جِهْلُم، رودی دائم در کشمیر و پاکستان و شهری در شهرستان راولپندی.1) رود جهلم. این رود به طول حدود هشتصد کیلومتر و مسیر عمومی شمالی ـ جنوبی، یکی از رودهای ایالت جامو و کشمیر در شمال هند و ایالت پنجاب *در پاکستان و شاخابههای رود سند *(ایندوس) است که از دامنههای جنوبی کوههای قراقروم و کوههای پیرپنجال از رشته کوه هندوکش سرچشمه میگیرد. بیش از یک میلیون مسلمان در درهای به طول حدود 128 کیلومتر زندگی میکنند که رود جهلم از میان آن میگذرد. رود جهلم پس از عبور از وسط شهر سرینگر*، وارد دریاچه وولار میشود، از این دریاچه به شهر بارمولا میرود و پس از گذشتن از آن، وارد کشمیر آزاد میشود ( د. اردو، ذیل مادّه؛ قاسم محمود، ذیل «جهلم دریا»؛ صافی، ص 110؛ نیز رجوع کنید به جامو و کشمیر*؛ کشمیر*) و در ادامه، در نزدیکی شهر مظفرآباد، رودهای کشن گنگه و کنهار از شمال به آن میپیوندند. محل پیوستن رود نیلم به جهلم وسط شهر مظفرآباد، و محل پیوستن رود کاغان به جهلم بیرون این شهر است (حاج سید جوادی، ج 2، ص 58، 67). جهلم در ادامه مسیر به سوی جنوب، در جنوب شرقی راولپندی، از ساحل چپ خود رود پونچ را دریافت میکند و پس از گذشتن از مشرق شهر جهلم، پهنای آن به حدود 457 متر و عمق آن به حدود چهار متر میرسد (بالفور، ذیل مادّه). این رود سرانجام، پس از عبور از ایالت پنجاب، در نزدیکی شهرهای اتهارن هزاری و جنگ صدر و لنگرگاهی به نام تیمون گات، به رود چناب (یکی از شاخابههای رود سند) میپیوندد(رجوع کنید به همانجا؛ نیز رجوع کنید به ( نقشه گلگت )). چندین شاخه و آبراهه از این رود منشعب میشود (قاسم محمود، همانجا).سد منگلا از طرحهای بزرگ برق آبی (هیدروالکتریک) پاکستان است که در کشمیر آزاد بر روی جهلم احداث گردیده است. این سد، به عنوان دومین سد پاکستان، توانایی تولید هشتصد مگا وات برق دارد. ذخیره آب آن سه میلیون جریب زمین را آبیاری میکند (قاسم محمود، همانجا؛ صافی، ص 23ـ24؛ حاج سیدجوادی، ج 2، ص 58).واژه جهلم، به معنای آب یخ ( د. اردو ، همانجا)، به صورت جیلم (رجوع کنید به ابوریحان بیرونی، ص 216؛ حمداللّه مستوفی، ص 219)، جلوم (لاخ، ص 32)، چیلم (عزتی، ص 130) و جهلوم (برونر ، ج 3، بخش 2، ص 776؛ دولافوس ، ص 42) نیز ضبط شده است.شیروانی (ص 206) نام رود را برگرفته از نام قصبه جیلم (شهر جهلم امروزی) دانسته است (قس حاج سیدجوادی، ج 1، ص 243، که نوشته نام شهر جهلم برگرفته از نام رودی به همین نام است). نام باستانی رود، وندست بود که یونانیها آن را هیداسپ/هیودسپس / هوداسپس و بعداً وهات نامیدند ( د. اردو؛ قاسم محمود، همانجاها؛ سایکس، ص 169؛ برونر، ج 3، بخش 2، ص 775ـ776). در هندی، بهوت، وهوت، ویتاست و بیتوست نامیده میشود (بالفور، همانجا). ابوریحان بیرونی (ص 215ـ216) جهلم را «بِیتّ» (آب بیت) معروف به جیلم، و حمداللّه مستوفی (همانجا) جیلم را نام دیگر آب مهران، از شاخههای سند (آب سند)، ذکر کرده است. بهنوشته مستوفی، طول آن 180 فرسنگ و مقدار آب آن چند برابر دجله است. وی همچنین آن را از نظر استفاده کشاورزی همچون نیل معرفی کرده است.اسکندر در 326 ق م، با هشت هزار نفر از سپاهیان خود با کشتی از رود جهلم گذشت. در ملتقای رود جهلم و چناب، امواج رود دو فروند از کشتیهای او را واژگون کردند (سایکس، همانجا؛ چراغ، ص 81 ـ82).کشاورزی ایالت سند وابسته به سه رود عمده جاری در آن، از جمله جهلم، است و چون سرچشمه جهلم در کشمیر است ایالت جامو و کشمیر اهمیت ژئوپلتیک دارند و شاید وجود سرچشمه رودها، از جمله جهلم، از دلایل عمده اختلافات میان دو کشور باشد (رجوع کنید به عزتی، ص130؛ صافی، ص 118). چند ماه پس از تقسیم دو کشور هند و پاکستان در 1327 ش/1948، ارتش هند به کشمیر حمله کرد و تا نقاط ورودی پل جهلم پیش رفت. در نتیجه، شبکههای آبیاری در جهلم و دیگر نواحی به دست هند افتاد. هند آبهای جاری را به بسیاری از آبراهههای پاکستان بست. این کار وضع نامطلوبی برای کشاورزان به وجود آورد (برک و زیرینگ، ص 38). از رود جهلم برای حمل و نقل چوب استفاده میشد و به علت تسلط هند بر قسمتی از کشمیر، جهلم اهمیت خود را به عنوان مهمترین مرکز فروش چوبهای ساختمانی از دست داد ( د. اردو ، همانجا).از 1339 ش/1960، پس از گفتگوهای طولانی میان هند و پاکستان و بانک جهانی، ایوبخان (رئیسجمهوری پاکستان) و نهرو (نخستوزیر هند) معاهده بینالمللی آبهای سند را در کراچی امضا کردند که بر اساس آن، رود جهلم به همراه چند رود دیگر به پاکستان واگذار گردید (فرزین نیا، ص 4؛ دیکسیت، ص 135).2) شهر جهلم. این شهر در بخشی به همین نام در شهرستان راولپندی در شمال استان پنجاب پاکستان واقع است. راه آهن گجرات ـ جهلم ـ راولپندی از این شهر میگذرد ( د. اردو، همانجا). جمعیت آن در 1377ش/ 1998 حدود 000 ، 147 تن بوده است (سازمان ملل متحد، ص 274). مردم آن به زبانهای اردو، پنجابی، کشمیری و پوئهوهاری سخن میگویند. بیشتر آنها مسلمان، سنّی و شیعه دوازده امامیاند.پیشینه. به نظر میرسد دین اسلام از زمانی در جهلم پا گرفت که محمود غزنوی در 404/ 1013، این شهر را تصرف و حاکمی برای آنجا تعیین نمود (رجوع کنید به رحمانی، ص 15، ( فرهنگ جغرافیایی ناحیه پنجاب )، ص 301ـ302). جهلم تا زمان ظهیرالدین محمد بابر*، یکی از شهرهای دولت غوری در زمان فیروز شاه خلجی (حک: 689ـ695) بود. در 801 ـ 802، امیر تیمور وارد جهلم شد ( ( فرهنگ جغرافیایی ناحیه پنجاب )، ص 302ـ303). در 924، ظهیرالدین بابر پنجاب و از جمله شهر جهلم را تسخیر کرد. شیرشاه سوری در 947 همایون، پسر بابر، را شکست داد و در 949 در شانزده کیلومتری شمال غربی شهر جهلم قلعه معروف رُهتاس، با محیط 5ر2 میل (حدود چهار کیلومتر)، یکی از محکمترین و بزرگترین قلعههای شبهقاره، را برای تنبیه و سرکوب سرکشیهای اهل ولایت گهکران بنیان گذاشت. همایون در 952 بار دیگر هند را تصرف کرد و جهلم باز هم در قلمرو تیموریان هند قرار گرفت (جهانگیر، ص 57؛ رحمانی، همانجا؛ ( فرهنگ جغرافیایی ناحیه پنجاب )، ص 303ـ 305؛ د. اردو، همانجا). در زمان آخرین تیموریان هند، درانیان * ، با توجه به اهمیت جهلم و قلعه رهتاس، در آنجا پادگان نظامی مستقر کردند و برای جهلم استاندار تعیین نمودند (( فرهنگ جغرافیایی ناحیه پنجاب )، ص 308؛ د. اردو ، همانجا). در 1225/1810 سیکها *بر کل پنجاب، از جمله بر جهلم، مسلط شدند. این شهر در تجزیه شبهقاره هند و تشکیل هند مستقل و واگذاری پنجاب به پاکستان، جزو پاکستان شد (( فرهنگ جغرافیایی ناحیه پنجاب )، ص 308 ـ 313؛ د. اردو، ج 5، ص 656، 660ـ662).نیز رجوع کنید به پنجاب *منابع: ابوریحان بیرونی، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند، حیدرآباد، دکن 1377/1958؛ اردو دائره معارف اسلامیه، لاهور 1384ـ1410/ 1964ـ1989، ذیل «جهلم» (از عبدالمنان عمر)؛ س. م. برک و لارنس زیرینگ، تاریخ روابط خارجی پاکستان، ترجمه ایرج وفائی،تهران 1377ش؛ جهانگیر، امپراتور هند، جهانگیرنامه[ یا] توزک جهانگیری، چاپ محمدهاشم، تهران 1359 ش؛ محمدعلی چراغ، تاریخ پاکستان، لاهور 1990؛ کمال حاجسیدجوادی، میراث جاودان: سنگنبشتهها و کتیبههای فارسی در پاکستان، اسلامآباد 1370ـ1371 ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهه القلوب؛ کلود فریزر دولافوس، تاریخ هند، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، [تهران] 1316 ش؛ انجم رحمانی، پنجاب تمدنی و معاشرتی جائزه، لاهور 1998؛ زینالعابدین بن اسکندر شیروانی، بستانالسیاحه، یا، سیاحتنامه، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست [بیتا.]؛ قاسم صافی، سرزمین و مردم پاکستان، تهران 1378 ش؛ عزتاللّه عزتی، جغرافیای سیاسی جهان اسلام، قم 1378 ش؛ زیبا فرزیننیا، پاکستان، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، 1376 ش؛ سید قاسم محمود، انسائیکلوپیدیا پاکستانیکا، لاهور [1997]؛ فرانسیس ارسکین لاخ، سفرنامه دریائی لاخ به خلیجفارس، تألیف چارلز بلگریو، ترجمه حسین ذوالقدر، تهران 1369 ش؛ نقشه راهنمای پاکستان ، مقیاس 000 ، 000 ،2 : 1، تهران: گیتاشناسی، [بیتا.]؛Edward Balfour, The cyclopaedia of India and of eastern and southern Asia 3rd ed. London 1885, repr. Graz 1967-1968; Christopher Brunner, "Geographical and adminstrative divisions: settlements and economy", in The Cambridge history of Iran , vol.3, pt.2, ed. Ehsan Yarshater, Cambridge 1983; J.N. Dixit, India-Pakistan in war & peace, London 2002; Map of Gilgit, scale 1:1,000,000, Lahore: Ferozsons, 1995; Map of Punjab , Scale 1:1,000,000, Lahore: Ferozsons, 2000; Map of Sind , scale 1:1,000,000, Lahore: Ferozsons, 1995; Punjab district gazetteers , vol. XXVII . A. Lahore 1907, repr. in Extracts from the district & states gazetteers of the Punjab )Pakestan), vol. 1, Lahore: Research Society of Pakistan, 1983; Percy Molesworth Sykes, Ten thousand miles in Persia or eight years in Iran , New York 1902; The Times atlas of the world , London: Times Books, 1992; United Nations, Demographic yearbook , New York 2006.
