جَیبِ همایون، درآمدها و هزینه‌های اختصاصی سلاطین عثمانی. [ جَیب واژه‌ای عربی به معنای کیسه دوخته شده بر جامه، در فارسی: جیب ]. در تشکیلات عثمانی همه درآمد دولت متعلق به سلطان بود که قسمتی از آن به عنوان مواجب تقسیم می‌شد و باقیمانده با عنوان «خاص همایون ْ حاصلی» [= عایدات خاص همایونی] به خزانه دولت واریز می‌گردید. بخشی از این درآمدها، که برای مخارج دولتی در اختیار صدراعظم و دفتردار قرار می‌گرفت، در خزانه بیرونی واقع در حیاط بیرونی قصر نگهداری می‌شد. بر اساس بعضی منابع، درآمد مربوط به خزانه بیرونی نیز در خزانه داخلی، واقع در حیاط داخلی قصر، نگهداری می‌شد و نحوه مصرف درآمدها بستگی به نظر پادشاه داشت. او می‌توانست این مبالغ را به مصرف عامه یا شخصی برساند. این مبالغ گاهی حکم پشتوانه داشت و گاهی در اختیار صدراعظم و دفتردار قرار می‌گرفت که باید پس داده می‌شد. بدین‌سان، سرمایه خزانه داخلی نوعی اعتبار محسوب می‌شد. به غیر از اینها، درآمدهایی تحت عنوان «جیب همایونْ آقچه‌سی» [= درآمد جیب همایونی ] مستقیماً به مصارف شخصی سلطان می‌رسید [رجوع کنید به پاکالین، ذیل "Ceb-i humayun akcasi" ( ]. بارزترین نمونه این نوع درآمدها مالیاتهایی به نام «خزانه مصر» یا ارسالیه مصر بود که همه ساله از ولایت مصر [ مصر امروز] فرستاده می‌شد. از اواخر قرن یازدهم، والیان مصر به غیر از ارسالیه مصر، پنج هزار سکه طلا نیز با عنوان «جیب همایونْ خرجْلِقی» [ = مخارج همایونی ] ارسال می‌کردند.هزینه‌های مربوط به پادشاه و منسوبان حرم در 1104ـ 1108 تحت عنوان «خرجلیقِ حرمِ همایون» [ = خرجی حرم همایونی ] و در ادوار بعدی تحت عنوانهای «برای جیب همایون»، «خرجلیقِ جیب همایون» و «آیلیقِ جیب همایون» [= ماهیانه جیب همایونی ] ثبت شده است. پادشاه برگه‌های هزینه‌هایی را که از محل خزانه داخلی پرداخت می‌شد با انگشتر زمرد خود، که مُهر همایون نام داشت، مُهر می‌کرد.در قرن دوازدهم هزینه‌های جیب همایونی والده سلطان و بعضی زنان دربار، از ضربخانه استانبول تأمین می‌شد. از مطالعه منابع چنین بر می‌آید که مبلغ جیب همایونی در طول این قرن متغیر بوده است (رجوع کنید به طوپقاپی‌سرای موزه سی آرشیوی، ش 60 D ). آنچه از محل جیب همایون به مصرف می‌رسید ثبت می‌شد (برای نمونه رجوع کنید به همان، ش 1057 D ).در بحرانهای مالی و نیز گاهی برای لشکرکشیها، مبالغی از محل جیب همایون تخصیص داده می‌شد، به ویژه از خزانه مصر برای چنین مقاصدی استفاده می‌گردید. برای نمونه، سلطان سلیمان قانونی در لشکرکشی به سیگتوار (973ـ 974) از این خزانه استفاده کرد، ولی در دوره سلطان احمد اول، وقتی قرار بود به ایران لشکرکشی شود (در 1015)، سلطان پیشنهاد شیخ‌الاسلام صنع‌اللّه افندی را برای استفاده از خزانه مصر رد کرد، با این بهانه که «خزانه مصر خرج جیبی ماست». در 1247 نیز حقوق متصدیان اندرونی از محل جیب همایون پرداخت شد.امور مربوط به جیب همایون، در خزانه حرم همایون و بعدها در خزانه جیب همایون انجام می‌شد و متصدی آن «کاتب سِرّ» [= منشی مخصوص ] بود [رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه ]. مقدار پولی که هر ماه از خزانه خاصه ارسال می‌شد، از طریق خزانه جیب همایون به مصارفی که سلطان دستور می‌داد می‌رسید، مثلاً سلطان عبدالحمید دوم (حک: 1293 ـ 1327) ماهیانه ولیعهد رشید افندی را از همین طریق پرداخت کرده بود. اداره جیب همایون تا سقوط سلطنت عثمانی همچنان برپا بود [رجوع کنید به پاکالین، ذیل"Ceb-I humayun dairesi"] .منابع:EI2 , s.v. "Djayb-i humayun"; Mehmet Zeki Pakalin, Osmanl ((tarih deyimleri ve terimleri sozlugu, Istanbul 1971-1972; Ismail Hakki Uzuncarsili, Osmanl ((devletinin merkez ve bahriye teskilat(, Ankara 1948, 363-364; idem, Osmanl ((devletinin saray teskilat(, Ankara 1945, 77-78, 236, 376, 486-487, 489.برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د. ا. د. ترک ، ذیل مادّه.
