جَهازْمحل، کاخی از دوره خَلَجیان *در شهر ماندو از ایالت مالوار هندوستان. جهاز محل یا کاخِ کشتی، به دلیل اینکه میان دو دریاچه مصنوعی به نامهای کاپورتالائو در شرق و مونجه تالائو در غرب مانند کشتی شناوری در آب قرار گرفته، به این نام معروف شده است (مارتین، ص272؛ میچل، ص 57؛ آلفیه ری، ص 137؛ (فرهنگ هنر)، ذیل « Mandu »). بعضی منابع (برای نمونه رجوع کنید به نات، ج 1، ص 85) ساخت جهازمحل را به محمود خلجی اول (حک:840 ـ873) نسبت میدهند، اما به گفته آلفیهری (ص 136)، بیشتر محققان غیاثالدین خلجی (حک: 873 ـ906) را سازنده این بنا برای حرمسرای خود دانستهاند. این مکان محل برگزاری جشنها و مراسم نیز بوده است (میچل، همانجا؛ آلفیهری، ص 138).جهازمحل بنایی سنگی است به طول 122، عرض پانزده و ارتفاع دَه متر که به صورت دو طبقه روی زمینی تپه مانند و با محور شمالی ـ جنوبی ساخته شده است (آرچنت، 2007؛ آلفیهری، ص 137). قطر دیوارهای کاخ 86 سانتیمتر و بیشتر قسمتهای آن، برای خنک ماندن در تابستان، بدون سقف است (آرچنت، 2007). در طبقه اول اتاقهای مسکونی قرار دارد (رجوع کنید به) شاهکارهای معماری هندی و اسلامی)، تصویر 39). ورودی اصلی در نمای شرقی، فضای باز طاقدار تورفتهای است که به تالار مرکزی در طبقه دوم راه دارد. در سمت راست و چپ ورودی هرکدام شش طاق باز متصل به هم، روی پایه ستونهای سنگی قرار گرفته است. فضای بالای ورودی با طاقنماها و نقشمایههای تزیینی گچبری شده است (آرچنت، 2007). در طبقه دوم (همکف) سه تالار بزرگ (96ر10 × 17 متر)، هر کدام با شش گنبد، در یک ردیف قرار گرفتهاند. در حد فاصل تالارها دو دهلیز و در انتهای تالارها نیز اتاقهایی تعبیه شده است (همانجا). در انتهای هر تالار، مشرف به دریاچه مونجه تالائو، یک کلاهفرنگی ساخته شده و کلاهفرنگی تالار مرکزی، مربعی است به ضلع 48ر5 متر که نمای درونی آن، به سبب وجود پنجرههای طاقدار متساویالاضلاع و عمیقاً تورفته، شایان توجه است. سقف گنبدی این کلاهفرنگی با کاشیهای زرد و لاجوردی پوشیده شده است. دو کلاهفرنگی دیگر گنبدهای کوچکتر و چندین فضای طاقدار باز دارند. کلاهفرنگیها نمای ساختمان را به چند قسمت تقسیم کردهاند. نماهای داخلی و خارجی کلاهفرنگیها با کاشیهای زرد و آبی و نقوش گیاهی پوشیده شده است (میچل، ص 84؛ آلفیهری؛( شاهکارهای معماری هندی و اسلامی)، همانجاها). در انتهای شمالی این طبقه، استخر زیبایی قراردارد که با ستونبندیهایی از سه طرف احاطه شده است. در ابعاد 9ر12 ×9ر19 و عمق سه متر در اطراف این استخر، که محل استحمام و شنا بوده، ایوانچههایی برای نشستن تعبیه شده است. در پشت ستونبندی غربی استخر، پلکانی هست که به ایوان راه داشته و بعدها جهانگیر نیز پلکان دیگری در قسمت جنوبی به آن افزوده است. در این کاخ فوارهها، آبشارها و آبراهههای زیادی با طرحهای زیبا ساخته شده که روش آبرسانی پیشرفتهای داشته و با قرقرههای مکانیکی آب دریاچه بالا میآمده و سپس در آبراههها، حوضها و فوارههای هر دو طبقه جریان مییافته است. اکنون بقایای این روش آبرسانی پیشرفته موجود است (آلفیهری؛(فرهنگ هنر)، همانجاها؛ آرچنت، 2007). کلاهفرنگیها، چندگونگی سقفها، گچ منقوش به رنگهای روشن، کاشیهای زرد و آبی از نوع زرینفام (رجوع کنید به سفالگری*) در اطراف پایههای گنبد، این کاخ را شگفتانگیز کرده بود (مارتین، همانجا). شبهگنبدهای دیدنی و برجکها و ایوانهای جهازمحل چشماندازهای زیبایی فراهم آورده بود (رجوع کنید به ( شاهکارهای معماری هندی و اسلامی)، همانجا). این بنا، علیرغم اندازهاش بیش از حد بزرگ و حجیم نمینماید و بهسبب بهکارگیری رنگهای روشن، میدرخشد (آلفیهری، همانجا). باغسازی در ادامه تپه و جریان فوارههای آب از ایوان که ویژگی این بناست بعدها مورد توجه بابر * نیز قرار گرفته است (نات، ج 1، ص 85).در معماری غیرمذهبی شهر ماندو، میان کاخها و فضاهای آبی ارتباطی وجود دارد که جهازمحل نمونه آن است. بنای جهازمحل در آب انعکاس مییافت و با روشن شدن فانوسها و چراغها در شب، گویی تمامی سطح آب شعلهور میشد (میچل، ص 57).منابع:Bianca Maria Alfieri, Islamic architecture of the Indian subcontinent, photographs by Federico Borromeo, London 2000; ArchNet. [Online]. Available: http://archnet. org/library/sites/one-site. tcl? site-id = 7614. [16 Feb. 2007]; The Dictionary of art , ed. Jane Turner, New York: Grove, 1998, s.v. "Mandu" (by Mehrdad Shokoohy); Garry Martin, "Indian subcontinetn", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984; Masterpieces of Indo-Islamic architecture, introduction and notes by Rustam J. Mehta, Bombay: Taraporevala, 1976; George Michell, The royal palaces of India , photographs by Antonio Martinelli, London 1998; R. Nath, History of Mughal architecture , New Delhi 1982-[2005].
