جوهری، عبدالرحمانبن بَنَفْشا صالحی دمشقی، لقبش زینالدین و کنیهاش ابو هُرَیره، ستارهشناس قرن دهم. اطلاع بسیار کمی از زندگی او در دست است. عنوان صالحی در بخشی از نام او نشان میدهد که مولد او و پدرانش منطقه صالحیه،واقع در دامنه کوه قاسیون در نزدیکی دمشق، بوده است. بر اساس گزارشهای موجود در باره زندگیاش، در جامع اُمویسِمَت «مُوَقِّت» داشته است (زوتر، ج 1، ص 194؛ آلوارت، ج 5، ص 208؛ خوری، ص 51؛ روزنفلد و احساناوغلو، ص 312). در منابع معاصر (از جمله زوتر، همانجا؛ زرکلی، ج 3، ص 308؛ خوری، همانجا)، بدون ارائه سند، تاریخ فوت او سال 900 ذکر شده است، اما به نوشته ابنعماد (متوفی 1089؛ ج 8، ص 125)، جوهری در صفر 923 در قاهره فوت کرده است. زمان سفر او به قاهره معین نیست.از جوهری سه اثر در علم نجوم به دست آمده است که عبارتاند از: 1) الدُرُّالنَظیم فی تَسْهیلِ التَقویم که مهمترین کتاب اوست. شالوده اصلی این کتاب، زیج الغبیگ(رجوع کنید به زیج * )، و در واقع ترجمه عربی آن است (استوری، ج 2، بخش 1، ص 72؛ منزوی، ج 4، ص 2946)، اما کار او ترجمه صرف نیست، چنانکه در جداول نجومی که برای الدرّالنظیم تهیه کرده، قسمتهایی از چند کتاب نجومی دیگر را نیز به ترجمه خود افزوده است. در این میان به ویژه از جدولهای نجومی ابنشاطر دمشقی استفاده کرده است (رجوع کنید به خوری، ص 62). باتوجه به اینکه ابنشاطر دستکم یک قرن و نیم پیش از جوهری «مُوَّقِتِ» مسجد اموی بوده، به نظر میرسد جوهری کوشیده است دادههای نجومی مذکور در زیج الغبیگ را ــ که بر اساس مختصات جغرافیایی سمرقند تهیه شده بود ــ با رصدهایی که در دمشق انجام شده بودند تطبیق دهد و بر این اساس، کتاب را با مختصات جغرافیایی دمشق هماهنگ سازد.باب هجدهم کتاب جدولی است که برای ظهور و اختفای کواکب تهیه و برای عرض جغرافیایی شهر دمشق تنظیم شده است (رجوع کنید به همان، ص 64). مقایسه ساختار و تبویب زیج الغبیگ با الدرّالنظیم همچنین نشان میدهد جوهری بیش از آنکه به فکر ترجمه زیج الغبیگ باشد، در پی هماهنگ کردن مطالب کتاب با موقعیت شهر دمشق بوده است. الدرّالنظیم در 29 باب تهیه شده است (رجوع کنید به آلوارت، ج 5، ص 208ـ209)، حال آنکه زیج الغبیگ شامل چهار مقاله است (رجوع کنید به منزوی، همانجا). جوهری در تهیه بابهای اول تا سوم الدر ّالنظیم بیشترین استفاده را از مقاله اول زیج الغبیگ کرده و از مقاله سوم آن برای تألیف بابهای چهارم تا هفدهم بهره برده است. بخش کوچکی از الدرّالنظیم با استفاده از مقاله دوم زیج الغبیگ تهیه شده و جوهری اصلاً متعرض مقاله چهارم زیج الغبیگ نشده است. جوهری الدرّالنظیم را در 870 تألیف کرده است و باتوجه به زمان تقریبی تألیف زیج الغبیگ(حدود 840)، الدرّالنظیم نخستین تعریبی بوده که از زیج الغبیگ صورت گرفته است. از الدرّالنظیم دستنویسهای متعددی باقی مانده است (رجوع کنید به بروکلمان، ج 2، ص 276، ( ذیل )، ج 2، ص 298؛ پرچ، ج 3، ص 37ـ 38؛ فورهووه،ج 7، ص 406؛ دانشپژوه، دفتر10، ص207؛ ( تاریخ منابع نجوم در دوره عثمانی )، ج 1، ص 204ـ205؛ روزنفلد و احساناوغلو، ص 312). در برخی منابع (از جمله حاجیخلیفه، ج 1، ستون 736؛ آقابزرگ طهرانی، ج 8، ص 82؛ حسن، ص 25ـ26؛ ( تاریخ منابع نجوم در دوره عثمانی )، همانجا) الدرّالنظیم نوشته تقیالدینراصد* دمشقی، دانسته شده است، اما باتوجه به اینکه دستنویسی از این کتاب به تاریخ 870 و به خطعبدالرحمان جوهری وجود دارد (رجوع کنید به کینگ، ج 2، بخش 1، ص 133) و نیز با توجه به اینکه تقی الدین در 932 به دنیا آمده، این رأی نادرست است.2) الکواکبُ الظاهره فی العملِ بِجَیبِ رُبعِ الدایره، رساله کوچکی در باره چگونگی کار با دستگاه نجومی ربع دایره. از این رساله تاکنون یک نسخه خطی شناسایی شده است (رجوع کنید به سلان، ص 449؛ روزنفلد و احساناوغلو، همانجا).3) مجموعه جدولهای نجومی (سلان، ص 443)، که آنها را تسهیل القمر عن زیج الوغ بیگ نیز نامیدهاند (رجوع کنید به خوری، ص 51). اگرچه ممکن است در ظاهر بین این جدولها و الدرّالنظیم شباهتی وجود داشته باشد، اما نمیتوان آنها را جزئی از الدّرالنظیم به شمار آورد.منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابنعماد؛ حاجیخلیفه؛ احمد یوسف حسن، تقیالدین و الهندسه المیکانیکیه؛ مع کتاب الطرق السنیه فی الا´لات الروحانیه، حلب 1976؛ ابراهیم خوری، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه: علم الهیئه و ملحقاته، دمشق 1389/1969؛ محمدتقی دانش پژوه، نسخههای خطی در کتابخانههای اتحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، در نسخههای خطی: نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، دفتر 10، زیرنظر محمدتقی دانشپژوه، تهران 1358 ش؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1999؛ دیوید ا. کینگ، فهرس المخطوطات العلمیه المحفوظه بدارالکتب المصریه، قاهره 1981ـ1986؛ احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران 1374 ش ـ ؛W. Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin 1887-1899; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; Osmanl (astronomi literaturu tarihi= History of astronomy literature during the Ottoman period , compiled by Ekmeleddin Ihsanoglu et al ., ed. Ekmeledin Ihsanoglu, Istanbul: Islam Tarih, Sanat ve Kultur Arastirma Merkezi, 1997; Wilhelm Pertsch, Die arabischen Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu Gotha , vol. 3, Gotha 1881; Boris A. Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works ( 7 th -19 th c. ), Istanbul 2003; M. Le Barone de Slane, Catalogue des manuscrits arabes , Paris 1883-1895; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol.2, pt.1, London 1972; Heinrich Suter, Beitrage zur Geschichte der Mathematic und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol.1: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt 1986; P. Voorhoeve, Handlist of Arabic manuscripts in the Library of University of Leiden and other collections in the Netherlands , vol.7, The Hague 1980.
