛ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجان غربی، آمارنامه استان آذربایجان غربی 1379، ارومیه 1380 ش؛ علی صدرایی خوئی، سیمای خوی، تهران 1373 ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج 1: اقدیر، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1371 ش؛ مسعود کیهان، جغرافیایی مفصل ایران، تهران 1310ـ1311 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1377: جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران 1378 ش؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000 ، 500 ،2 : 1، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1379 ش؛ نقشه خوی، مقیاس 000 ،500: 1، تهران. سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، 1370 ش؛ نقشه راهنمای ترکیه، مقیاس 000 ، 000 ،2 : 1، تهران: گیتاشناسی، [بی‌تا.]؛Nicholas Nicholas Ambraseys and Charles Peter Melville, A history of Persian earthquakes , Cambridge 1982.
