جهان‌آرا بیگم، ملقب به فاطمه‌الزمان، دومین دختر شاه‌جهان، ششمین امپراتور بابریانِ * هند. مادرش، ممتاز محل *، دختر آصف‌خان (وزیر اعظم جهانگیر بابری) بود (کنبو، ج 1، ص 35ـ37). وی در 21 صفر 1023 در لاهور به دنیا آمد (رجوع کنید به لاهوری، ج 1، حصه 1، ص 391). برخی مورخان از او با القاب بیگم‌صاحب و پادشاه‌بیگم نیز یاد کرده‌اند (رجوع کنید به کنبو، ج 1، ص 192؛ لاهوری، همانجا؛ خافی‌خان نظام‌الملکی، ج 1، ص460، 605؛ منتخب کاغذات عهد شاه جهان، ص 228).جهان‌آرا بیگم در کودکی قرائت قرآن، تجوید، خط و زبان فارسی آموخت و در شعر و ادب و نویسندگی مهارت یافت (حسنی، ج 5، ص 125). ظاهراً، او محبوب‌ترین فرزند نزد پدرش بود، زیرا شاه‌جهان هنگام اعطای هدایا به فرزندانش، سهم بیشتری برای او در نظر می‌گرفت؛ هنگامی که چهارده ساله بود، او را به پادشاه‌بیگم ملقب کرد و مقرری ماهانه هفتاد هزار روپیه، و به قولی سالانه شش لک (شش صد هزار روپیه) به وی اختصاص داد (کنبو، ج 1، ص 192ـ 193، 236؛ خافی‌خان نظام‌الملکی، ج 1، ص 396، 400؛ حسنی، همانجا). جهان‌آرا بیگم، پس از مرگ ممتاز محل در 1040، بانوی اول دربار شاه‌جهان شد. شاه، تمام امتیازات ملکه و نیمی از جواهرات و اموال ممتاز محل را به او بخشید (کنبو، ج 1، ص 372، 376؛ خافی‌خان نظام‌الملکی، ج 1، ص 460).در 1068، که اورنگزیب، پسر شاه‌جهان، بر پدر شورید و او را در قصرش زندانی کرد و خود بر تخت شاهی نشست، جهان‌آرا بیگم از همان اعتبار و نفوذ پیشین برخوردار بود و بین پدر و برادرش نقش میانجی داشت. سرانجام، جهان‌آرا بیگم اورنگزیب را راضی کرد تا شاه‌جهان، مدتی در اکبرآباد (آگره) به سربرد و خود تا هنگام مرگ شاه‌جهان پرستاری او را بر عهده داشت (بختاورخان، ج 1، ص 71؛ سرکار ، ص 233؛ اسمیت ، ص 398؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه) و پس از درگذشت وی (1075)، دستور داد پیکرش را در تاج‌محل، کنار قبر ممتازمحل به خاک سپردند (بختاورخان، ج 1، ص 333ـ334).جهان‌آرا بیگم از مریدان شاه‌محمد بدخشی * بود. او نخستین زن از سلسله بابربان بود که به مشایخ چشتیه * پیوست (بختاورخان، ج 2، ص410؛ د. اسلام ، چاپ دوم، همانجا؛ نیز رجوع کنید به کنبو، ج 3، ص 96) و کتابهایی در باره آنان نوشت. وی کتاب صاحبیه را در 1051، در احوال شاه‌محمد بدخشی نگاشت. این اثر را محمداسلم در 1399 در لاهور چاپ کرد (راهی، ص410). اثر دیگر جهان‌آرا بیگم مونس‌الارواح (تاریخ تألیف: 1049) نام دارد که در آن به شرح احوال خواجه‌معین‌الدین چشتی *و برخی از خلفای چشتیه پرداخته و ذکر کرده که در تألیف آن، از کتاب سفینه‌الاولیا نوشته برادرش، داراشکوه، نیز بهره برده و نام کتاب را از کتاب انیس‌الارواحِ خواجه‌معین‌الدین چشتی برگرفته است (منزوی، ج 11، ص 898).وی شعر نیز می‌سرود و شاعران پارسی‌گوی هند و ایرانی ملازمش، چون میرسیدعلی صیدی تهرانی *و میرزاحسن‌بیگ رفیع، را گرامی می‌داشت (رجوع کنید به میرزا، ص 242ـ 245؛ گلچین معانی، ج 1، ص 454ـ456، 742ـ743).جهان‌آرا بیگم هیچ‌گاه ازدواج نکرد ( د. اسلام ، چاپ اول، ذیل مادّه). وی مقرری سالانه خود را در امور خیریه خرج می‌کرد (حسنی، همانجا). او خانقاهی در لاهور (مفتی لاهوری، ج 1، ص 66) و مسجد جامع اکبرآباد را بنا کرد و برای ساختن این مسجد دستور داد برخی خانه‌های اهالی را به بهای مناسب بخرند تا مردم خرسند باشند (رجوع کنید به لاهوری، ج 1، حصه 2، ص 252؛ حسنی، همانجا).وی در 1092 درگذشت. بنا بر وصیتش، او را به دهلی بردند و در محوطه آرامگاه نظام‌الدین اولیاء * ، در مزاری که خودش ساخته بود، به خاک سپردند. برخی جهانگردان اروپایی به رابطه نامشروع جهان‌آرا بیگم و شاه‌جهان اشاره کرده‌اند که بی‌اساس است ( د. اسلام ، چاپ دوم، همانجا).منابع: محمد بختاورخان، مرآه‌العالم: تاریخ اورنگزیب، چاپ ساجده س. علوی، لاهور 1979؛ عبدالحی حسنی، نزهه‌الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج 5، حیدرآباد، دکن 1396/1976؛ محمدهاشم خافی‌خان نظام‌الملکی، منتخب‌اللباب، ج 1، چاپ کبیرالدین احمد و غلام قادر، کلکته 1869؛ اختر راهی، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی ، اسلام‌آباد 1365 ش؛ محمدصالح کنبو، عمل صالح ، الموسوم به شاه جهان‌نامه، ترتیب و تحشیه غلام یزدانی، چاپ وحید قریشی، لاهور 1967ـ1972؛ احمد گلچین معانی، کاروان هند ، مشهد 1369 ش؛ عبدالحمید لاهوری، بادشاهنامه، چاپ کبیرالدین احمد و عبدالرحیم، کلکته 1867ـ 1868؛ علی‌الدین‌بن خیرالدین مفتی لاهوری، عبرت‌نامه، چاپ محمدباقر، لاهور 1961؛ منتخب کاغذات عهد شاه جهان، حیدرآباد، دکن: دفتر دیوانی، 1950؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطّی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد 1362ـ 1370 ش؛ محمداصلح‌بن محمداسلم میرزا، تذکره شعرای کشمیر، چاپ سید حسام‌الدین راشدی، لاهور 1983؛EI 1 , s.v. "Dj ahanara Begam" (by H. Beveridge); EI 2 , s.v. "Dj ahanara Begam" (by A. S. Bazmee Ansari); Jadu Nath Sarkar, "Aurangzib: 1658-1681 in The Cambridge history of India , vol. 4, ed. Richard Burn, Cambridge 1937; Vincent A. Smith, The Oxford history of India , ed. Percival Spear, Oxford 1958.
