جِیپور، بخش و شهر و مرکز ایالت راجستان هند.بخش جیپور با مساحتی حدود 068 ، 14 کیلومتر مربع در مشرق ایالت راجستان * قرار دارد (جانسون، ذیل مادّه). مهم‌ترین شهرهای آن جیپور (مرکز ایالت راجستان)، جَمْوا، باسی، چاکسو و دودو ست (( اطلس ایالتهای هند )، ص26).مهم‌ترین رودهای بخش، بَناس و چَمبل است (( فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند )، ج 13، ص 383؛ همانجا؛ ( اطلس جهان تایمز )، ص 29). آب و هوای جیپور، خشک گرمسیری و میانگین بارش سالانه آن 548 میلیمتر است.رشته کوه آراوِلی در این بخش امتداد دارد و در مشرق با دریاچه نمک سَمْبهار قطع می‌شود (جانسون، همانجا).شهر جیپور، مرکز بخش جیپور و بزرگ‌ترین شهر ایالت راجستان است. این شهر در حدود 220 کیلومتری جنوب‌غربی دهلی، واقع است ((فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند)، ج 13، ص 399). رود دهند از میان شهر و رود بنگنگه از شمال آن می‌گذرد (( اطلس جهان تایمز )، همانجا).معماری جدید در هند با احداث این شهر آغاز شد. طرح آن بر اساس معماری هندوست که در آن شهر جیپور در شبکه‌ای متشکل از چند مربع درجه‌بندی شده است (هَوِل، ج 2، ص 216، نقشه).جمعیت شهر در 1380 ش/ 2001 حدود 000 ، 300 ، 2 تن بوده است (رجوع کنید به سازمان ملل متحد، ص260). اهالی آن هندو و مسلمان‌اند (( فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند)، ج 13، ص 400).بایگانی رسمی جیپور برخوردار از مجموعه‌های نادر اسناد تاریخی، از جمله اوراق روزنگار به نام اِخبارات، است که بیشتر آنها متعلق به دوره اورنگ‌زیب می‌شود. دو کتاب منحصر به فرد امیرخسرو دهلوی به نام خزائن‌الفتوح و انشائیه خسرو در کتابخانه ایالتی جیپور نگهداری می‌شود ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه).پیشینه. شهر کنونی جیپور را جی‌سینگ دوم در قرن دوازدهم/ هجدهم بنا کرد (( فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند )، ج13، ص400؛ آنتونووا و همکاران، ص 95). این شهر چنان اصولی طراحی شده بود که هنوز الگویی برای شهرسازی هند است (برای رصدخانه جیپور که جی‌سینگ بنا کرد رجوع کنید به جی‌سینگ *). نام شهر از نام بانی آن گرفته شده است؛ «جی» هم بخشی از نام جی‌سینگ و هم به معنای پیروزی است (نهرو، ج 2، ص 468؛( دنیای رنگارنگ ما: دهلی، آگره و جیپور)، ص19). پس از درگذشت جی‌سینگ دوم، جت *های بهارات‌پور، در 1205/ 1791، ماچیری (الوار کنونی) را از قلمرو جیپور جدا کردند (( فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند )، ج 13، ص 386). در اوایل قرن سیزدهم/ پایان قرن هجدهم، و هم‌زمان با تسلط بریتانیا بر هند، جیپور و بسیاری از ایالتهای هند دچار گرفتاریهای حاصل از قدرت یافتن مراتهه‌ها *و هجوم مداوم ایشان بودند (اسمیت، ص 559). در 1218 / 1803، جَگَت سینگ، حاکم جیپور، به منظور تشکیل اتحادیه‌ای در برابر مراتهه‌ها، با بریتانیا پیمانی منعقد کرد که دو سال بعد فسخ شد. در 1232/1817 ایالتهای راجپوت * نشین، تحت حکومت مرکزی بریتانیا در دهلی، به حاکمیت چارلز متکاف بودند. او به راجپوتهای جیپور و هجده ایالت دیگر اجازه حکومت داد (همان، ص 570). پس از درگذشت جگت سینگ، جی‌سینگ سوم جانشین او شد. در این زمان فساد اداری جیپور به اوج رسیده بود. در همین سال برای جلوگیری از هجوم مراتهه‌ها، دوباره قراردادی منعقد شد (( فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند )، همانجا). در آغاز این شورشها، به دلیل اینکه جی‌سینگ سوم کودک بود، افسری انگلیسی به نام بنتینچ مأمور اقامت در جیپور شد (همانجا؛ اسمیت، ص 631، پانویس 1). در 1251/ 1835، که راجا رام‌سینگ حاکم جیپور بود، شورش دیگری صورت گرفت که در آن یکی از دیپلماتهای انگلیسی کشته شد و پس از آن اقدامات جدّی‌تری که برای مقابله با قیامها صورت گرفت، باعث کاهش قدرت دولت محلی و کم شدن نیروهای مسلح آن گردید، ولی در 1267/ 1851، راجا رام‌سینگ به اوج قدرت رسید و صاحب ارتشی بسیار قوی شد. از آن پس، بر قدرت تدافعی جیپور به تدریج افزوده شد. راجا رام‌سینگ در دوره حکومت خود، آموزش و پرورش و نظام آبیاری را گسترش داد. سپس کیم‌سینگ ، با لقب سوایی‌مادهوسینگ دوم، بر جیپور حکومت کرد (( فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند)،ج 13، ص 387). در دوره استعمار بریتانیا، سربازان جیپور برای جنگ به کشورهای دیگر اعزام می‌شدند، چنان‌که در 1322 ش/ 1943، مهاراجه جیپور ــ که درجه سرگردی داشت ــ هنگ پیاده نظام یکم جیپور را بر فراز تپه‌های مونته کاسینو در ایتالیا رهبری کرد (کالینز و لاپیر، ص 183).منابع: کوکا آلکساندروونا آنتونووا، گریگوری ماکسیموویچ بونگارد ـ لوین، و گریگوری گریگوریویچ کاتوفسکی، تاریخ نوین هند، ترجمه پرویز علوی، تهران 1361 ش؛ لاری کالینز و دومینیک لاپیر، آزادی در نیمه‌شب، ترجمه پروانه ستاری، تهران 1368 ش؛ جواهر لعل‌نهرو، کشف هند، ترجمه محمود تفضلی، تهران 1361 ش؛EI 2, s.v. "Djaypur" (by A.S. Bazmee Ansari); Ernest Binfield Havell, Encyclopaedia of architecture in the Indian subcontinent , New Delhi 2000; The Imperial gazetteer of India , vol.13, New Delhi: Today & Tomorrow's Printers and Publishers, 1989; B. L. C. Johnson, Geographical dictionary of India , New Delhi 2002; Our world color: Delhi, Agra and Jaipur , Hong Kong 1990; Vincent A. Smith, The Oxford history of India , ed. Perciral Spear, Oxford 1958; States atlas of India , ed. S. Muthiah and P. Poovendran, Delhi: Indian Book Depot, Map House, 1990; The Times atlas of the world , London: Times Books, 1985; United Nations, Demographic Yearbook , New York 2006.
