جَیانی، ابوعلی حسین‌بن محمد غسّانی، محدّث و رجالی اهل سنّت و از عالمان اندلس. او در 427 در قرطبه متولد شد (ابن‌بشکوال، قسم 1، ص 144؛ ابن‌خلّکان، ج 2، ص 180؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 19، ص 149ـ150). اصل وی از الزهراء، شهری در نزدیکی قرطبه، بود ولی چون پدرش مدتی در جیان* ساکن بود او را جیانی خوانده‌اند (رجوع کنید به ابن‌بشکوال، قسم 1، ص 143). به نوشته ابن‌فرحون (ج 1، ص 333) او از اندلس بیرون نرفته (نیز رجوع کنید به ذهبی، 1401ـ1409، ج 19، ص 149)، اما مدرس تبریزی (ج 1، ص 446) وی را بغدادی خوانده است. جیانی مقام والایی در دانش حدیث داشت (رجوع کنید به ابن‌بشکوال، قسم1، ص142؛ یافعی، ج3، ص123؛ ابن‌فرحون، ج 1، ص 332ـ 333)، به طوری که شرح‌حال‌نگاران، با القاب «إمامُ عَصْرِهِ فِی‌الْحَدیث» (رجوع کنید به ابن فرحون، ج 1، ص 332) و «رَئیسُ الْمُحَدِّثینَ بِقُرْطبَه» (ابن‌بشکوال، همانجا) از او یاد کرده‌اند.درخواست ابوعمرو بن‌عبدالبرّ، مؤلف إلاسْتیعاب فی معرفه الاصحاب، از وی مبنی بر افزودن نام صحابیانی که در إلاسْتیعاب نیامده (رجوع کنید به سهیلی، ج 3، ص 445)، نشان دهنده تبحر او در دانش رجال است. جیانی در دانشهای دیگر، مانند لغت و شعر و انساب، نیز مهارت داشت (ابن‌بشکوال، قسم 1، ص 143؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 19، ص 149ـ 150) و در جامع قرطبه تدریس می‌کرد(ابن‌بشکوال، همانجا).مهم‌ترین استاد وی، حَکَم‌بن محمد جذامی بود (ذهبی، 1401ـ1409، ج 19، ص 149). برخی از مشایخ روایی او بدین قرارند: ابوعمروبن عبدالبرّ؛ حاتم‌بن محمد طرابلسی؛ ابوالولید باجی *؛ قاضی ابوعمروبن حذّاء؛ و ابوالعباس احمدبن عمربن دِلْهاث (ابن‌بشکوال؛ ذهبی، 1401ـ1409، همانجاها). بزرگانی چون قاضی عَیاض (ج 1، ص 24ـ 25؛ نیز رجوع کنید به ترابی، ص 147) و إبْن‌عَطیه، صاحب تفسیر المحرَّرالوجیز (ج 2، ص 223ـ224) از وی روایت کرده‌اند. برخی از شاگردان وی نیز عبارت بودند از: محمدبن محمدبن حکم باهلی؛ محمدبن احمدبن ابراهیم جیانی؛ قاضی ابوعلی‌بن سُکَّره؛ عبداللّه‌بن احمدبن سَمَّاک غَرْناطی؛ و محمدبن عبداللّه‌بن خلیل قیسی، معروف به مُسنِد مراکش و راوی صحیح مسلم از جیانی(ذهبی، 1401ـ1409، ج 19، ص 150). جیانی در 498 درگذشت (همانجا).مهم‌ترین اثر جیانی تَقْییدُالْمُهْمَلِ وَ تَمْییزُالْمُشْکِلِ است که مؤلف در آن به ضبط درستِ نام راویان صَحیحَین پرداخته است (باجی، ج 1، ص 110؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ص 470؛ نیز رجوع کنید به ذهبی، 1376ـ1377، ج 4، ص 1234؛ همو، 1401ـ1409، ج 12، ص 149). این کتاب شامل پنج کتاب با عناوین جداگانه بوده است: 1) الالقاب یا الکنی و الالقاب، که زرکلی (ج 2، ص 255) و بروکلمان ( ( ذیل )، ج 2، ص 629) آن را کتابی مستقل دانسته‌اند؛ 2) المؤتلف و المختلف من اسماء الرواه، که زرکلی (همانجا) و بغدادی (ج 1، ستون 311) با اندکی اختلاف در ضبط نام کتاب، آن را کتابی مستقل دانسته‌اند؛ 3) شیوخ‌البخاری المهملون، که زرکلی (همانجا) آن را با نام التعریف بشیوخ‌البخاری ، اثری مستقل دانسته؛ 4) التنبیه علی الاوهام الواقعه فی صحیح الامام البخاری ؛ 5) التنبیه علی الاوهام الواقعه فی صحیح الامام مسلم، که بخشهای چهارم و پنجم آن به تحقیق محمدصادق آیدن حامدی در 1407 در ریاض و بخش پنجم آن به تحقیق محمد ابوالفضل در 1421/2000 در مغرب منتشر شده است.دیگر آثار جیانی عبارت‌اند از: تسمیه شیوخ أبی‌داود السجستانی (باجی، ج 1، ص 179؛ بروکلمان، ( ذیل )، همانجا) که حاجی‌خلیفه (ج 1، ستون 88) از آن با عنوان اسماء رجال سنن أبی‌داود یاد کرده است، این کتاب به تحقیق جاسم‌بن محمدبن حمودالفجی در 1999 در بیروت منتشر شده است؛ و الرِّجَال‌الَّذینَ لَقیهُمْ أبوعَلی‌الْغَسَّانی الْحَافِظُ ، که کَتّانی آن را از طریق روایی قاضی عَیاض، محدّث و فقیه مالکی قرن ششم، از جیانی نقل کرده است (رجوع کنید به کتّانی، ج 1، ص 500).منابع: ابن‌بشکوال، کتاب‌الصله، قاهره 1966؛ ابن‌خلّکان؛ ابن‌عطیه، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج 2، [رباط] 1395/1975؛ ابن‌فرحون، الدیباج المُذهَّب فی معرفه اعیان علماء المذهب، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره [? 1394/1974]؛ سلیمان‌بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمدبزار، [رباط] 1411 / 1991؛ اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 5؛ بشیر علی‌حمد ترابی، القاضی عیاض و جهوده فی علمی الحدیث: روایه و درایه ، بیروت 1418/1997؛ حاجی‌خلیفه؛ محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت 1401ـ1409/ 1981ـ 1988؛ همو، کتاب تذکره الحفاظ، حیدرآباد دکن 1376ـ1377/ 1956ـ 1958، چاپ افست بیروت [بی‌تا.]؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام ، بیروت 1999؛ عبدالرحمان‌بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح‌السیره النبویه لابن‌هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره 1387 ـ 1390/ 1967ـ1970، چاپ افست 1410/1990؛ عیاض‌بن موسی قاضی عیاض، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت [1977]؛ محمد عبدالحی‌بن عبدالکبیر کتّانی، فهرس الفهارس و الاثبات، چاپ احسان عباس، بیروت 1402/1982؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران 1369 ش؛ عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، بیروت 1417/1997؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband ,1937-1942.
