جوهری، عباس بن سعید، ریاضیدان و اخترشناس اوایل قرن سوم در بغداد و دمشق. او به مأمون، خلیفه عباسی (حک : 198ـ 218)، نزدیک بود. تنها گزارشهای مختصری از رصدهای نجومی جوهری، بین سالهای 214 و 228 در بغداد و دمشق، وجود دارد (رجوع کنید به ابنیونس، ص 2؛ قفطی، ص 219؛ زوتر، ج1، ص19؛ سزگین، ج5، ص243ـ244، ج6، ص138ـ139). جوهری سرپرستی ساخت رصدخانه شمّاسیه بغداد و ابزارهای نجومی را بر عهده داشت و در روش تسییر* مجرب بود (قفطی، همانجا؛ صاییلی، ص 69). وی بر اساس رصدهایش در بغداد، زیجی تنظیم کرده بود که محمدبن ابیبکر فارسی (گ 57ر) از آن نام برده است. امروزه از این زیج نسخهای در دسترس نیست (رجوع کنید به سزگین، ج 6، ص 138ـ 139). به نوشته محمدبن ابیبکر فارسی در زیج مظفری(یا زیج ممتحَن، تألیف ح 660)، مقدار حرکتهای خورشید و ماه که جوهری به دست آورده بود، بعدها با رصدهای عبدالکریم شروانی، مشهور به فَهّاد، تأیید شد (گ 57 پ). ابنیونس (همانجا) و قفطی (همانجا) از شرکت داشتن جوهری در رصدهای نجومی، به همراه چند تن از منجمان معاصرش، یحییبن ابیمنصور، سَنَد بن علی، خالدبن عبدالملک مَروروذی و علیبن عیسی، خبر دادهاند. رصدهای این گروه از نخستین رصدها در دوره اسلامی بهشمار میآید.از آثار نجومی جوهری فقط نسخهای از رساله کلام فی معرفه بُعدالشمس عن مرکزالارض در بیروت موجود است (سزگین، ج 6، ص 139). به نوشته ابنندیم (ص 331)، جوهری به هندسه هم میپرداخت و دو کتاب در این باره تألیف کرد: کتاب تفسیر کتاب اقلیدس، و کتاب الاَشکال الّتی زادَها فی المقاله الاولی مناقلیدس(نیز رجوع کنید به قفطی،ص 64، 219). ظاهراً این دو اثر از بین رفتهاند و فقط دو بخش از شرحهای جوهری بر اصول اقلیدس در دسترس است. اولین بخش، شامل شش قضیه است که جوهری به کمک آنها اصل موضوع تَوازی اقلیدس را «اثبات» کرده است. این قضیهها را خواجه نصیرالدین طوسی در الرساله الشافیه عنالشک فی الخطوط المتوازیه (ص 17ـ24) آورده است. به نوشته نصیرالدین طوسی (ص 17ـ 18)، این قضایا بخشی از پنجاه قضیهای است که جوهری در اصلاح لکتاب اقلیدس به اصول اقلیدس افزوده است. احتمالاً، این کتاب همان تفسیر کتاب اقلیدس بوده که ابنندیم از آن نام برده است (زندگینامه علمی دانشوران، ذیل مادّه). این بخش حاوی اثبات جوهری برای اصل موضوع پنجم اصول است، البته این اثبات حاوی خطای نامحسوسی است. جوهری ابتدا (در قضیه 28) خاصیت برخی نقاط متقارن بر دو خط متوازی را که با خط سومی قطع شدهاند، اثبات کرده و سپس در قضیه 29، به اشتباه، قضیه 28 را در مورد نقاطی بهکار برده است که خاصیت تقارن مذکور را ندارند (برای ملاحظه متن عربی این بخش رجوع کنید به جاویش، ص 43ـ 55). خواجه نصیرالدین طوسی اثباتی از جوهری را برای قضیه 13 مقاله اول اصول اقلیدس نیز نقل کرده است (دیونگ، ص 154).دومین بخش باقی مانده از آثار جوهری، زیادات فی المقاله الخامسه من کتاب اقلیدس، نسخه خطی شماره 1359 کتابخانه استانبول (فیضاللّه) است (سزگین، ج 5، ص 244) که به تعریفهای پنجم و هفتم مقاله پنجم اصول اقلیدس مربوط است (رجوع کنید به دیونگ، ص 172 ـ 175). احتمالاً این نیز بخشیاز تفسیر کتاب اقلیدس وی است (قربانی، ص216). بنابه تعریف پنجم اقلیدس، برای چهار مقدار a ، b ، c و d که همجنس باشند، d: b = c:a اگر و تنها اگر به ازای همه مضربهای صحیحِ ma ، mc ـ nb و nd، داشته باشیم nd ( mc ↔ nb ( ma، mc=nd ↔ ma=nb و mc ( nd ↔ ma(nb. بنا به تعریف هفتم اقلیدس، c:d ( a:b اگر مضربهای ma ، mc ، nb و nd موجود باشند، چنانکه nb ( ma و nd (mc ≤. جوهری، ضمن بیان سه قضیه، به تبیین درست بودن این تعریفهای اقلیدس پرداخته است. قضیههای جوهری چندان روشن نیستند، زیرا او منظور خود را از مفهومهای نسبت و تناسب به صراحت معلوم نکرده است. شرح جوهری بر تعریفهای پنجم و هفتم در تحریری از اصول اقلیدس ــ که به نادرست به خواجه نصیرالدین طوسی منسوب شده و در 1002/1594 در رُم چاپ شده ــ به اختصار آمده است (دیونگ، ص 163ـ170).جوهری نخستین ریاضیدان دوره اسلامی است که به اثبات فرضیات اقلیدس پرداخته است. وی گونهای از اصل متعارفی ائودوکسوس ـ ارشمیدس را مطرح کرده است. این اصل متعارفی از ترجمههای عربی تفسیر سیمپلیکیوس (سَنْبَلیقیوس، فیلسوف یونانی قرن ششم) بر فرضیات اصول اقلیدس، به ریاضیات دوره اسلامی راه یافت. سیمپلیکیوس طرح این موضوع را به اغانیوس (آگاپیوس ؟) نسبت داده است ( زندگینامه علمی دانشوران، همانجا).روشنی و عمق کار جوهری به اندازه تحلیلهای ریاضیدانان بعدی دوره اسلامی (چون ثابت بن قرّه، ابنهیثم، خیام و نصیرالدین طوسی) از اصول نیست؛ با این حال، کارِ بر جای مانده از او دارای ارزش تاریخی است، زیرا به اولین مرحله مطالعات دوره اسلامی در باره اصول اقلیدس تعلق دارد.منابع: ابنندیم (تهران)؛ ابنیونس، الزیج الکبیر الحاکمی، نسخه خطی کتابخانه لیدن، ش 143. or، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی؛ خلیل جاویش، نظریه المتوازیات فی الهندسه الاسلامیه، تونس 1988؛ محمدبن ابیبکر فارسی، الزیج الممتحن، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه کیمبریج، ش 27/3. Gg، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی؛ ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران 1365 ش؛ علیبن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ 1903؛ محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، مجموعالرسائل، ج 2: الرساله الشافیه عن الشک فی الخطوط المتوازیه، حیدرآباد، دکن 1359؛Gregg De Young," A l-Jawhari's additions to book v of Euclid's Elements ", Zeitschrift fur Geschichte der arabisch -islamischen Wissenschaften , 11 (1997); Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, s.v. " A l-Jawhari, A l ـ Abbas ibn Sa id" (by A. I. Sabra); Aydin Sayili, The observatory in Islam , Ankara 1960; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967- ; Heinrich Suter, Beitrage zur Geschitchte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. 1: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt 1986.
