جهانیان، خانوادهای بزرگ از تاجران زردشتی در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی. نیای این خاندان شاهجهان نام داشت و از همینرو، فرزندان او، پرویز، خسرو، رستم، بهرام و گودرز، نام جهانیان را برای خانواده خود برگزیدند. خود شاهجهان وضع مالی مناسبی نداشت اما پسران او با مسافرت به هند و کار برای زردشتیان آنجا،ثروتی اندوختند و در بازگشت به ایران تجارتخانههای مهمی دایر کردند (پرویز ورزا و کتایون کیان، مصاحبه مورخ 26 تیر 1381).نخستین تجارتخانه خانواده جهانیان را خسرو شاهجهان و برادرانش در 1274 در یزد تأسیس و بهتدریج در تهران، اصفهان، شیراز، کرمان، بندرعباس و رفسنجان شعبی دایر کردند که در بمبئی و لندن نیز نمایندگی داشت. تجارتخانه جهانیان از موفقترین تجارتخانههای دوران قاجار بود که به واسطه تشکیلات منظم و مناسبات تجاری با کشورهای خارجی چون هند، انگلیس، چین، سوئد و امریکا، به ویژه در زمینه صادرات پنبه، موفقیت شایانی بهدست آورد (احتشامی، ص 48؛ اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران، ص 509، پانویس؛ نیز رجوع کنید به شهمردان، ص 467). ادارات و شعبات تجارتخانه جهانیان، همه جا مورد اطمینان مردم بود، بهطوری که رسید صندوق آنها مانند اسکناس دست به دست میگشت و رواج کامل داشت (شهمردان، ص 469).خانواده جهانیان غیر از فعالیتهای تجاری به امور صرافی و بانکداری نیز میپرداختند، به گونهای که نخستین چک تضمینی غیر دولتی در ایران از سوی این مؤسسه رایج گردید. در 1279 بانک جهانیان در شیراز تأسیس شد و در تهران و سایر شهرهای جنوبی کشور نیز شعبههایی دایر کرد (شهمردان؛ احتشامی، همانجاها؛ مهر، ص 13).دیگر فعالیتهای اقتصادی این خانواده عبارت بود از: تأسیس نخستین شرکت گوشت( اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران ، همانجا؛ شهمردان، ص 467)؛ حفر قنوات و آبادانی زمینهای شهرهای مرکزی ایران از جمله یزد، رفسنجان و کرمان؛ و مشارکت در تأسیس نخستین شرکت سهامی تلفن (شهمردان، ص 471؛ بازرگان، ج 1، ص 12).اسناد موجود نشان میدهد که مراودات اقتصادی زیادی اعم از جنسی، پولی و استقراضی بین حکومت و این خانواده وجود داشته است، از جمله مظفرالدینشاه بارها برای سفرهای خارجی و راهاندازی امور از آنها پول قرض کرد (تقیزاده، ج 1، ص 317، 323؛ نیز رجوع کنید به نهضت آزادیخواهی مردم فارس در انقلاب مشروطیت ایران، ص 292ـ293، 357ـ 358، 362، 382؛ اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران ، ص 523 ـ524).به رغم پیشرفت سریع و چشمگیر خانواده جهانیان در امور اقتصادی، خیلی زود تجارتخانههای آنان دچار ورشکستگی شد. دلایل متعددی برای این رکود عنوان شده که مهمترین آنها بدین شرح است: تهدید منافع بیگانگان در ایران به دلیل اطمینان عامه مردم به فعالیتهای بانکی تجارتخانه جهانیان و در نتیجه از رونق افتادن بانکهای روسی و انگلیسی در ایران که منجر به واکنش و زمینهسازی آنان برای سقوط این تجارتخانه گردید (شهمردان، ص 469) و فعالیتهای سیاسی خانواده جهانیان که در جریان جنبش مشروطهخواهی به حمایت مالی از آن پرداختند (یکتائی، ص 112؛ برای نمونهای از این کمکها رجوع کنید به ظهیرالدوله، ص 458؛ «مخارج تحصن در سفارت عثمانی»، ص 452). بهزعم مورخان زردشتی، جهانیان در امر حمایت از مشروطهخواهی تا آنجا پیش رفتند که تأمین کننده سلاح و مهمات مجاهدان بودند (رجوع کنید به اشیدری، 1355 ش، ج 1، ص 247؛ مهر، ص 11؛ قس اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران ، ص 518، پانویس، که مخالف این نظر است). این امر موجب برانگیخته شدن خصومت مستبدان با جهانیان شد و در نهایت به قتل دو تن از مدیران تجارتخانه (پرویز شاهجهان مدیر تجارتخانه یزد و فریدون خسرو اهرستانی مدیر تجارتخانه تهران) و تبعید خسرو شاهجهان، مدیرکل تجارتخانه جهانیان، به خارج از کشور گردید (بانک ملی ایران، ص 51؛ «قضیه موحشه»، ص 2ـ3؛ ناظمالاسلام کرمانی، بخش 2، ج 4، ص 85؛ برای تحلیلی دیگر از وقایع مذکور رجوع کنید به دولتآبادی، ج 2، ص 187؛ تقیزاده، ج 1، ص 212). قتل پرویز موجب شد پارسیان *هند که قصد داشتند پس از تأسیس بانک ملی، در سرمایهگذاری در آن نقشی داشته باشند، از تصمیم خود منصرف شوند ( اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران، ص 509، پانویس). در نتیجه مسائل مذکور، رشته امور از هم گسیخت و بانکهای خارجی با استفاده از فرصت پیش آمده از طریق دادن اعتبار زیاد و قطع ناگهانی آن موجب ورشکستگی کامل تجارتخانه در 1330 شدند (بانک ملی ایران، همانجا).اعضای خانواده جهانیان پس از ورشکستگی از یکدیگر جدا شدند و تنها برخی از آنها، مثل گودرز، به فعالیتهای اقتصادی ادامه دادند، اما اعتبار گذشته را به دست نیاوردند. بیشتر بازماندگان این خانواده به خارج از کشور، بهویژه به امریکا و کانادا، رفتند (پرویز ورزا و کتایون کیان، همان مصاحبه). از مهمترین افراد این خانواده در دهههای اخیر اردشیر جهانیان است که مدتی سردبیر ماهنامه هوخت بود (اشیدری، 1351ش، ص 18). بازماندگان خانواده جهانیان در کانادا مجله اجتماعی ـ فرهنگی پیک مهر را منتشر میکنند.منابع: لطفاللّه احتشامی، «تجارت در سرای مخلص بازار قدیمی اصفهان در دوره قاجاریه (1325)»، گنجینه اسناد ، سال10، دفتر 1 و 2 (بهار و تابستان 1379)؛ اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران ( 1258ـ 1338 ش )، بهکوشش تورج امینی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1380 ش؛ جهانگیر اشیدری، تاریخ پهلوی و زرتشتیان،ج 1، [تهران] 1355 ش؛ همو،«جناب آقای اردشیر جهانیان»، هوخت، ج 23، ش 12 (اسفند 1351)؛ مهدی بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت ، گفتگو با غلامرضا نجاتی، تهران 1375ـ1377 ش؛ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران: 1307ـ1337 ، تهران 1338 ش؛ حسن تقیزاده، مقالات تقیزاده، چاپ ایرج افشار، تهران 1349ـ1358 ش؛ یحیی دولتآبادی، حیات یحیی، تهران 1362 ش؛ رشید شهمردان، فرزانگان زرتشتی، تهران [1340 ش]؛ علیبن محمدناصر ظهیرالدوله، خاطرات و اسناد ظهیرالدوله ، چاپ ایرج افشار، تهران 1351 ش؛ «قضیه موحشه»، ندای وطن، ش 12، 13 محرّم 1325؛ «مخارج تحصن در سفارت عثمانی»، آینده، سال 6، ش 5 و 6 (مرداد ـ شهریور 1359)؛ فرهنگ مهر، «سهم زرتشتیان در انقلاب مشروطیت ایران»، هوخت، ج20، ش 3 (خرداد 1348)؛ محمدبن علی ناظمالاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علیاکبر سعیدی سیرجانی، تهران 1376ـ1377 ش؛ نهضت آزادیخواهی مردم فارس در انقلاب مشروطیت ایران ( 1323ـ1324 ه .ق. ) بر اساس اسناد رسمی، چاپ جهانگیر قائممقامی، تهران: مرکز ایرانی تحقیقات تاریخی، 1359 ش؛ مجید یکتائی، پیدایش مشروطه در ایران ، تهران 1356 ش.
