چابُکْسَر، بخش و شهری در شهرستان رودسر، در استان گیلان.1) بخش چابکسر، شرقیترین بخش استان، واقع در مشرق شهرستان رودسر. این بخش از شمال به دریاچه خزر، از مشرق و جنوب به بخش مرکزی شهرستان رامسر (در استان مازندران) و از جنوبغربی و مغرب به بخش رحیمآباد محدود میشود و مشتمل است بر دو دهستان به نامهای اوشیان (به مرکزیت قاسمآباد سفلا) و سیاهکَلْرود (به مرکزیت چایجان) و یک شهر به نام چابکسر (مرکز بخش). آبادیهای بخش عمدتاً کوهستانی جنگلیاند (مرکز آمار ایران، 1376 ش الف ، ص 71).کوههایی چون کوه نیمهجنگلی توکهسَر (با ارتفاع حدود 980 ، 2 متر) در جنوب آبادی جواهردشت/ جوردشت/ جَواردشت، و کوه جنگلی کَلْجار (با ارتفاع حدود 856 متر) در حدود چهارده کیلومتری جنوب رودسر، هر دو از رشتهکوه البرز مرکزی، در این بخش امتداد دارند (جعفری، ج 1، ص 168، 436). رودهای مهم بخش چابکسر عبارتاند از: رود دائمی پُلْرود، به طول حدود 82 کیلومتر، رود فصلی خُشکهرود، به طول حدود 24 کیلومتر؛ رود فصلی کوکورود، به طول حدود هفت کیلومتر؛ رود فصلی اِچارود/ اچیرود، به طول حدود دوازده کیلومتر، که همه آنها به دریاچه خزر میریزند (همان، ج 2، ص 104، 139ـ141، 209، 408).این بخش از گیا دارای درختانِ جنگلی مانند مازو، مَمْرَز، آزاد، توسکا، وَن، بلوط، شمشاد، اَفرا، نَمدار و گیاهانی با کاربرد دارویی مانند خطمی، بنفشه، کوهچایی، نعناع و کنگر است. همچنین گیاهانی برای چرای دام دارد، از جمله بِنهواش، ملو و شالدم ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 26، ص 184).از زیا، پلنگ، گربه وحشی، گراز، خرس، قوچ، میش، شاهین، عقاب، قرقاول و کبک، و در رودهای آنجا انواع ماهیهای استخوانی و غضروفی یافت میشود (همان، ج 26، ص 186). اهالی چابکسر به شالیکاری، چایکاری، دامداری (بیشتر گوسفند و بز)، زنبورداری و پرورش کرم ابریشم اشتغال دارند. اراضی آبادی جواهردشت از ییلاقات چابکسر به شمار میروند (همانجا؛ عسکری خانقاه، ص 49، 92). بخش چابکسر از مناطق اصلی کشت مرکّباتِ گیلان محسوب میشود و در آنجا کشت مرکّبات بر کشت برنج غالب است (رهنمائی، ص460؛ مهرانی، ص 730؛ معین، ص 277). محصولات عمده آن مرکّبات، برنج، چای و ترهبار است که جز ترهبار، بقیه محصولات صادر میشوند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 26، ص 184). فندقکاری نیز در آنجا رایج است. در آبادی سَرْولات (در حدود یک کیلومتری جنوبغربی چابکسر) مجتمع صنعتی وجود دارد ( جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 1034). اهالی چابکسر شیعه دوازده امامیاند و به فارسی با گویش گیلکی سخن میگویند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا).از لحاظ تقسیمات کشوری، در اسفند 1375 بخش چابکسر (به مرکزیت شهر چابکسر)، از ترکیب دهستانهای «اوشیان» و «سیاهکلرود»، در شهرستان رودسر تشکیل شد (ایران. قوانین و احکام، ص 1156ـ1157) که تاکنون به همین صورت باقی است.از آثار تاریخی این بخش، بقعه آقاشیخ زاهد در آبادی شیخ زاهد محله است (ستوده، ج 2، ص 334). این بقعه را نباید با بقعه شیخ زاهد گیلانی *یکی دانست (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 148؛ لاهیجانی، ص 191؛ موسوی، ص 548). دیگر آثار قدیمی چابکسر عبارتاند از: بقعه آقاسیدحسین در آبادی سورخانی؛ بقعه آقاسید حسن و آمیراحمد و آقاسیدرضی در آبادی چایجان؛ بقعه امیرعسکر؛ گورستانی قدیمی و قلعه سنگ نو (ناوسنگی) در آبادی بُندبُن (بُندبُن قاسمآباد) که برجی به ارتفاع دوازده متر دارد و قبل از شهریور 1320 پناهگاه جذامیان به شمار میرفت؛ مسجدی در آبادی سیاهکلرود؛ بقعه الثائر فیاللّه *(سید ابیض) قلعههای راشک و سماموس و بقعههای سه برادر و محمدامین و دو گورستان در آبادی جواهردشت؛ گورستانی در آبادی بالا قاسمآباد (ستوده، ج 2، ص330، 334، 336، 338؛ موسوی، ص 551؛ پوراحمد جکتاجی، ص 571، 576).برخی از آبادیهای بخش چابکسر قدیمیاند، از جمله سیاهْکَلْرود (سیاه کَلَهرود) که در حدود 23 کیلومتری مشرق رودسر قرار دارد و مدتی مقرّ الثائر فیاللّه بوده است. در قرن نهم، سیاهکلرود، ولایتی در دست سیدظهیرالدین مرعشی بود (رجوع کنید به ص 279، 447). مکنزی (ص40ـ41) در 1275/1858، سیاهکلرود را بلوکی متعلق به شخصی به نام منجم باشی، با 500 ، 1 تومان مالیات، یک حمام و مسجدی با منارهای به شکل فانوس، پانزده آبادی، پانزده هزار رأس گاو و تولیدِ سالانه هفتاد من ابریشم معرفی کرده است.آبادی میانده، در حدود دو کیلومتری جنوب چابکسر، به نوشته ظهیرالدین مرعشی (1363 ش، ص 315)، قریهای در میانِ کوه بوده که آثار آبادانیهای الثائر فیاللّه، مدارس و مساجد و خانقاه در آن وجود داشته است.2) شهر چابکسر ، مرکز بخش چابکسر. این شهر، که حدود پانزده متر پایینتر از سطح دریاست، در فاصله حدود 32 کیلومتری جنوبشرقی شهر رودسر، در مسیر رودسر ـ تنکابن و در کنار دریاچه خزر قرار دارد. کوههای بلک، ایمللی و بیحال، از رشتهکوه البرز مرکزی، در جنوبشرقی شهر امتداد دارند. سازمانْرود در مشرق و اَچارود در میانِ شهر جاری است. این شهر، بهسبب مجاورت با دریاچه خزر از شمال و کوهستان البرز از جنوب، دارای آب و هوای معتدل خزری است. بیشترین دمای آن در مرداد به ْ32 و کمترین آن در بهمن به ْ1- میرسد (سازمان هواشناسی کشور، ص 217). میانگین بارش سالانه آن حدود 870 میلیمتر است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 26، ص 184). در سرشماری 1375 ش، جمعیت آن 642 ، 10 تن بوده است (مرکز آمار ایران، 1376 ش ج ، ص هشتادوسه).در این شهر کارخانههای تولید قرقره، پلاستیک، نخ استرچ، بتون و آسفالت فعال است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا).چابکسر با راه اصلی به طول حدود 32 کیلومتر با شهر رودسر و با راه اصلی به طول حدود پنج کیلومتر با شهر رامسر پیوند مییابد. تا قبل از 1337 ش، چابکسر نام یکی از آبادیهای دهستان اوشیان، در بخش رودسر شهرستان لاهیجان، از استان اول (گیلان) بود (رجوع کنید به رزمآرا، ج 2، ص 75). در خرداد همان سال، بخشِ رودسر به شهرستان بدل شد و چابکسر به تابعیت آن در آمد. در 1340 ش، چابکسر یکی از شهرهای بخش حومه شهرستان رودسر گردید (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1380 ش، ص 71؛ نیز رجوع کنید به ایران. وزارت کشور، ص 19). در تقسیمات کشوری 1366 ش (ایران. وزارت کشور. معاونت برنامهریزی و خدمات مدیریت، ص 103) و 1374 ش (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1374 ش، ص 41)، چابکسر یکی از شهرهای بخش مرکزی رودسر ضبط شده است.پیشینه. ظاهراً نام چابکسر از چاب/ چاپ/ چاف/ چاو (در گیلکی به معنای کنار) و سر (به معنای محل و مکان) گرفته شده است و چون شهر در کنار دریا قرار دارد به این نام خوانده شده است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). در گذشته چابکسر حد شرقی رانکوه محسوب میشد (رجوع کنید به رابینو، 1364 ش، ص 402). در برخی مراسلاتِ وزارت امور خارجه با وزیرمختار روسیه در 1339، نام چابکسر آمده است (از جمله رجوع کنید به نهضت جنگل به روایت اسناد وزارت امورخارجه ، ص 237). در 1320 ش در چابکسر نیروگاه برق تأسیس شد و در نیمه اول سده چهاردهم کارخانههای برنجکوبی و مالشِ چای نیز در آنجا فعال بود (رزمآرا، ج 2، ص 75؛ چینیچیان، ص 77).در حدود 1330 ش، حسینعلی رزمآرا (همانجا)، جمعیت آبادی چابکسر را 590 تن و محصولات آن را برنج و مرکّبات و چای ذکر کرده است. در دوره پهلوی (1304ـ1357 ش)، بهویژه در 1331 ش، کشاورزانِ چابکسر در قیامهای دهقانی شرکت کردند (رجوع کنید به حاج سیدجوادی، ص 259).در چند سال گذشته، پیشروی آب دریا به قسمتهای شمالی شهر آسیب رسانده و برای جلوگیری از آن اقداماتی صورت گرفته است (میرابوالقاسمی، ص 337).منابع: اطلس راههای ایران ، تهران: گیتاشناسی، 1369 ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1375 ، تهران: روزنامه رسمی کشور، 1376 ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران 1355 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامهریزی و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، تهران 1366 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1374 ش؛ همو، نشریه اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی ( به همراه مراکز )، تهران 1384 ش؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن ، تهران 1380 ش؛ محمدتقی پوراحمد جکتاجی، «بقاع متبرکه و اماکن مذهبی گیلان»، در کتاب گیلان ، به سرپرستی ابراهیم اصلاح عربانی، ج 1، تهران: گروه پژوهشگران ایران، 1374 ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368 ـ 1379 ش؛ جغرافیای کامل ایران ، تهران: سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی، 1366 ش؛ مرتضی چینیچیان، «صنایع ماشینی در گیلان»، در کتاب گیلان ، همان، ج 3؛ حسن حاج سیدجوادی و محمدتقی میرابوالقاسمی، «گیلان، سرزمین قیامها و انقلابها»، در همان، ج 2؛ یاسنتلویی رابینو، فرمانروایان گیلان ، ترجمه محمدتقی پوراحمد جکتاجی و رضا مدنی،رشت 1364 ش؛ رزمآرا؛ محمدتقی رهنمائی، «گیلانگردی»، در کتاب گیلان ، همان، ج 2؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: 76ـ 1375 ، تهران 1378 ش؛ منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران 1349 ش ـ ؛ اصغر عسکری خانقاه، پژوهشی در مردمشناسی روستای قاسمآباد گیلان ، شیراز 1372 ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 26: قزوین ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1378 ش؛ م. م. لاهیجانی، جغرافیای گیلان ، نجف 1389/1969؛ ظهیرالدینبن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، چاپ برنهارد دورن، پترزبورگ 1850، چاپ افست تهران 1363 ش؛ همو، تاریخ گیلان و دیلمستان ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1364 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامه آبادیهای کشور، استان گیلان، شهرستان رودسر ، تهران 1376 ش الف ؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامه آبادیهای کشور، استان مازندران، شهرستان رامسر ، تهران 1376 ش ب ؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ج ؛ مهدی معین، «زنبورداری در گیلان»، در کتاب گیلان ، همان، ج 3؛ چارلز فرانسیس مکنزی، سفرنامه شمال ، ترجمه منصوره اتحادیه (نظام مافی)، تهران 1359 ش؛ محمود موسوی، «بناهای تاریخی گیلان»، در کتاب گیلان ، همان، ج 1؛ حیدر مهرانی، «اصلاحات ارضی در گیلان»، در همان، ج 2؛ محمدتقی میرابوالقاسمی، «بازارهای هفتگی گیلان»، در همان، ج 3؛ نهضت جنگل به روایت اسناد وزارت امورخارجه ، به کوشش رقیهسادات عظیمی، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، 1377 ش؛Hyacinth Louis Rabino, Les provinces Caspiennes de la Perse: Le Gu(lan , Paris 1917.
