جَهْضَمی، اسماعیل بن اسحاق، قاضی، محدّث، ادیب و فقیه مالکی قرن سوم. پدرش، اسحاق‌بن اسماعیل‌بن حمادبن زیدبن بابک جهضمی، در ایام خلافت مأمون (198ـ 218) عهده‌دار دیوان مظالم در مصر بود و ظاهراً در ایام خلافت معتصم (218ـ227) به بصره مهاجرت کرد و در آنجا نیز عهده‌دار دیوان مظالم شد (رجوع کنید به قاضی‌عیاض، ج 4، ص 14). شهرت او به جهضمی نیز ظاهراً به‌سبب سکونتش در محله جهاضمه بصره بوده است (رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 132). وی در 230 در بصره درگذشت (قاضی‌عیاض، همانجا).اسماعیل‌بن اسحاق ــ که بیشتر به اسماعیل قاضی شهرت دارد (رجوع کنید به همان، ج 4، ص 276؛ ذهبی، ج 13، ص 339) ــ از آل‌حماد، خاندان مشهور مالکی، بود که در عراق جایگاه رفیعی داشتند (قاضی عیاض، ج 4، ص 276ـ277). وی در 199 در بصره به‌دنیا آمد. تحصیلاتش را در همان شهر به پایان برد و باقی عمر خود را در بغداد گذراند. از محدّثانی چون مسلم‌بن ابراهیم فراهیدی (متوفی 317)، سلیمان‌بن حربِ واحشی (متوفی 317) و علی‌بن اسحاق مدینی (متوفی 234) حدیث شنید (خطیب بغدادی، ج 7، ص 272ـ273؛ قاضی عیاض، ج 4، ص 278ـ 279). فقه مالکی را از احمدبن مُعَذَّل‌بن غیلان بصری (متوفی ح 240) فراگرفت (خطیب بغدادی، ج 7، ص 275؛ ابواسحاق شیرازی، ص 164؛ قاضی عیاض، ج 4، ص 279). وی مهم‌ترین استادان خود را همین شخص و نیز علی‌بن اسحاق ذکر کرده است (رجوع کنید به ابواسحاق شیرازی؛ قاضی‌عیاض، همانجاها). از استادان وی در علم قرائت، از قالون*(متوفی 220) و نصربن علی جهضمی*(متوفی 250) نام برده شده است (رجوع کنید به قاضی‌عیاض، ج 4، ص 282).از مشهورترین افرادی که از اسماعیل‌بن اسحاق سماع حدیث کرده‌اند، عبداللّه‌بن احمدبن حنبل (متوفی 290)، ابراهیم‌بن محمدبن عَرَفَه نَفْطَویه (متوفی 323) و ابوبکر محمدبن قاسم انباری (متوفی 328) بوده‌اند (خطیب بغدادی، ج7، ص273؛ قاضی عیاض، ج4، ص279). از شاگردان مشهور وی در فقه، برادرزاده‌اش ابراهیم‌بن حماد (متوفی 323)، ابوبشر محمدبن احمد دولابی (متوفی 310) و قاسم‌بن اَصْبَغ*(متوفی 340) شایان ذکرند (رجوع کنید به قاضی عیاض، ج 4، ص 279ـ280).اسماعیل‌بن اسحاق نخستین فقیه مالکی بود که آرای مالک‌بن انس را در عراق رواج داد (رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 7، ص 275؛ قاضی عیاض، ج 4، ص 280). همچنین، با تألیف کتابهایی چون الرّد علی محمدبن حسن الشیبانی و الرّد علی الشافعی فی مسأله الخُمس و غیره، به رد آرای فقهی عالمان و فقهای شافعی و حنفی پرداخت (رجوع کنید به قاضی عیاض، ج 4، ص 291ـ292). وی بخش اعظم زندگی خود را در بغداد به امر قضا گذراند. خطیب بغدادی (ج 7، ص 277ـ 278) و قاضی عیاض (ج 4، ص 288ـ291) گزارش مفصّلی آورده‌اند از موارد نصب و عزل وی و مشکلاتی که گاه با خلفا داشته است. بعد از مرگ ابن‌ابی شوارب (متوفی 247)، جهضمی به قاضی‌القضاتی عراق رسید. وی در نزاع میان معتمد عباسی (حک: 256ـ279) و یعقوب‌بن لیث صفاری (متوفی265) نامه خلیفه را همراه با گروهی به یعقوب رساند (طبری، ج 9، ص 476).جهضمی در علوم ادبی و شعر نیز مهارت داشت، چندان که ابوالعباس مبرَّد (متوفی 285)، ادیب و نحوی و لغوی مشهور، وی را در صرف و نحو و علوم ادبی از خود برتر می‌دانست (رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 7، ص 276؛ ابواسحاق شیرازی، ص 165). قاضی‌عیاض (ج 4، ص 284ـ 285) نمونه‌ای از اشعار او را نقل کرده است.وی در علوم و تفسیر قرآن نیز دست داشت و کتابهایی در این زمینه نوشت (رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 7، ص 275ـ276).از تألیفات جهضمی است: المبسوط، احکام القرآن، معانی القرآن و اِعرابه، اَهْوال القیامه، شواهد المُوَطَّأ، و احادیث مالک‌بن اَنَس. قاضی‌عیاض (ج 4، ص 291ـ292) فهرستی از تألیفات وی آورده است. از کتاب احکام القرآن و احادیث مالک‌بن انس، بخشهایی به صورت خطی باقی مانده است (سزگین، ج 1، ص 476). محمدبن خیر اشبیلی (متوفی 572) از آثار متداول اسماعیل قاضی، که در اندلس روایت می‌شده، از کتابهای احکام القرآن (رجوع کنید به ص 51 ـ 52)، کتاب مسند حدیث یحیی‌بن سعیدانصاری و ایوب سختیانی (ص 148)، کتاب الاموال (ص 247ـ 248)، کتاب الشفاعه (ص 303) و کتاب الصلاه علی‌النبی (ص 304) نام برده است. در کتابخانه ظاهریه دمشق، در ضمن مجموعه‌ای خطی، بخشی از کتاب مسند حدیث جهضمی باقی مانده که سلیمان‌بن عبدالعزیز عَرینی در باره متن آن تحقیق کرده است (عرینی، ص 24، پانویس 5). از جهضمی کتاب فَضل الصَلاه عَلی‌النبی ، به کوشش ناصرالدین اَلْبَانی (دمشق 1383/ 1963)، به‌چاپ رسیده است.ابن‌ابی‌حاتِم رازی (ج 2، ص 158) جهضمی را عالمی ثقه و صدوق معرفی کرده و اَبُوالوَلید سلیمان‌بن خلف باجی (متوفی 474) قوّت او را در اجتهاد ستوده و او را، بعد از مالک، نخستین فقیه مالکی صاحب اجتهاد دانسته است (رجوع کنید به قاضی‌عیاض، ج 4، ص 282). خطیب بغدادی (ج 7، ص 276ـ277) و قاضی‌عیاض (ج 4، ص 281)، به نقل از نصربن علی جهضمی، وی را برترین فرد آل‌حماد در زمان خود دانسته‌اند.قاضی عیاض (ج 4، ص 293) و خطیب بغدادی (ج 8، ص 231ـ 233) از فرزند جهضمی به‌نام ابوعلی حسن‌بن اسماعیل نام برده‌اند که از پدرش حدیث شنیده بوده است. اسماعیل بن اسحاق در ذیحجه 282 درگذشت (خطیب بغدادی، ج 7، ص 280ـ281؛ قاضی عیاض، ج 4، ص 292).منابع: ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن 1371ـ 1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بیروت [بی‌تا.]؛ ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت 1401/1981؛ محمدبن خیراشبیلی، فهرسه مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفه فی ضروب العلم و انواع المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا 1893، چاپ افست بیروت 1399/1979؛ خطیب بغدادی؛ ذهبی؛ سمعانی؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ سلیمان بن عبدالعزیز عرینی، الامام ابواسحاق اسماعیل‌بن اسحاق‌بن اسماعیل‌بن حمادبن زید الازدی مولاهم البصری ثم البغدادی، ریاض 1420/2000؛ عیاض‌بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج 4، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب 1403/1983؛Fuat Sezgin , Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967- .
