جَیحان، رودی دائمی و شهری در جنوب ترکیه.1) رود جیحان، به طول حدود 476 کیلومتر، از رشتهکوه توروس *سرچشمه میگیرد و در مغرب خلیج اسکندرون به دریای مدیترانه میریزد. وسعت حوضه آبریز آن 430 ، 20 کیلومترمربع است ( د. ترک، ذیل "Ceyhan Nehri" ).جیحان در قسمت علیا از درههای تنگ و باریک میگذرد و نزدیک مصب، پهنای آن به هشتاد تا صد متر میرسد (همانجا).بهنوشته محمدبن موسی خوارزمی (متوفی 232، ص145)، نام این رود در نوشتههای بطلمیوس آمده است. در دوران باستان به آن پیرامس میگفتند (رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ لسترنج، ص 130). ابنخرداذبه (ص 177) نام دیگر رود را نهر مَصِّیصَه ذکر کرده و مؤلف حدودالعالم (ص 171) آن را جیحون ضبط کرده است که به نظر میرسد به دلیل نزدیکی واژههای جیحان و سیحان در آناطولی با جیحون و سیحون در آسیای میانه بوده باشد. به نوشته ابوالفداء (متوفی 732)، مردم به آن جهان میگفتند ( تقویمالبلدان ، ص 50؛ نیز رجوع کنید به همو، المختصر فی اخبار البشر، ج 4، ص 119).رود جیحان در برخی منابع اسلامی یکی از رودهای بهشت معرفی شده است (رجوع کنید به ابنفقیه، ص 116، 164؛ مسعودی، ج 4، ص 145). بعضی جغرافیانویسان مسلمان، از جمله ادریسی (ج 2، ص 647) و حافظ ابرو (ج 1، ص 384)، رود جیحان را بزرگتر از سیحان* ذکر کردهاند (نیز رجوع کنید به ابوالفداء، تقویمالبلدان، همانجا؛ دمشقی، ص 139). ابوالفداء جیحان را در عظمت مانند فرات دانسته است ( تقویمالبلدان ، همانجا؛ برای اطلاع بیشتر از این رود در منابع قدیمی رجوع کنید به ابنخرداذبه، ص 99، 177؛ مقدسی، ص 22؛ بکران، ص 51؛ ابنشحنه، ص 180ـ181).2) شهر جیحان. در ساحل چپ رود و در مشرق دشت نسبتاً هموار چوکورووا، در جنوب شرقی استان اَدَنَه/ آدانا، در ارتفاع 24 متری از سطح دریا قرار دارد. این شهر مرکز شهرستانی (ایلچهای) به همین نام است و چند بخش (بوچاق) به نامهای قرمیت، یومورتالق و کوسرلی دارد ( د. ترک، ذیل مادّه؛ ( نقشه استانهای ترکیه )).در آمار 1385 ش/ 2006، جمعیت جیحان 790 ، 96 تن (دومین شهر پرجمعیت استان) بوده است (( فرهنگ جغرافیائی جهان )، ذیل مادّه). قلعه توملو در حدود بیست کیلومتری شمالغربی شهر و قلعه یلان در هشت کیلومتری مغرب شهر در کنار رود جیحان قرار دارد (رجوع کنید به ( اطلس جغرافیایی ترکیه )، بخش 2، نقشه 88).پیشینه. شهر جیحان، اگرچه در دوره معاصر به دلیل مجاورت با رود جیحان به این نام معروف شده، شهری با سابقه است که در منطقه قدیمی تشکیلدهنده حوضه رود جیحان قرار دارد. مسلمانان گاهی به این منطقه بلاد سیس میگفتند (رجوع کنید به جوینی، ج 3، حواشی قزوینی، ص 486، پانویس 1 و 2). نام جیحان به صورتهای دیگر، از جمله جاهان، نیز ضبط شده است (رجوع کنید به د. ا. ترک، ذیل مادّه). این منطقه در قرن اول میلادی تابع دولت تدمریان بود و قبل از اسلام از سرزمینهای امپراتوری روم شرقی به شمار میرفت (رجوع کنید به ابوخلیل، ص 26، 29).شهر جیحان و منطقه آن ظاهراً در سال 31 در قلمرو اسلامی قرار گرفت و مانند دیگر نواحی شمالی شام به سرعت به ثغور شام تبدیل شد (رجوع کنید به بلاذری، ص 523).از سدههای اولیه اسلامی به بعد همه وقایعی که برای شهرهای حاشیه رود جیحان و منطقه آن روی میداد، ظاهراً شامل شهر جیحان نیز میشد، از جمله جنگهای صلیبی و حمله مغولها در سدههای ششم و هفتم (رانسیمان، ج 2، ص 54) و حمله بوهموند دوم، حاکم انطاکیه (همان، ج 2، ص 182ـ183) و حمله مغولها به شام (ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر ، ج 4، ص 119؛ رشیدالدین فضلاللّه، ج 2، ص 1298، ج 4، تعلیقات روشن و موسوی، ص 2274). سپس این شهر به تصرف پادشاهی ارمنستان صغیر و پس از مدتی به تصرف ممالیک مصر در آمد و پس از آن در اوایل سده دهم تابع دولت عثمانی شد (رجوع کنید به د.ترک ، همانجا). در زمان جنگ کریمه میان روسیه و عثمانی در 1269ـ1272/ 1853ـ1856، ناحیه جیحان، اورفیه نامیده میشد. اندکی پس از آن، این شهر محل شورش قبایل ترکمن منطقه شد که این گروه را در 1282 حکام عثمانی سرکوب کردند و یک سال بعد، سنجقِ جیحان، به همراه سنجقهای قوزان و مرعش و اورفه، تابع ولایت حلب شد (همانجا).در جنگ جهانی اول *، تلاش کشورهای اروپایی برای تقسیم ممالک عثمانی، به تنظیم موافقنامه سایکس پیکو در 1335/1916 در پترزبورگ انجامید. مطابق با این معاهده، جیحان که طبق تقسیمات اداری، جزو سنجق مرعش در ولایت آدانا بود، جزو منطقه تحت نفوذ فرانسویها شناخته شد (رجوع کنید به ابوخلیل، ص140؛ نصراللّه و همکاران، نقشه 25). پس از این معاهده، به موجب ائتلاف آنکارا در 1300 ش/1921 و تصویب مجلس این کشور، جیحان در استان سیحان (آدانا) و تابع ترکیه شناخته شد ( د. ترک، همانجا).شهر جیحان، به سبب صادرات مواد نفتی کرکوک عراق در سده چهاردهم/ بیستم، شهرت منطقهایداشت. در تیر 1385/ ژوئن 2006، بهرهبرداری از خط لوله باکو ـ تفلیس ـ جیحان، که بخشی از آن در امتداد رود جیحان است، بر شهرت جیحان افزود و بندر آن را به بندری بینالمللی تبدیل کرد. این خط نخستین خط لوله نفتی است که انرژی دریای خزر را، بدون گذر از ایران یا روسیه، به بازار جهانی میرساند و پس از خط لوله نفتی روسیه به اروپا دومین خط لوله بزرگ دنیاست. برای انتخاب جیحان به عنوان محل صادرات انرژی، اجلاس سازمان امنیت و همکاری اروپا در استانبول برگزار و موافقتنامهای تنظیم شد که در آن منابع انرژی کشورهای شرق دریای خزر، مانند ترکمنستان و قزاقستان، نیز برای صادرات در نظر گرفته شد. خط لوله باکو ـ تفلیس ـ جیحان در حالی احداث شد که موقعیت ایران، به عنوان کوتاهترین راه ممکن برای انتقال انرژی و بدون پیامدهای زیست محیطی، مناسبتر بود، اما با دخالت امریکا، که حفاظت از خط لوله را برعهده گرفت، نادیده گرفته شد (رجوع کنید به نوری، ص10ـ11؛ ( «خط لوله باکو ـ تفلیس ـ جیحان» )، 2006).منابع: ابنخرداذبه؛ ابنشحنه، الدرّالمنتخب فی تاریخ مملکه حلب، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت 1909؛ ابنفقیه؛ اسماعیلبن علی ابوالفداء، کتاب تقویمالبلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس 1840؛ همو، المختصر فی اخبارالبشر: تاریخ ابیالفداء، بیروت: دارالمعرفه للطباعه و النشر، [بیتا.]؛ شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت 1423/2002؛ محمد بن محمد ادریسی، کتاب نزهه المشتاق فی اختراق الا´فاق، بیروت 1409/1989؛ محمدبن نجیب بکران، جهاننامه، چاپ محمدامین ریاحی، تهران 1342 ش؛ بلاذری (بیروت)؛ جوینی؛ عبداللّهبن لطفاللّه حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، چاپ صادق سجادی، تهران 1375 ش ـ ؛ حدودالعالم ؛ محمدبن موسی خوارزمی، کتاب صوره الارض من المدن و الجبال و البحار و الجزائر و الانهار ، استخرجه من کتاب جغرافیا الذی الفه بطلمیوس القلوذی، چاپ هانس فون مژیک، وین 1345/1926، چاپ افست بغداد 1962؛ محمدبن ابیطالب دمشقی، کتاب نخبه الدهر فی عجائب البرِّوالبحر ، بیروت 1408/1988؛ رشیدالدین فضلاللّه؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ مقدسی؛ علیرضا نوری، «قرارداد خط لوله باکو ـ جیحان»، دیدگاهها و تحلیلها ، ش 133 (دی 1378)؛"Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline", Answers. com, 2006]. Online]. Available: http://www.answers. com/topic/ baku- tbilisi- ceyhan-pieeline? hl... [2 Oct.2006]; EI 2, s.v. "Djahan" (by M. Canard); IA , s.v. "Ceyhan" (by Besim Darkot); Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , Cambridge 1930; Mehmet Nasrullah, Mehmet Rusdu, and Mehmet Esref, Osmanl( atlas( ( XX , yuzy(l baslar(),ed. Rahmi Tekin and Yasar Bas, Istanbul 2003; Steven Runciman, A history of the crusades , Middlesex, Engl. 1980-1981; TA , s.vv. "Ceyhan", "Ceyhan Nehri"; Turkiye cografya atlas(, Istanbul: Dogan Burda Rizzoli, 2004; Turkiye iller haritas(, scale 1:1'800'000, Istanbul: Gurbuz Yayinlari Harita va Ders Araclari, 2005; World gazetteer. 1Jan. 2006. [Online]. Available: http://www. world-gazetteer. com/wg.php?x... [2 Oct. 2006].
