جُوَین، بخشی در شهرستان سبزوار در استان خراسان رضوی و ناحیهای تاریخی در نیشابور.1) بخش جوین، به مرکزیت شهر نقاب، در شمال شهرستان سبزوار واقع و مشتمل است بر سه دهستان به نامهای بالاجوین (به مرکزیت شهر نقاب)، حکمآباد (به مرکزیت آبادی حکمآباد) و پیراکوه (به مرکزیت آبادی بَرْغَمَد)، و یک شهر به نام نقاب. آبادیهای آن در کوه و دشتِ مرتفع و باریک جوین قرار دارد. دهستان پیراکوه در دامنه شمالی کوههای صدخَروْ/ سدخَروْ و اَندقان قرار گرفته، و همه آبادیهای آن در میان کوه واقع شدهاند (رزمآرا، ج 9، ص 51). در این بخش، رشتهکوه اسفراین و کوه گنگ امتداد دارد (همانجا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 31، ص 55، 58). مسعود کیهان در 1310 ش، به کوه جوین در جنوب دشت اسفراین اشاره کرده (ج 1، ص 46، ج 3، ص 261) و از معدن مس و معدن سنگ شاه مسعودی در جوین نام برده است (ج 2، ص 194، ج 3، ص 261). جوین معدن گچ و نمک نیز دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 31، ص 56).زمینهای کشاورزی بخش با رودهای جوین یا کال شور و اندقان، و قنات آبیاری میشوند (همان، ج 31، ص 51، 56، نیز رجوع کنید به نقشه عملیات مشترک ( زمینی ) : سبزوار ).از صنایعدستی، فرشبافی با طرحهای سبزواری و کردی و کاشی، و با نقشهای گلدانی، گلریز، جقهای و خشتی در آنجا رایج است (همانجاها).اهالی آن شیعه دوازدهامامیاند و به فارسی و ترکی سخن میگویند (شیروانی، بستانالسیاحه ، ص 206؛ همو، ریاض السیاحه ، ص240؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 31، ص 56، 58، 180). زینالعابدین شیروانی در ریاضالسیاحه(همانجا) از طایفه بَغایری* در جوین نام برده و به غریبنوازی اهالی آنجا اشاره کرده است.راهآهن تهران ـ نیشابور ـ مشهد در جنوب این بخش امتداد دارد. راه اصلی بجنورد ـ اسفراین ـ سبزوار ـ نیشابور از آن میگذرد (رجوع کنید به نقشه راههای ایران ).در 1316 ش، شهرستان سبزوار در استان شمالشرقی کشور تشکیل شد و بخش جوین (به مرکزیت آبادی حکمآباد) و چند بخش دیگر تابع آن شدند (ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، ضمیمه، ص 7). در همان سال، با قرار گرفتن شهرستان سبزوار در استان نهم (خراسان) به جای استان شمالشرقی، بخش جوین بخش جغتای نامیده شد (همان، ص 4). جوین در 1368 ش بخش شد، اما هر سه دهستان آن در 1366 ش تأسیس شده بودند (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1378 ش، ص20). این بخش (به مرکزیت آبادی نقاب)، با دهستانهای بالاجوین و حکمآباد و پیراکوه، در شهرستان سبزوارِ استان خراسان قرار داشت (همو، 1371 ش، ص 112؛ همو، 1373 ش، ص10). بخش جوین در 1383 ش جزو استان خراسان رضوی شد (رجوع کنید به نقشه تقسیمات کشوری) و دهستانهای پایین جوین و میان جوین در بخش جغتای سبزوار قرار گرفتند (همو، 1384 ش، ص 22). در سرشماری 1375 ش، جمعیت این بخش 535 ، 38 تن بود که از آن میان، 578 ، 9 تن شهرنشین و بقیه روستانشین بودند (مرکز آمار ایران، 1376 ش ج ، ص هفتاد و هشت).از جمله نامداران جوین، عطاملک جوینی، ابوالمعالی عبدالملکبن عبداللّه جوینی * ، ابومحمد عبداللّهبن یوسف جوینی *و موسیبن عباسبن محمدبن عمران جوینی نیشابوری (متوفی 323) بودهاند (ابنفضلاللّه عَمری، سفر 11، ص 142؛ اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 2298ـ2299؛ نیز رجوع کنید به جوینی *، خاندان).2) ناحیه تاریخی. در کتابهای تاریخی و جغرافیایی، جوین، به تفاوت، خوره، شهر، رستاق، ناحیه و ولایت دانسته شده است (رجوع کنید به ادامه مقاله). مقدسی (ص 300، 318، 323) نام آن را کُویان/ جُویان و گویان ضبط کرده است(نیز رجوع کنید به لسترنج، ص 391). به نوشته بیهقی (متوفی 470؛ ص 74)، شهر جوین را «یزد خسرو پسر ساسویه» بنا کرده است. مردم خراسان این خوره را کُویان مینامیدند و جوین را معرّب آن میدانستند (یاقوت حموی، ذیل مادّه). بر اساس نوشته اعتمادالسلطنه (ج 4، ص 2294)، افرادی که نام جوین را در اصل گویان میدانند، معتقدند که گودرز بانی آن بوده است. در سال 30، اباسالمبن یزید، بهدستور یزیدبن عامر، جوین را فتح کرد و اهالی آنجا را بهاسارت گرفت (بلاذری، ص 403ـ 404). ظاهراً شهر تا اواخر قرن سوم پابرجا بوده، زیرا ابنخرداذبه (متوفی 300؛ ص 24) از شهرهای زام (جام)، جُوَین، باخَرْز *و بَیهَق *نام برده است. در اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم، ابنرسته (ص 171) جوین را یکی از چهار شهر نیشابور و یکی از سیزده رستاق آن دانسته است. اصطخری (ص 199)، در ذکر مسافات سیستان، از جوین یاد کرده است. در قرن چهارم، مقدسی (ص300، 318) نخستین بار رستاق جوین را به مرکزیت أَزَادْوَار [ آزادوار کنونی ] ضبط کرده و آن را رستاقی پهناور از ولایت نیشابور، با مردمی اهل حدیث و دوستدار ادب، نام برده و افزوده است که میوه و غله فراوان و پوشاک آنجا صادر میشود. به نوشته او، جادهای جوین را به جرجان میرسانده است. بیهقی (ص 55ـ56) جاجرم *را جزو ناحیه جوین ذکر کرده که نشاندهنده گسترده بودن ناحیه جوین در آن دوره است.در اوایل قرن هفتم، یاقوت حموی خوره جوین را از اعمال نیشابور و قصبه آن را آزادوار ذکر کرده است (رجوع کنید به ذیل «أزاذوار»). به گفته وی (ذیل «جوین») این قصبه از شمال به جاجرم و از جنوب (قبله) به بیهق محدود میشد. پس از حمله مغول (قرن هفتم) نیز جوین اهمیت قدیم خود را حفظ کرد. در قرن هفتم، به نوشته قزوینی (ص 236)، ناحیه جوین دارای چهارصد دِه و چهارهزار قنات بود. در قرن هشتم، حمداللّه مستوفی (ص150) جوین را ولایت ضبط کرده است. در قرن نهم، حافظ ابرو (ج 2، ص 105) جوین را ناحیهای بزرگ با روستاهای معمور بین دو کوه ضبط کرده و افزوده است که راه نیشابور ـ بسطام از این ناحیه میگذرد. حافظ ابرو (ج 2، ص 106) از بیش از بیست قریه مهم آن نام برده است. زینالعابدین شیروانی در نیمه اول قرن سیزدهم، ضمن توصیف آن، قریه یا روستاهای آن را حدود پنجاه پارچه ذکر کرده است (رجوع کنید به بستانالسیاحه، ص 206). کلنل ییت، سرکنسول بریتانیا در خراسان و سیستان در اواخر دوره ناصرالدینشاه قاجار (حک: 1264ـ1313)، ویرانه شهر جوین را در نزدیکی شهر آزادوار کنونی یافته است (رجوع کنید به ص 366ـ367). کلنل مک گرگور در 1292/1875 جمعیت بخش جوین یا جغتای را حدود یازده هزار تن تخمین زده و نوشته است که بیشتر آنها ترکاند (ج 2، ص140). اعتمادالسلطنه در اواخر دوره ناصرالدینشاه محدوده ولایت جوین را دقیقاً تعیین کرده (رجوع کنید به ج 4، ص 2296) که ظاهراً با حدود سیاسی ناحیه (= رستاق) قدیمِ جوین مطابقت داشته است. در این دوره، در ولایت جوین قلعه و هفتاد پارچه قریه وجود داشته و مرکز آن قریه جغتای *بوده است. ولایت جوین قلعه مستحکمی بهنام آققلعه داشته که به حکم فتحعلی شاه (حک: 1212ـ1250) تخریب شده است (همان، ج 4، ص 2296ـ2297).ظاهراً چند جوین دیگر نیز وجود داشته که در منابع به آنها اشاره شده است، از جمله مقدسی (ص 306) از قلعهای بزرگ و محکم بهنام جوین/ گوین در سَجستان (سیستان *) نام برده و افزوده است چون ساکنان این قلعه خارجیاند، منبر ندارد. ابنرسته (ص 174)، بدون اشاره به قلعه، آن را در سجستان و در نزدیکی دره فره ذکر کرده است.روستایی به نام جوین نیز در شصت کیلومتری شمالغربی شهرستان سمنان وجود دارد (رجوع کنید به رضوانی، ج 4، ص 277).منابع: ابنخرداذبه؛ ابنرسته؛ ابن فضلاللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، سفر 11، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه ایاصوفیه، ش 3424، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت 1408/1988؛ اصطخری، ترجمه فارسی؛ اعتماد السلطنه؛ ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ اول، تهران [بیتا.]؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، تهران 1371 ش؛ همان، 1373 ش؛ همو، نشریه اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی ( به همراه مرکز )، تهران 1384 ش؛ همو، نشریه تاریخ تأسیسدار:[ تقسیمات کشوری 1378 ]، تهران 1378 ش؛ بلاذری (لیدن)؛ علیبن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، چاپ کلیماللّه حسینی، حیدرآباد 1388/1968؛ عبداللّهبن لطفاللّه حافظ ابرو، تاریخ حافظ ابرو، ج 2: بخش جغرافیای خراسان، چاپ کرافولسکی، ویسبادن 1982؛ حمداللّه مستوفی، نزهه القلوب؛ رزمآرا؛ حسن رضوانی، «معماری دست کن در غار جوین»، در مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: 25ـ29 فروردین ماه 1378، ارگ بم ـ کرمان ، ج 4، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380 ش؛ زینالعابدینبن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحتنامه، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست [بیتا.]؛ همو، ریاضالسیاحه، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران [? 1361 ش]؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج 31: سبزوار ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1368 ش؛ زکریا بن محمد قزوینی، کتاب آثار البلاد و اخبار العباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1848، چاپ افست ویسبادن 1967؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامه آبادیهای کشور، استان خراسان، شهرستان سبزوار ، تهران 1376 ش الف ؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامه آبادیهای کشور، استان سمنان، شهرستان سمنان ، تهران 1376ش ب؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1376 ش ج؛ مقدسی؛ چارلز متکاف مکگرگور، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان در 1875، ج 2، ترجمه اسداللّه توکلی طبسی، مشهد 1368 ش؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000 ، 500 ، 2: 1، تهران: سازمان نقشهبرداری کشور، 1383 ش؛ نقشه راههای ایران، مقیاس 000 ، 250 ،2: 1، تهران: گیتاشناسی، 1380 ش؛ نقشه عملیات مشترک ( زمینی ) : سبزوار، مقیاس 000 ،250 : 1، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، 1366 ش؛ یاقوت حموی؛ چارلز ادوارد ییت، خراسان و سیستان، ترجمه قدرتاللّه روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران 1365 ش؛Nicholas Nicholas Ambraseys and Charles Peter Melville, A history of Persian earthquakes , Cambridge 1982; Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , Cambridge 1930.
