جهانگشای نادری

معرف

کتابی‌ در تاریخ‌ نادرشاه‌ نوشته‌ محمدمهدی‌بن‌ محمد نصیر استرآبادی‌ *(متوفی‌ بین‌ 1175 تا 1182)
متن
جهانگشای‌ نادری‌، کتابی‌ در تاریخ‌ نادرشاه‌ نوشته‌ محمدمهدی‌بن‌ محمد نصیر استرآبادی‌ *(متوفی‌ بین‌ 1175 تا 1182). نام‌ این‌ کتاب‌ در متون‌ تاریخی‌ معاصر آن‌، تاریخ‌ نادری‌ ضبط‌ شده‌ (رجوع کنید به مرعشی‌ صفوی‌، ص‌ 1، 74؛ مروی‌، ج‌ 3، ص‌ 985) و ظاهراً بعدها به‌ جهانگشای‌ نادری‌ شهرت‌ یافته‌ است‌ (استرآبادی‌، مقدمه‌ انوار، ص‌ دوازده‌)، البته‌ در خود کتاب‌ جهانگشای‌ نادری‌ (ص‌ 29) نام‌ کتاب‌، روزنامچه‌ ظفر ضبط‌ شده‌ است‌. کتاب‌، گزارش‌ رویدادهای‌ تاریخی‌ ایران‌ را از 1121 تا 1161 (یک‌ سال‌ پس‌ از مرگ‌ نادرشاه‌) در بر دارد. مؤلف‌ در خاتمه‌ کتاب‌، به‌ وقایع‌ پس‌ از مرگ‌ نادرشاه‌ اشاره‌ کرده‌ است‌.جهانگشای‌ نادری‌ به‌ ترتیب‌ سنواتی‌ نوشته‌ شده‌ و شامل‌ سه‌ دوره‌ است‌: در دوره‌ نخست‌، وقایع‌ اواخر عصر شاه‌ سلطان‌ حسین‌ صفوی‌، مشکلات‌ دوران‌ حکومت‌ وی‌، محاصره‌ اصفهان‌ به‌ دست‌ افغانها از 1134 تا 1135، اغتشاشات‌ داخلی‌ ایران‌ و هجوم‌ دو قدرت‌ بیگانه‌ روس‌ و عثمانی‌ تا ظهور نادرشاه‌ و جدالهای‌ دائمی‌ او تا بر تخت‌ نشستنش‌ در 1148، به‌ تفصیل‌، ذکر شده‌ است‌ (رجوع کنید به ص‌ 4، 13ـ20، 28ـ274). دوره‌ دوم‌ در باره‌ سلطنت‌ نادرشاه‌ تا سال‌ فوت‌ او (1160) است‌ و در دوره‌ سوم‌، حوادث‌ یک‌ سال‌ بعد از مرگ‌ نادر بیان‌ شده‌ است‌(رجوع کنید به ص‌ 274ـ432).نثر کتاب‌ منشیانه‌ است‌ و مانند دُره‌ نادره‌ *، اثر دیگر استرآبادی‌، لغات‌ مهجور و نامأنوس‌ ندارد، ولی‌ برخی‌ لغات‌ غریب‌ فارسی‌ و عربی‌ و چند کلمه‌ ترکی‌ و گرجی‌ در آن‌ به‌ کار رفته‌ است‌ (همان‌، مقدمه‌ انوار، ص‌ سیزده‌). مؤلف‌ همچنین‌ با تلمیح‌ و اشاره‌ به‌ آیات‌ قرآن‌ قوّت‌ ادبی‌ کتاب‌ را افزوده‌ است‌ (رجوع کنید به ص‌ 105، 228 و جاهای‌ دیگر). استرآبادی‌ هنگام‌ ذکر وقایع‌ هر سال‌ و جشن‌ نوروز، براعت‌ استهلالی‌ آورده‌ (رجوع کنید به ص‌ 342ـ 343، 419 و جاهای‌ دیگر) و از اطناب‌ ممل‌ و ایجاز مخل‌ پرهیز کرده‌ است‌.جهانگشای‌ نادری‌ معتبرترین‌ و مستندترین‌ تاریخ‌ دوره‌ نادرشاهی‌ است‌ و جز در چند مورد در باره‌ مختصات‌ جغرافیای سرزمینهای‌ مفتوحه‌ و محل‌ جنگها، اشتباه‌ چشمگیری‌ در آن‌ دیده‌ نمی‌شود. مؤلف‌ به‌ ذکر حوادث‌ مهم‌ پرداخته‌ است‌، به‌ ویژه‌ دو وثیقه‌نامه‌ بسیار مهم‌ را به‌ طور کامل‌ آورده‌ است‌: وثیقه‌نامه‌ دشت‌ مغان‌ در 1148 (رجوع کنید به ص‌ 266ـ270) که‌ منجر به‌ پادشاهی‌ نادر شد و وثیقه‌نامه‌ بغداد در 1156 (رجوع کنید به ص‌ 385ـ394) که‌ اختلافات‌ مذهبی‌ بین‌ اهل‌ تشیع‌ و تسنن‌ را تا حدودی‌ تخفیف‌ داد و از نخستین‌ اقدامات‌ نادر برای‌ نزدیکی‌ مذاهب‌ اسلامی‌ به‌ شمار می‌آید. مؤلف‌ از واقعه‌ قتل‌ نادر به‌ تلخی‌ یاد کرده‌ و، به‌ صورتی‌ عبرت‌انگیز و محققانه‌، دلایل‌ ضعف‌ سلسله‌ افشار و قوای‌ دماغی‌ نادر را نوشته‌ است‌ (رجوع کنید به ص‌ 421ـ426) ولی‌، به‌ سبب‌ ترس‌ مؤلف‌ از اقتدار نادرشاه‌ و نیز به‌ این‌ دلیل‌ که‌ منشی‌الممالک‌ و مورخ‌ رسمی‌ دربار نادری‌ بوده‌، از ذکر اشتباهات‌ نادرشاه‌ خودداری‌ کرده‌ و علت‌ بسیاری‌ از شورشها را ناسپاسی‌ و گردنکشی کسانی‌ دانسته‌ است‌ که‌ با حمایت‌ دولت‌ نادری‌ روی‌ کار آمده‌ بودند. ویژگی‌ دیگر مؤلف‌، تقدیرگرایی‌ او و نسبت‌ دادن‌ وقایع‌ به‌ مشیت‌ الاهی‌ است‌.هر چند در برخی‌ موارد میان‌ تاریخ‌ وقوع‌ حوادث‌ مذکور در جهانگشای‌ نادری‌ با دیگر منابع‌ معتبر این‌ دوره‌ تفاوتهایی‌ وجود دارد، ولی‌ به‌ دلیل‌ نزدیکی‌ مؤلف‌ به‌ نادرشاه‌، مطالب‌ آن‌ از صحت‌ بیشتری‌ برخوردار است‌. همچنین‌ به‌ دلیل‌ حضور مؤلف‌ در جنگها و فتوحات‌ نادر، اثر لحنی‌ حماسی‌ دارد. مطلب‌ پایانی‌ کتاب‌ نیز، که‌ در باره‌ مرگ‌ نادرشاه‌ و حوادث‌ پس‌ از آن‌ است‌، نشانه‌ واقع‌بینی‌ و بصیرت‌ مؤلف‌ و درست‌نویسی‌ و پاک‌گویی‌ و توجه‌ وی‌ به‌ رابطه‌ علت‌ و معلولی‌ حوادث‌ است‌.مورخان‌ دیگر این‌ دوره‌ از جهانگشای‌ نادری بهره‌ برده‌اند، از جمله‌ میرزا محمدکاظم‌ مروی‌ در تألیف‌ جلد سوم‌ کتاب‌ عالم‌ آرای‌ نادری‌ (رجوع کنید به ج‌ 1، مقدمه‌ ریاحی‌، ص‌ بیست‌ و نه‌ ـ سی‌) و محمدخلیل‌ مرعشی‌ صفوی‌ در مجمع‌التواریخ‌ (ص‌ 74، 81). ابوالحسن‌ گلستانه‌ نیز بخشهایی‌ از کتاب‌ خود، مجمل‌التواریخ‌، را عیناً از جهانگشای‌ نادری‌ رونویسی‌ کرده‌ است‌ (مقدمه‌ مدرّس‌ رضوی‌، ص‌ هجده‌، برای‌ نمونه‌ این‌ رونویسیها رجوع کنید به ص‌ 8 ـ12).این‌ کتاب‌ به‌ برخی‌ زبانهای‌ اروپایی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌. نخستین‌بار ویلیام‌ جونز ــ بر اساس‌ نسخه‌ای‌ که‌ نیبور، سیاح‌ دانمارکی‌، فراهم‌ کرده‌ بود آن‌ را با نام‌ تاریخ‌ نادرشاه‌، به‌ امر پادشاه‌ دانمارک ــ از فارسی‌ به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ و در 1184/1770 در لندن‌ منتشر کرد. در 1187/ 1773 از روی‌ ترجمه‌ فرانسوی‌ جونز، ترجمه‌ آلمانی‌ آن‌ به‌ قلم‌ ت‌. س‌. گادبوش‌ و ترجمه‌ انگلیسی کتاب‌ به‌ صورت‌ خلاصه‌ منتشر شد و کمی‌ بعد تسارویچ‌ داوید آن‌ را به‌ گرجی‌ ترجمه‌ کرد (استرآبادی‌، همان‌ مقدمه‌، ص‌ بیست‌).متن‌ فارسی‌ جهانگشای‌ نادری‌ نخستین‌بار در 1260 در تبریز و پس‌ از آن‌ چندین‌بار در تبریز، تهران‌ و بمبئی‌ چاپ‌ شد (مشار، ج‌ 1، ستون‌ 1069). سیدعبداللّه‌ انوار در 1341 ش‌ چاپ‌ منقح‌ جهانگشای‌ نادری‌ را، همراه‌ با توضیحات‌ و حواشی‌، در تهران‌ منتشر کرد.منابع‌: محمدمهدی‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ 1341 ش‌؛ ابوالحسن‌بن‌ محمدامین‌ گلستانه‌، مجمل‌التواریخ، چاپ‌ مدرس‌ رضوی‌، تهران‌ 1356 ش‌؛ محمدخلیل‌بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، مجمع‌التواریخ‌، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ 1362 ش‌؛ محمدکاظم‌ مروی‌، عالم‌ آرای‌ نادری‌، چاپ‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌ 1364 ش‌؛ خانبابا مشار، فهرست‌ کتابهای‌ چاپی‌ فارسی‌ ، تهران‌ 1350ـ 1355 ش‌.
نظر شما
مولفان
گروه
رده موضوعی
جلد 11
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده