جهاد اسلامی، جنبش، (حرکه الجهاد الاسلامی فی فلسطین)، جنبش جهادی در فلسطین با هدف آزادسازی فلسطین. پس از جنگ شش روزه (خرداد 1346/ ژوئن 1967)، اخوانالمسلمین *در مورد اتخاذ خطمشی مسلحانه در قبال مسئله فلسطین، اختلافنظر پیدا کردند؛ دیدگاه غالب، آن بود که هنوز زمان مقابله نظامی و اعلام جهاد با اسرائیل فرا نرسیده، زیرا مرحله آمادهسازی و تربیت نسل اسلامی پایان نیافته است (ملاابراهیمی، ذیل مادّه؛ ابو عمرو، ص 66ـ67). خطمشی غیرمسلحانه اخوانالمسلمین سبب شد تا گروهی از دانشجویان فلسطینی مقیم مصر، از جمله فتحی شقاقی*و عبدالعزیز عوده، از این تشکل جدا شوند و با تشکیل جنبشی مسلحانه، برای نابودی رژیم اسرائیل مبارزه نمایند (شلّح، ص 95ـ96؛ ابوطه، ص 80 ـ81؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله).این گروه از دانشجویان فلسطینی با برخی گروههای مبارز مصری، مانند سازمانِ الجهاد * در ارتباط بودند. نزدیکی آنها با این سازمان سبب شد تا از مصر اخراج شوند و به فلسطین برگردند (حرکه الجهاد الاسلامی فی فلسطین ، 2005). در چنین اوضاعی، در 1358 ش / 1979، فتحی شقاقی و عبدالعزیز عوده، پس از بازگشت به غزه، جنبش جهاد اسلامی را تأسیس کردند (جرباوی، ص 54 ـ 55؛ کیلانی، ص 214؛ ساره، ص 60).جنبش جهاد اسلامی نخست فعالیتهای سیاسی خود را از مساجد آغاز کرد و در مراسم مذهبی، اعیاد و خطبههای نماز جمعه به ترویج دیدگاههایش پرداخت. تأسیس مراکز بهداشتی و درمانی و باشگاههای ورزشی در داخل مساجد از دیگر فعالیتهای جهاد اسلامی بود. همچنین جهاد اسلامی از طریق دیگر مراکز عمومی،چون اتحادیهها و دانشگاهها، به بسیج و سازماندهی مردم پرداخت. در دانشگاههای الخلیل، بیرزیت و دانشگاه اسلامی غزه هستههای مقاومت دایر کرد و بدینترتیب، در مدت کوتاهی توانست هدایت و رهبری جریانهای دانشجویی را به دست گیرد. افزون بر آن، کتاب، اعلامیه و بیانیه چاپ کرد که منعکسکننده دیدگاهها، اهداف و خط مشی سیاسی جنبش بود (ملاابراهیمی، همانجا).جنبش جهاد غیر از تحرکات سیاسی، فعالیتهای مطبوعاتی را نیز در دستور کار خود قرار داد. از مهمترین ترجمانها (ارگانها)ی خبری جنبش، این نشریات بودند: المختار الاسلامی (قاهره 1358 ش/ 1979)، الطلیعه الاسلامیه (لندن 1361 ش/ 1982)، المجاهد (بیروت 1361 ش/ 1982 تاکنون)، الاسلام و فلسطین (قبرس). نداءالقدس (تهران 1376 ش/ 1997 تاکنون). همچنین نشریه النور الاسلامی در غزه منتشر و در سراسر فلسطین اشغالی توزیع میشود (ابوعمرو، ص98؛ ملاابراهیمی، همانجا).مرام جنبش جهاد اسلامی آمیزهای از ملیگرایی فلسطینی و افکار و اندیشههای شخصیتهایی مانند حسنالبنّاء *، سیدقطب *و عزالدین قسام *و همچنین آموزههای انقلاب اسلامی ایران است. به باور این جنبش، درک مناسب قرآن و فهم تاریخ، ما را به این نتیجه میرساند که فلسطین مرکز مقابله تاریخی ـ مذهبی میان مسلمانان و یهودیان است. مسلمانان نماینده نیروی حق و یهودیان نماینده نیروی باطلاند. فلسطین هدف مرکزی طرح امپریالیسم غربی، و اقدام اوّلیه برای غلبه برتمام سرزمینهای اسلامی است (جرباوی، همانجا؛ ساره، ص 60ـ61). از نظر بنیانگذاران جهاد اسلامی، مصالحه با اسرائیل به مفهوم به رسمیت شناختن دولت اسرائیل است و تشکیل حکومت فلسطین مستقل در بخشی از سرزمین فلسطین را فریب یهودیان برای تصرف سرزمینهای عربی و اسلامی میدانند (ابوطه، ص 83ـ84). نوشتههای سعید حوا (اندیشمند سوری اخوانالمسلمین) و کتاب الجهاد الفریضه الغائبه (نوشته محمد عبدالسلام فرج، از بنیانگذاران سازمانِ الجهاد در مصر)، تأثیر مهمی در تکوین اندیشه جهادی جنبش داشته است (هاله مصطفی، ص 86؛ ساره، همانجا؛ ابوعمرو، ص 95). فتحی شقاقی در 1358 ش/1979 در مصر کتابی به نام الخمینی: الحل الاسلامی و البدیل نوشت که در آن از انقلاب اسلامی ایران حمایت شده است. چاپ و انتشار این کتاب در مصر ممنوع، و شقاقی نیز چهار ماه زندانی شد (ابوعمرو، ص90ـ93؛ حرکه الجهاد الاسلامی فی فلسطین، 2005؛ ابوطه، ص98، پانویس4). یکی دیگر از مبانی جنبش، اتحاد و همبستگی میان مذاهب اسلامی، همچون شیعه و سنّی، است (ابوطه، ص 93).جنبش دارای اساسنامه و ساختار تشکیلاتی منظمی است. کنگره سراسری، به عنوان عالیترین مرجع قانونگذاری، مشی سیاسی، اهداف و دیدگاههای جنبش را در زمینههای مختلف اجتماعی، اعتقادی، فرهنگی و اقتصادی تعیین میکند. دبیرکل، مجمع عمومی، مجلس مشورتی، مجالس و شوراهای محلی و کمیتههای فرعی، مهمترین ارکان سازمانی جنبش محسوب میشوند. مجمع عمومی، بالاترین قدرت اجرایی است که هر چهار سال یک بار مجلس مشورتی را انتخاب میکند و تعیین دبیرکل را نیز برعهده دارد؛ البته با توجه به شرایط امنیتی، عملاً مجمع عمومی تشکیل نمیشود. مجالس و شوراهای محلی و قسمتهای مختلف، اعم از سیاسی، تبلیغاتی، نظامی و مالی، که خود کمیتههای فرعی متعددی را در برمیگیرد، زیر نظر دبیرکل فعالیت میکنند. کمیتههای فرعی، به منزله پایینترین سطح تشکیلات سازمانی، عضوگیری و آموزش اعضا را برعهده دارند (ملا ابراهیمی، همانجا؛ ابوطه، ص 82).تشکیلات نظامی جهاد اسلامی محرمانه است؛ ازاینرو، نمیتوان آمار دقیقی از نفرات، اعضای فرماندهی، میزان و نوع تسلیحات، پایگاهها، مراکز انتشار و منابع مالی و تسلیحاتی آن ارائه داد. نیروهای جهاد اسلامی زیرنظر نیروهای نظامی فتح، در عراق، سوریه و الجزایر آموزش نظامی دیدهاند.جنبش دارای منابع مالی محدودی است که از طریق قبول زکات و صدقه مسلمانانکشورهای اسلامی، بخشی از حقوق ماهیانه اعضای جنبش، و کمکهای داوطلبانه هواداران و همفکران سیاسی آن تعیین میشود (ابوطه، ص 82 ـ83).جنبش جهاد اسلامی از بدو تأسیس تاکنون پنج مرحله عمده را پشت سر گذاشته است: در مرحله اول (از 1359 ش/ 1980)، که «طلیعه جنبش» نیز نام دارد، جنبش توانست از طریق خبرنامه و نشریاتی که در اختیار داشت، مواضع و آرای خود را در سرزمینهای اشغالی تبلیغ نماید. در مرحله دوم (از 1363 ش/ 1984 تا 1365 ش/ 1986) با تشکیل نخستین هستههای نظامی، مقاومت مسلحانه را آغاز کرد. در 1364 ش/ 1986 با انتصاب فتحیشقاقی به ریاست شاخه نظامی جهاد و سپس دستگیری وی به همراه چند عضو فعال دیگر، جنبش جهاد نیرویی تأثیرگذار در عرصه مبارزات فلسطینیان شناخته شد. مرحله سوم (1365 ش/ 1987) اوج فعالیتهای نظامی آن بود. در 14 مهر 1366/ 6 اکتبر 1987، جنبش، نبرد الشجاعیه را برضد نیروهای اسرائیل سازماندهی کرد. این اقدام، پیروزیهای بعدی گروههای فلسطینی را در پی داشت، بهطوری که اندکی پس از آن، انتفاضه * شکل گرفت. در مرحله چهارم (از 1366 ش/ 1987 تا 1374 ش/ 1995)، جنبش فعالیتهای خود را در خارج از فلسطین گسترش داد و با برخی از کشورها تماس برقرار کرد. همچنین بر دامنه عملیاتهای نظامی افزود. مرحله پنجم از 1374 ش/ 1995 آغاز شد. ویژگی این دوره، ثبات سیاسی و مقابله نظامی با تأکید بر انجام عملیات نظامی بوده است (همان، ص 81 ـ82؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله).جهاد اسلامی عملیات نظامی خود را در 1363 ش/ 1984 آغاز کرد و در این سال هشت عملیات انجام داد. در اسفند 1364/ مارس 1986 نیروهای اسرائیلی فتحی شقاقی را ــ به اتهام همکاری با یک گروه مسلحانه که در 1363 ش/ 1984 عملیات نظامی علیه نیروهای اشغالگر اجرا کرده بود ــ دستگیر و به لبنان تبعید کرد (شقاقی، ص 10).جنبش جهاد اسلامی نقش مهمی در آغاز انتفاضه داشت. در نوار غزه مجموعه حوادثی به وقوع پیوست که به جهاد اسلامی مرتبط میشد و با فرار شش تن از اعضای جهاد اسلامی از زندان مرکزی غزه در اردیبهشت 1366/ مه 1987، آغاز شد و واکنش مثبت ساکنان را بههمراه داشت. درگیری اعضای یک هسته جهاد اسلامی با نیروهای امنیتی اسرائیل در منطقه الشجاعیه در شهر غزه در 24 مهر 1366/ 6 اکتبر 1987 تأثیر مهمی در برانگیختن مردم داشت، به گونهای که پس از آن تظاهرات گسترده در نوار غزه شروع شد و تا آغاز انتفاضه ادامه داشت (ابوعمرو، ص 111؛ کیلانی، ص 232؛ شقاقی، ص 11ـ12). در فروردین 1367/ آوریل 1988، اسرائیل، عبدالعزیز عوده را به لبنان تبعید کرد. شقاقی و عوده در لبنان مناسبات این جنبش را با ایران و حزباللّه * لبنان تقویت کردند و ایران به عمدهترین حامی جنبش جهاد اسلامی تبدیل شد. همچنین حزباللّه، اعضای جنبش جهاد اسلامی را از طریق آموزش و ارائه تدارکات پشتیبانی میکرد. در 1369 ش/ 1990، نخستین انشعاب در جنبش جهاد اسلامی صورت گرفت. احمد مهنا از این جنبش منشعب شد و تشکیلات «حزباللّه فلسطین» را تأسیس کرد که چندان دوام نیافت (ملاابراهیمی، همانجا). جنبش جهاد اسلامی بر موضعگیری خود، مبنی بر مخالفت با مذاکرات با اسرائیل، ادامه داد و با آغاز مذاکرات صلح مادرید در 1370 ش/ 1991، این جنبش در قالب بیانیههای مشترک با چند گروه مبارز فلسطینی، نسبت به نتایج منفی آن هشدار میداد. همچنین جنبش با معاهده اسلو و تأسیس تشکیلات خودگردان فلسطینی در اراضی اشغالی در 1372 ش/ 1993، مخالفت کرد و کوشید همه نیروهای مخالف معاهده اسلو را گردهم آورد. پس از انجام مذاکرات متعدد در دمشق، ائتلافی تشکیل شد که هدف آن ناکام گذاشتن معاهده اسلو بود (جرباوی، ص 56؛ شانتسر، 2007). در اواخر 1372 ش/ 1993، شیخ عبدالعزیز عوده و چند تن دیگر از آن منشعب شدند و مدتی بعد، با روی کار آمدن تشکیلات خودگردان فلسطین، به آن پیوستند (رجوع کنید به ملا ابراهیمی، همانجا). در 4 آبان 1374/ 26 اکتبر 1995، فتحی شقاقی را عوامل اسرائیل در کشور مالت ترور کردند.جهاد اسلامی در انتخابات ریاست جمهوری و مجلس فلسطین در 1375 ش/ 1996 شرکت نکرد ولی بر خلاف حماس راه منازعه با تشکیلات خودگردان را در پیش نگرفت (لیتواک ، 2007؛ ابوطه، ص 81).آغاز انتفاضه دوم در مهر 1379/ سپتامبر 2000 باعث تقویت جنبش جهاد اسلامی شد. همگام با حماس، جنبش جهاد اسلامی مدعی بود که جهاد تنها راه برای خارج کردن اسرائیل از نوار غزه و کرانه باختری و نخستین مرحله آزادی کامل فلسطین است. در این مرحله جنبش جهاد اسلامی از آزادی عمل بیشتری برخوردار بود. ظاهراً تشکیلات خودگردان در این مرحله کمکهایی به جنبش جهاد اسلامی نموده بود. جهاد اسلامی در مذاکرات قاهره در اواسط آذر 1381/ نوامبر 2002، که بین فتح و حماس صورت گرفت، شرکت نکرد. در این مذاکرات در باره توقف عملیات نظامی علیه اسرائیل بحث شد، در حالی که جهاد اسلامی همچنان بر انجام اینگونه عملیاتها تأکید داشت (حرکه الجهاد الاسلامی فی فلسطین، 2005). در مرداد 1385/ ژوئیه 2005، احمد قُرَیع، نخستوزیر دولت خودگردان فلسطین، از همه گروههای فلسطینی، از جمله جهاد اسلامی، دعوت کرد تا به تشکیلات خودگردان بپیوندند و یک دولت وحدت ملی تشکیل دهند. جنبش جهاد اسلامی این دعوت را نپذیرفت (زیدآبادی، 2005) و حتی از شرکت در انتخابات مجلس در 1385 ش/ 2005 خودداری کرد (خبرگزاری مهر، 1384 ش).جهاد اسلامی دارای پایگاههای بینالمللی یا تشکیلات متمرکزی در کشورهای عربی نیست. مناسبات آن با دولتهای مصر و اردن تیره است، اما با دیگر کشورهای عربی، چون لیبی، سوریه، لبنان و سودان، دوستانه است. در میان کشورهای منطقه، بیش از همه با ایران مناسبات خود را استحکام بخشیده و به طور همه جانبه از انقلاب اسلامی ایران تأثیر پذیرفته و این کشور را دوست و همپیمان خود میداند (رجوع کنید به ملاابراهیمی، همانجا؛ ابوطه، ص 96). جنبش اغلب دولتهای عربی را وابسته به غرب میداند. از نظر رهبران جنبش، دولتهای عربی هیچگاه در قبال مسئله فلسطین، صادقانه موضعگیری نکردهاند و در عمل، با رژیم اسرائیل همگرا بودهاند (شقاقی، ص 149). نزدیکی جنبش جهاد به ایران، بهویژه در جریان جنگ عراق با ایران * ، باعث شده است که کشورها و گروهها و جنبشهای مخالف ایران، از جمله در عراق و عربستان سعودی، جنبش جهاد اسلامی را منزوی کنند (فراتی، ص 69).جنبش جهاد اسلامی و جنبش حماس در هدفهای راهبردی، یعنی آزادسازی همه سرزمینهای اشغالی و برقراری دولت مستقل فلسطینی، اشتراکنظر دارند و در موضعگیریهای محوری و مخالفت با روشهای مسالمتآمیز حل و فصل مسئله فلسطین و نتایج آن و تداوم جهاد نیز رویکرد واحدی دارند. این در حالی است که تا پیش از انعقاد قرارداد اسلو در 1372 ش/ 1993، فعالیت مشترکی میان جنبش حماس و جنبش جهاد اسلامی دیده نشده است. با این حال، مناسبات جنبش جهاد اسلامی با جنبش حماس در مقایسه با دیگر جناحهای فعال در فلسطین، مبتنی بر هماهنگی و همکاری مشترک بوده است.پس از انتفاضه، با تأسیس حماس، اغلب اعضای اخوانالمسلمین به آن پیوستند. ازاینرو، اعضای جهاد اسلامی، حماس را سازمانی میدانند که از پیشینه آنها بهرهبرداری کرده و به مرور، به جنبشی تودهای، دارای شاخههای نظامی و سیاسی و شبکهای از مؤسسات رفاهی و اجتماعی، تبدیل شده است؛ درحالیکه جهاد اسلامی در همان وضع خود باقیمانده است ( دراسه فی الفکر السیاسی لحرکه المقاومه الاسلامیه ، ص 274ـ 277؛ وفا، ص 76ـ77).جنبش جهاد اسلامی از ابتدای تأسیس، مناسبات دوستانهای با سازمان آزادیبخش فلسطین * (ساف) داشت، اما بهتدریج، با فاصله گرفتن ساف از منشور ملی فلسطین و مذاکره با صهیونیستها، مناسبات آن دو تیره شد، بهطوری که جنبش از شرکت در اجلاس شورای ملی فلسطین و دیگر تشکیلات ساف خودداری کرد. به رسمیت شناختن اسرائیل از سوی ساف، بر اختلافات آنها افزود و از آن پس جهاد اسلامی از به رسمیت شناختن ساف، به عنوان تنها نماینده قانونی ملت فلسطین، امتناع نمود (ملاابراهیمی، همانجا؛ شلّح، ص 111ـ113). طرفداران جنبش جهاد اسلامی با موضعگیری غیردینی گروههای مختلف عضو ساف، بهویژه گروههایی که عقاید مارکسیستی دارند، موافق نیستند. جهاد اسلامی معتقد است که هدف ساف، یعنی برپایی دولت غیرمذهبی در فلسطین، با نگرش اسلامی آنان منافات دارد (ابوعمرو، ص 104؛ کیلانی، ص 227).منابع: انور ابوطه، «تأثیر امام خمینی و انقلاب اسلامی در اندیشه و عملکرد جهاد اسلامی فلسطین»، ترجمه مهدی سرحدی، حضور، ش 33 (پاییز 1379)؛ زیاد ابوعمرو، جنبشهای اسلامی در فلسطین، ترجمه هادی صبا، [تهران] 1371 ش؛ علی جرباوی، «موقف الحرکات الاسلامیه الفلسطینیه من الاتفاق الفلسطینی ـ الاسرائیلی»، المستقبل العربی، ش 180 (فوریه 1994)؛ خبرگزاری مهر، 3/11/1384؛]Online]. Available: http://www.mehrnews.ir/ fa/ News Detail. aspx?News ID= 281415. [10 Apr. 2007];دراسه فی الفکر السیاسی لحرکه المقاومه الاسلامیه: حماس ( 1987ـ1996 )، تألیف عبداللّه أبوعید و دیگران، تحریر جواد حمد و إیاد برغوثی، عمان: مرکز دراسات الشرق الاوسط، 1999؛ احمد زیدآبادی، «نیاز فلسطینیان به تشکیل دولت وحدت ملی»،BBC.4 July 2005. [Online]. Available: http://www. bbc. Persian. com. [19 Nov. 2005];فایز ساره، «الحرکه الاسلامیه فی فلسطین: وحده الایدیولوجیا و انقسامات السیاسیه»، المستقبل العربی ، ش 124 (ژوئن 1989)؛ فتحی شقاقی، انتفاضه و طرح اسلامی معاصر: فلسطین و ریشههای انتفاضه ، تهران 1371 ش؛ رمضان عبداللّه شلّح، «مقابله مع الدکتور رمضان عبداللّه شلّح: الامین العام للحرکه»، إعداد خالد عاید، مجله الدّراسات الفلسطینیه، ش 37 (شتاء 1999)؛ عبدالوهاب فراتی، انقلاب اسلامی و بازتاب آن ، قم 1381 ش؛ موسی زید کیلانی، الحرکات الاسلامیه فی الاردن و فلسطین، عمان 1995؛ عزت ملاابراهیمی، فرهنگ معاصر فلسطین: شخصیتها و جنبشها، ج 1، تهران 1382 ش؛ افسانه وفا، یاسر عرفات: از مبارزه تا مذاکره ، تهران 1383 ش؛ هاله مصطفی، «التیار الاسلامی فی الارض المحتله»، المستقبل العربی ، ش 113 (ژوئیه 1988)؛Meir Litvak, "Moshe Dayan Center for Middle Eastern and African Studies", Institute for Counter-Terrorism]. Online]. Available: http:// www.ict.org.il. [10 Apr. 2007 ;[Palestinian Islamic Jihad, "Palestinian Islamic Jihad: Harakat al-Jihad al-Islami al-Filastini", Institute for Counter-Terrorism. [Online]. Available: http://www. ict/org/il. [19 Nov. 2005]; Jonathan Schanzet, "The challenge of Hamas to Fatah", in The Middle East quarterly , vol.10, no.2 (Spring 2003). [Online]. Available: http://www.meforum.org. [10 Apr. 2007].
