جویبار، شهرستان و شهری در استان مازندران.1) شهرستان جویبار. در شمال استان مازندران واقع و مشتمل است بر دو بخش به نامهای مرکزی و گیلخوران، و دو شهر جویبار و کوهیخیل.شهرستان جویبار در قسمت جلگهای استان قرار دارد و رود تالار *زمینهای غربی آن را آبیاری میکند. رود فصلی سیاهرود (به طول حدود پنجاه کیلومتر)، پس از آبیاری زمینهای شهرستان، به دریاچه مازندران میریزد (جعفری، ج 2، ص 284؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 28، ص 468). در شهرستان جویبار نُه آببندان (جمع مساحت 847 هکتار) وجود دارد که پرندگان مهاجر آبزی و کنارآبزی (اردک سرسبز، چنگر، حواصیل، پرستو دریایی و خروس کولی) به آنجا کوچ میکنند (سازمان برنامه و بودجه استان مازندران، فصل 9، ص 47).در 1323 ش آبادیهای شهرستان جویبار عمدتاً در دهستان گیلخورانِ شهرستان ساری واقع شده بود (ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 180، 184ـ 185). در 1324 ش، دهستان گیلخوران جزو بخش مرکزی شهرستان شاهی (قائمشهر امروزی) شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1381 ش، ذیل «استان مازندران»). در حدود 1329 ش، رزمآرا (ج 3، ص 264) این دهستان را از نظر آمار و ثبت احوال، تابع شهرستان ساری و از لحاظ فرمانداری، تابع شهرستان شاهی (جزو بخش مرکزی) ذکر کرده است. در تقسیمات کشوری 1355 ش، نام دهستان گیلخوران در بخش حومه شهرستان شاهی آمده است (ایران. وزارت کشور، ذیل «استان مازندران»). در فروردین 1366، دهستانهای چپکرود و سیاهرود و در تیر 1368 بخش جویبار به مرکزیت شهر جویبار از ترکیب دهستانهای سیاهرود، گیلخوران و کیلاکلا و شهر کیاکلا در شهرستان قائمشهر تشکیل شدند (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1381 ش، همانجا؛ ایران. قوانین و احکام، 1370 ش، ص 757). در اول خرداد 1376، بخش جویبار و بخش گیلخوران ایجاد شدند و سپس شهرستان جویبار به مرکزیت شهر جویبار از ترکیب بخش مرکزی و بخش گیلخوران تشکیل شد (ایران. قوانین و احکام، 1377 ش، ص 145). در خرداد 1379، کوهیخیل شهر شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1381 ش، همانجا).برخی از مهمترین آثار تاریخی شهرستان عبارتاند از: تکیهای متعلق به دوره قاجار در آبادی کلاگر محله؛ پل آجری در آبادی سراج کلا (مرمت شده در 1324 ش)؛ پل آجری در آبادی پایین رود پشت؛ تکیهای قدیمی در آبادی کردکلا؛ بقعه درویش اولیا در آبادی قادی محله؛ زیارتگاه شاهرضا، بهعنوان یکی از نوادگان امام جعفر صادق علیهالسلام، در آبادی شاه رضا محله؛ تپه دینهبن، کنار آبادی لاریم؛ تپه شورَکاو، کنار آبادی شورکاو، تپه دینه چال، نزدیک آبادی پیترود؛ تپه کویخیل، در آبادی کویخیل (احتمالاً کوهیخیل کنونی)؛ مقبرهای منسوب به ابراهیمبن ادهم در آبادی چپکرود؛ امامزاده محمود، در نزدیکی آبادی لاریم؛ امامزاده و بقعه سیدزینالعابدین (متعلق به 1327) در آبادی سیدزینالعابدین، بقعه درویش محمدشاه در پایین رود پشت و امامزاده حسنرضا در آبادی شیب آببندان (ستوده، ج 4، بخش 1، ص 349ـ359؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 28، ص 498؛ مرکز آمار ایران، 1376 ش الف ، ص 2).در سرشماری 1375 ش، جمعیت شهرستان جویبار (به عنوان بخشی از شهرستان قائمشهر) 454 ، 73 تن بوده است که 545 ، 49 تن (ح 68%) آنان در روستاها به سر میبردهاند (مرکز آمار ایران، 1376ش الف، همانجا؛ همو، 1376ش ب ، صهشتادو چهار). اهالی شهرستان به فارسی با گویش مازندرانی گفتگو میکنند و شیعه دوازده امامیاند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 28، ص 175).2) شهر جویبار، مرکز شهرستان جویبار، تقریباً در قسمت مرکزی شهرستان واقع است. این شهر نُه متر پایینتر از سطح آبهای آزاد است. فاصله مستقیم شهر از دریاچه مازندران حدود پانزده کیلومتر است. سیاهرود از مشرق آن میگذرد. کارخانه پنبه پاککنی (احداث در 1314 ش در محله باغلو) در آن فعالیت دارد و پنبه از محصولات اصلی این منطقه به شمار میرود (جغرافیای کامل ایران، ج 2، ص 1144؛ راهنمای مازندران ، ص 85).راه اصلی، شهر جویبار را به شهرهای کوهیخیل در شمال (به طول حدود پنج کیلومتر)، کیاکلا در جنوب غربی (به طول حدود دوازده کیلومتر) و بابلسر در شمالغربی (به طول حدود سی کیلومتر) متصل میکند.آبادی جویبار در 1340 ش شهر شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1381 ش، ذیل «استان مازندران»). در سرشماری 1375 ش، جمعیت شهر جویبار 909 ، 23 تن بوده است (مرکز آمار ایران، 1376 ش ب ، همانجا).پیشینه. نام جویبار در منابع به صورتهای جوبر (رابینو، ص 184)، جوبار (همان، ص 38)، جویبار (کیهان، ج 2، ص 287) و باغلو (رزمآرا، ج 3، ص 40) آمده است. ظاهراً به سبب وجود منابع غنی آبهای زیرزمینی به جویبار معروف شده است(فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 28، ص 176). از پیشینه شهر جویبار قبل از دوره صفویه (ح 906ـ 1135) اطلاع چندانی در دسترس نیست. وحید قزوینی (ص 326)، اعتمادالسلطنه (ج 4، ص 2175)، مکنزی (ص 116ـ117)، میرزا ابراهیم (ص 110ـ111) و ملگونوف (ص 210) اشاراتی به منطقه و قریههای آن دارند. در زمان محمدعلی شاه قاجار(حک: 1324ـ1327) رابینو در ذکر روستاهای فرحآباد (جزو ساری)، از آبادی جویبار (رجوع کنید به ص 183ـ184) و از کوچ اجباری قبیله کرد مُدانلو (در دوره نادرشاه) به جویبار نیز یاد کرده است (ص 38).در اوایل دوره پهلوی (1304ـ1357 ش)، مسعود کیهان (ج 2، ص 284ـ 285، 287) از بلوک گیلخوران به مرکزیت جویبار در مشرق بلوک کیاکلا یاد کرده است. رزمآرا (همانجا) نیز باغلو را مشهور به جویبار دانسته و نوشته که قصبهای با 100 ، 3 تن جمعیت، دارای محصولات پنبه و غلات و کنجد، و کارخانه پنبه پاککنی دولتی و جمعه بازار عمومی در یک کیلومتری جنوب آنجاست.از زیارتگاههای مهم آن امامزاده مهدی میرهادی و امامزاده صادق رضا است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا).منابع: اعتمادالسلطنه؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1376، تهران: روزنامه رسمی کشور، 1377 ش؛ همو، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369، تهران 1370 ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران 1355 ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج 1، تهران 1329 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1381 ش؛ همو، نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری [ تا پایان آبان 1384]، تهران 1384 ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379 ش؛ جغرافیای کامل ایران، تهران: سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی، 1366 ش؛ یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران 1365 ش؛ راهنمای مازندران، [ساری: استانداری استان مازندران، 1345 ش]؛ رزمآرا؛ سازمان برنامه و بودجه استان مازندران. معاونت آمار و اطلاعات، آمارنامه استان مازندران 1376، ساری 1377 ش؛ منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران 1349 شـ ؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج 28: ساری ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1370 ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310ـ1311 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامه آبادیهای کشور، استان مازندران، شهرستان قائمشهر، تهران 1376 ش الف ؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1376 ش ب ؛ چارلز فرانسیس مکنزی، سفرنامه شمال، ترجمه منصوره اتحادیه (نظام مافی)، تهران 1359 ش؛ گریگوری والریانوویچ ملگونوف، کرانههای جنوبی دریای خزر، یا، استانهای شمالی ایران، ترجمه امیر هوشنگ امینی، تهران 1376 ش؛ میرزا ابراهیم، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان و... ، چاپ مسعود گلزاری، تهران 1355 ش؛ نقشه راهنمای البرز شرقی: سمنان ، مقیاس 000 ، 300: 1، تهران: گیتاشناسی، [بیتا.]؛ محمدطاهربن حسین وحید قزوینی، عباسنامه، یا، شرح زندگانی 22 ساله شاه عباس ثانی ( 1052ـ1073 )، چاپ ابراهیم دهگان، اراک 1329 ش.
