چاراویماق (چهاراویماق)، شهرستانی در جنوب استان آذربایجان شرقی و مشتمل است بر دو بخش مرکزی و شادیان و یک شهر به نام قرهآغاج که مرکز آن محسوب میشود (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1376 ش الف ، ص 22). آب و هوای شهرستان نسبتاً سرد و نیمه خشک است.کوههای مهم چاراویماق عبارتاند از: داغْدالی (بلندترین قله ح 918 ، 2 متر)، اَرْبَطْ داغ (بلندترین قله ح 834 ، 2 متر)، خالهاوشاقی (بلندترین قله ح 720 ، 2 متر)، شاهسونداغی (بلندترین قله ح 650 ، 2 متر)، آتا (بلندترین قله ح 620 ، 2 متر) و داشبُلاغی (بلندترین قله ح 059 ، 2). کوهستان پهناور قِرْخْ بُلاغ/ قِرْخ بولاق، که مرز طبیعی میان شهرستان چاراویماق و شهرستان میاندوآب (در استان آذربایجان غربی) است، در جنوب شهرستان چاراویماق امتداد دارد (جعفری، ج 1، ص 31، 55، 211، 244، 355، 393؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 308). تپههای قراولخانه و شیطانتپه در این شهرستان واقع است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 242، 440).از چند چشمه آب گرم معدنی چاراویماق اهالی برای رفع بیماریها استفاده میکنند (خاماچی، ص 308ـ309). رودهای دائم آیدوغموش *و قوریچای (ریزابه زرینهرود به طول حدود نود کیلومتر با جهت کلی جنوب غربی) و چند رود فصلی در آن جریان دارند (رجوع کنید به جعفری، ج 2، ص 99ـ101، 279، 302، 329، 339ـ340).اهالی چاراویماق به کشاورزی، باغداری، کار در معدن، زنبورداری، مرغداری و دامداری اشتغال دارند. از صنایعدستی آن فرش با طرح گل ابریشم که صادر میشود، قالیچههای بادوام (برای مصارف محلی)، جاجیم و گلیم است (همان، ج 14، ص 148؛ خاماچی، ص 308).محصولات عمده چاراویماق، گندم و جو، بنشن، علوفه، ترهبار و محصولات باغی است (همان، ج 14، ص 7، 148، 242؛ خاماچی، همانجا). فراوردههای لبنی، عسل، گندم، بنشن، چغندرقند، دانههای روغنی، انواع صیفی، پوست، فرش و خاک صنعتی کائولن از صادرات آنجاست (همانجاها). چاراویماق نمک آبی بسیار مرغوبی دارد و از معادن آن گچ، سنگ منگنز و کائولن استخراج میشود ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 14، ص 148، 242، 436؛ خاماچی،همانجا). در دوره پهلوی اول از معادن آن مس هم استخراج میشد( اسناد معادن ایران، ص 74).ایل شاهسون * در دهستان چاراویماق جنوب شرقی، ییلاق و قشلاق و در دهستانهای چاراویماق شرقی و ورقه، قشلاق میکنند. ایل قرهداغ در دهستان چاراویماق جنوب غربی ییلاق و در دهستان چاراویماق مرکزی قشلاق میکنند. طوایف مستقل کورانلار یا گورکانلو در چاراویماق جنوبشرقی و حیدرلو در چاراویماق جنوبغربی ییلاق و حاج علیلو در چاراویماق مرکزی قشلاق دارند (مرکز آمار ایران، 1378 ش، ص 19ـ20). طایفهای به نام موصالّی/ موصلی ــ که شیعهاند و زبانی مختلط از ترکی، فارسی و کردی دارند ــ در این شهرستان به سر میبرند (خاماچی، همانجا). اهالی شهرستان نیز شیعه دوازده امامیاند و به ترکی سخن میگویند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 14، ص 148).در سرشماری 1375 ش، جمعیت چاراویماق 169 ، 11 تن (با احتساب جمعیت دهستانها و شهر قرهآغاج) بوده که از این میان 648 ، 6 تن (ح 60%) روستانشین و بقیه شهرنشین بودهاند (مرکز آمار ایران، 1376 ش الف ، ص 10؛ همو، 1376 ش ب ، ص هفتاد و دو). راه آهن تهران ـ تبریز از شمال آن میگذرد.در 1323 ش، چاراویماق با 252 آبادی، یکی از دهستانهای شهرستان هشترود از استان سوم و چهارم (آذربایجان) ضبط شده است (ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبتاحوال، ج 1، ص 432ـ433). در 1355 ش، چاراویماق (به مرکزیت آبادی قرهآغاج) با سه دهستان قوریچای، چاراویماق شمالی و چاراویماق جنوبی به عنوان بخش آمده است (ایران. وزارت کشور، ص 11). در مهر 1379 شهرستان چاراویماق (به مرکزیت شهر قرهآغاج) با دو بخش و هفت دهستان تشکیل شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382 ش، ذیل «استان آذربایجانشرقی»؛ همو، 1379 ش، ص 2) و در تقسیمات 1384 ش، دهستان چاراویماق شمالشرقی از آن جدا و ضمیمه شهرستان هشترود گردید (همو، 1384 ش، ذیل «استان آذربایجان شرقی»).از آثار قدیمی چاراویماق، گُووَر قلعهسی (قلعه گوور)، نزدیک آبادی اَرْزِه خوران، در حدود 47 کیلومتری جنوب شرقی شهر قرهآغاج است. اثر دیگر محوطهای باستانی نزدیک آبادی بایزید در حدود 39 کیلومتری شمالشرقی قرهآغاج است. مهمترین بنای محوطه باستانی، عمارت کوچکی است که در کنار پرتگاه قرار دارد و سفالهایی از هزاره دوم پیش از میلاد تا دوره اسلامی در آن پیدا شده است (کلایس، ص230ـ 232؛ مخلصی، ص220ـ223). بنای دیگر این محوطه، قلعه ضحاک است که برفراز تونل راهآهن تهران ـ تبریز، بین دو شهر میانه و مراغه، قرار دارد و بقایایی از حصارهای محکم آن برجامانده است. بنای آن بسیار محکم و دیوار آن دو لایه با پیشامدگیهای مدور دفاعی بوده که احتمالاً در دوره اسلامی (ظاهراً اسماعیلیه)، استحکام بیشتری یافته است. ساختمان قلعه با دو حصار جانبی پرتگاههای مشرف به رودخانه را در مغرب و مشرق میبندد (کلایس، ص 228، 230). نام باستانی قلعه معلوم نیست. مونتایث (نخستین کاشف قلعه ضحاک در 1246/1830) احتمال داده است که نام آن آتروپاتنا بوده باشد. مینورسکی (ص 262، پانویس 1) نام آن را فاناسپا دانسته است (رجوع کنید به کلایس، ص 232، 234ـ 235؛ برای اطلاع بیشتر در باره قلعه و تصاویر آن رجوع کنید به همان، ص 228ـ235).نام شهرستان چاراویماق از دو واژه چار (چهار) و اویماق (به معنای طایفه و قبیله) ترکیب شده است (خاماچی، ص 306).قرهآغاج، مرکز شهرستان چاراویماق در ارتفاع حدود 920 ، 1 متری و در شصت کیلومتری جنوب شهر هشترود واقع است. کوه داشبلاغی در جنوب شرقی آن قرار دارد (رجوع کنید به جعفری، ج 2، ص 327، 329).این شهر قدمت چندانی ندارد و به نام رودی که در نزدیکی آن جاری است، قرهآغاج نامیده میشود ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 308). در دوره پهلوی دوم مرکز بخشی به همین نام بود (رزمآرا، ج 4، ص 355). توسعه محلات آن از دهه 1350 ش به بعد آغاز شد (فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). در فروردین 1373 قرهآغاج به شهر تبدیل شد (ایران. قوانین و احکام، ص 913ـ914).دوشنبهبازار قرهآغاج و بازار مکاره آن در ناحیه مورد توجه (رجوع کنید به خاماچی، ص 308) و شهر به سمت مشرق در حال گسترش است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا).منابع: اسناد معادن ایران ( 1300ـ1332 ه.ش )، بهکوشش مهشید لطیفینیا، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1376 ش؛ اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1369 ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1372، تهران: روزنامه رسمی کشور، 1373 ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبتاحوال، کتاب اسامی دهات کشور ، ج 1، تهران 1329 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی ( همراه با مراکز)، تهران 1379 ش؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382 ش؛همو، نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری[تا پایان آبان 1384]، تهران 1384 ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368ـ1379 ش؛ بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، تهران 1370 ش؛ رزمآرا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 14: میانه، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1376 ش؛ ولفرام کلایس، «گزارش سفرهای باستانشناسی سال 1971 در ایران»، در گزارشهای باستانشناسی در ایران، تألیف و تدوین هیئت باستانشناسان آلمانی، ترجمه سروش حبیبی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1354 ش؛ محمدعلی مخلصی، فهرست بناهای تاریخی آذربایجانشرقی، تهران 1371 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1377: جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران 1378 ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامه دهستانهای کشور، استان آذربایجانشرقی، تهران 1376 ش الف ؛ همو، سرشماری عمومی نفوس ومسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1376 ش ب؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000 ، 500 ،2 : 1، تهران: سازمان نقشهبرداری کشور، 1383 ش؛Vladimir Minorsky, "Roman and Byzantine campaigns in Atropatene", BSO ] A [ S , XI (1943-1946).
