جونپوری، غلامحسین بن فتح محمدبن محمدعوض علوی‌عباسی،ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و عالمِ فارسی‌نویس اهل شبه‌قاره. او در 1205 در جونپور*به دنیا آمد. علوم گوناگون را از پدرش و نیز از سیدالعلما سیدحسین لکهنویی، عالم فارسی‌نویس اهل شبه‌قاره (متوفی 1273)، آموخت (حسنی، ج 7، ص 359؛ صدرالافاضل، ص 421).جونپوری منجم دربارِ راجاخان بهادرخانِ نصرتْ جنگ، راجای شهرِ تکاری، بود و رصد های نجومی متعددی در آنجا انجام داد. جدولهایی که او برای تعدیل‌النهار (رجوع کنید به غلامحسین جونپوری، 1835، ص 543)، مطالع‌البروج (همان، ص 545) و رؤیت سیارات (همان، ص 633) تهیه کرده است، بر اساس مختصات جغرافیایی قلعه تکاری محاسبه شده‌اند. جونپوری مدتی نیز همچنین قاضی‌اعظم (صدرالصدور) دربار راجای بنارس گردید (خیرالدین محمد جونپوری، ص151). پس‌از آن، به‌خدمت نواب مرشدآباد در آمد و برایش مقرری تعیین شد (حسنی؛ صدرالافاضل، همانجاها). جونپوری ظاهراً مدتی مقیم کلکته شده بود، زیرا در انتهای نسخه چاپی جامع بهادرخانی، یکی از مهم‌ترین آثارش (رجوع کنید به ادامه مقاله)، تصریح شده که این کتاب در 1250/ 1835 در کلکته و با نظارت جونپوری چاپ شده است.جونپوری در 1279، در راه بازگشت به جونپور، در محلی به نام داودپور (در جنوب بنارس، امروزه در ایالت بِهار) درگذشت (رجوع کنید به کشمیری، ج 1، ص 193). محل فوت او را عظیم‌آباد نیز دانسته‌اند (صدرالافاضل، همانجا). صدرالافاضل (ص 422) به نام چند تن از شاگردان او اشاره کرده است.جونپوری کثیرالتألیف بود و آثار متعددی، عموماً به فارسی، در ریاضیات و نجوم و احکام نجوم، از خود به‌جای گذاشته است. تعدادی از آثار نجومی او از مهم‌ترین آثار نجومی فارسی به‌شمار می‌روند، زیرا او به نسلی از ستاره‌شناسان اسلامی تعلق دارد که با ستاره‌شناسی جدید اروپایی نیز آشنا شده بودند.از کتابهای نجومی و ریاضی او این آثار را می‌شناسیم: 1) انیس الاَحباب فی بیان مسائل اسطرلاب، به فارسی در دو فصل (تألیف 1234)، در شرح رساله الصفیحه بهاءالدین عاملی * (استوری، ج 2، بخش 1، ص 99؛ بشیر حسین، ص 364). جونپوری سبب تألیف این رساله را، بیانِ ساده طرز ساخت و کاربرد اسطرلاب می‌نویسد. وی در این رساله، پیش از موضوع اصلی، در باره مقدمات هندسی و نجومی مطالبی نوشته است (برای آگاهی بیشتر در باره این کتاب رجوع کنید به عبدالمقتدر، ج 11، ص 75ـ76؛ منزوی، 1374 ش، ج 4، ص 2823). تنها نسخه خطی انیس‌الاحباب، به شماره 1063، در کتابخانه خدابخش در پتنه نگهداری می‌شود.2) اصطلاحات التقویم، رساله کوچکی به فارسی، مشتمل بر مقدمه و چهارده باب و خاتمه، در باره اصطلاحات فنی تقویمهای نجومی. جونپوری در این رساله چگونگی گردآوری این اصطلاحات را بیان کرده و نیز از غفلت مردم و بی‌اطلاعی آنان از دانش نجوم در عهد خود شکایت کرده است (عبدالمقتدر، ج 11، ص 74ـ75). از این رساله چند نسخه خطی باقی مانده است (رجوع کنید به استوری، همانجا؛ منزوی، 1374ش، ج4، ص2817).3) جامع بهادرخانی یا مفتاح الرصد، دایره المعارف مفصّلی در علوم ریاضی و نجوم به زبان فارسی، که تألیف آن در 1248 آغاز شده و در 1249 به پایان رسیده و خود جونپوری (1835، ص 4) مادّه تاریخ «این طلسم گنج سرّالاکبر است» (1248) را برای زمان تألیف ذکر کرده است. این کتاب به یک مقدمه و شش خزینه (مقاله) و هر خزینه به بخشهای کوچک‌تری با عنوان «حِرْز» تقسیم شده است. این کتاب تقسیمات دیگری هم دارد (برای گزارش کوتاهی از تقسیم‌بندی کتاب رجوع کنید به عباسی، ج 1، ص 279؛ حائری، ج 19، ص 508 ـ510؛ منزوی، 1362ـ 1370 ش، ج 1، ص 184). موضوعات کتاب عبارت‌اند از: هندسه، علم ابصار (مناظر)، حساب، گزیده‌هایی از روشهای به دست آوردن مساحت اشکال و تابعهای مثلثاتی و حل مثلثهای مسطح و کروی، ستاره‌شناسی، زیج و تقویم (جونپوری، 1835، ص 3). اگرچه بزرگ‌ترین بخش این دایرهالمعارف به ریاضیات اختصاص دارد، تأکید مؤلف بیشتر بر ستاره‌شناسی بوده و از این‌رو، نام دوم کتاب مفتاح‌الرصد است (رجوع کنید به منزوی، 1362ـ 1370 ش، همانجا). انکشاف اول از حرز دومِ مفتاحِ (بخش) دوم از خزینه پنجم (ص 487ـ 522)، راجع به ابزارهای نجومی است (فقط همین خزینه از کتاب، به مفتاحهایی نیز تقسیم شده است). مؤلف در این بخش، سازوکارِ دوازده نوع ابزار نجومی را توضیح داده و شکل آنها را هم آورده است. از بین آنها، دو وسیله به نجوم جدید اروپایی تعلق دارد، یکی تلسکوپی که بر پایه‌ای به نام حلقه شامله افقی (همان، ص 507ـ 508) نصب شده است و دیگری یک سُدْس انعکاسی (همان، ص 510 ـ514؛ برای تصاویر این وسایل رجوع کنید به همان، ص 519، 521) که شبیه به سدس انعکاسی هاردلی (رجوع کنید به انصاری و سارما، ص 82 ـ84) است. جونپوری، به نوشته خودش (1835، ص 523)، در 1248 در تکاری از وسیله اخیر برای رصد و به دست آوردن بیشترین ارتفاع خورشید به هنگام عبور از نصف‌النهارِ این شهر استفاده کرده است. او همچنین در این کتاب، علاوه بر توصیف نظام زمین مرکزی بطلمیوسی، که ستاره‌شناسان اسلامی آن را پذیرفته‌اند، مطالب در خور توجهی نیز از ستاره‌شناسی اروپایی ذکر کرده، از جمله نظام خورشید مرکزی سیارات را با تصویر جالبی نشان داده است (رجوع کنید به ص 473ـ474). همچنین در این تصویر، مدار حرکت دو سیارک پالاس (در متن: پالس) و سرس (در متن: سریش)، چهار قمر از اقمار مشتری، هفت قمر زحل و شش قمر اورانوس را تصویر کرده است (رجوع کنید به ص 474). جونپوری پدیده گرانش (ثقل یا جاذبه) را با اصطلاح جذب و اِنْجِذاب توضیح داده است (رجوع کنید به انصاری و سارما، ص 81 ـ82).از جامع بهادرخانی چند نسخه خطی باقی مانده است (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به منزوی، 1374 ش، ج 4، ص 2636). نسخه موجود در لاهور احتمالاً به خط خود جونپوری است (عباسی، همانجا؛ منزوی، 1362ـ1370 ش، ج 1، ص 184). نسخ خطی موجود در ایران، به‌جز نسخه‌ای در تهران (در باره آن رجوع کنید به حائری، همانجا)، گزیده جامع بهادر خانی اند و تنها در بردارنده خزینه دوم این کتاب در علم اِبصارند (رجوع کنید به انوار، ج 3، ص 236ـ237؛ افشار و دانش‌پژوه، ج 2، ص 174ـ175؛ حسینی اشکوری، ج 25، ص 42 ـ 43؛ حائری، ج 19، ص 167ـ 168). این کتاب در 1250/1835، در زمان زندگی مؤلف، در کلکته چاپ شده است (رجوع کنید به استوری، ج 2، بخش 1، ص 20).از میان دانشمندان معاصر، تایتلر(ص 254ـ272) بخشهایی از جامع بهادرخانی را بررسی و برخی از جدولهای آن را بازنویسی کرده است (رجوع کنید به همان، ص 271ـ272؛ نیز رجوع کنید به رضوی، ص 25ـ39).4) زیج بهادرخانی، که از آن با نامهای زیج بهادری و زیج طغیانی هم یاد شده است، یکی از مهم‌ترین زیجهای فارسی به شمار می‌رود. جونپوری این کتاب را پس از جامع بهادرخانی تألیف نموده‌است (غلامحسین جونپوری، 1855ـ 1858، ص1). تألیف کتاب در 1254 به پایان رسیده است. به‌نوشته جونپوری (ص 2)، هدف از تألیف آن استفاده از ابزارهای جدید فرنگی است، برای رفع اختلافی که براثر گذشت سالیان بین موقعیتهای نجومی اجرام آسمانی با مطالب زیج محمدشاهی (تألیف جی‌سینگ*) پیش آمده است. او (1855ـ1858، ص 2ـ3) هفت فضیلت برای زیج بهادرخانی برشمرده است، از جمله داشتن بخشی برای توضیح معادلات محاسباتی لازم برای استخراج تقویمها، توضیح در باره اصطلاحات پیچیده قابل طرح در تقویمها، طرح گاه‌شماریهای اروپایی و بنگاله (هندی) در کنار گاه‌شماریهای اسلامی، طرح جدولهای تتهه/ تیتهی و نِکشترا (از اصطلاحات نجوم هندی، به ترتیب بـه معنای روز قمری و طول مدت یک منزل از منازل ماه) و طرح جدولهای مطالع بروج تا عرض َ33 66، بر خلاف دیگر زیجها که این جدولها را فقط تا عرض ْ50 ، که «منتهای اقلیم» می‌دانستند، طرح می‌کردند.زیج بهادرخانی شامل مقدمه و هفت مقاله است که هر مقاله به بابهایی تقسیم شده و کتاب جمعاً دارای 75 باب است. مقاله چهارم (ص 402ـ 618)، با عنوان «در معرفت روش کواکب و مواضع آنها در طول و عرض و استخراج کسوف و خسوف و رؤیت اَهِلّه...»، طولانی‌ترین مقاله است. جدولهای متعددی، از جمله جدولهای جِیب و ظِلّ و مِیل، به صورت خاتمه‌ای به مقاله سوم (ص 91ـ402) افزوده شده‌اند. یکی از ویژگیهای زیج بهادرخانی، توضیح و بررسی گاه‌شماریهای متعدد (پانزده تا) و روشهای تبدیل آنها به یکدیگر و روزهای مهم هریک از آنها است(مقاله دوم).تاکنون، توضیح زیج بهادرخانی در مورد این گاه‌شماریها،به‌ویژه گاه شماریهای هندی، جامع‌ترین توضیح به شمار می‌رود. از جمله منابع‌جونپوری، علاوه‌بر زیج محمدشاهی، زیج اُلُغ‌بیگ و روضه المنجمینِ شهمردان ابی‌الخیر رازی بوده است. در نگاه اول، زیج بهادر خانی شرح زیج محمدشاهی به نظر می‌آید، ولی در واقع این کتاب بازنویسی یا تحریری از زیج محمدشاهی است، به خصوص از این حیث که جونپوری در این کتاب بسیاری از مطالب زیج محمدشاهی را شرح داده یا حتی درستی آنها را، بر اساس رصدهای خود، امتحان کرده است (رجوع کنید به انصاری، ص 184ـ 185). زیج بهادرخانی اثر جالب توجهی در سنّت زیج‌نویسی به‌شمار می‌آید که در آن عناصری از نجوم اروپایی با سبک رساله‌های نجومی دوره اسلامی آمیخته شده است. با استفاده از نرم‌افزار ابداعی بنو وان دالن، معلوم شده است که مشخصه‌های حرکت‌متوسط سیارات در این‌کتاب با مشخصه‌های مطرح شده در زیج محمدشاهی انطباق دارد. این کتاب از 1271 تا 1275/ 1855ـ 1858 در بنارس چاپ شده است (برای آگاهی از نسخ خطی آن رجوع کنید به منزوی، 1374 ش، ج 4، ص 2952؛ برای گزارشی کلی در باره این کتاب رجوع کنید به انصاری، ص 183ـ 185). از این کتاب گزیده‌ای نیز در دست است (رجوع کنید به منزوی، 1374 ش، همانجا).5) رایض‌النفوس، در علم هندسه، ترجمه فارسی کتاب الاُکَر اثر تئودوسیوس*. تنها نسخه شناخته شده آن در هندوستان نگهداری می‌شود (رجوع کنید به استوری، ج2، بخش 1، ص2).6) تبصره المهندس، تنها تألیف جونپوری به زبان عربی، در شرح تحریر خواجه نصیر الدین طوسی از اصول اقلیدس. از این کتاب دو نسخه شناسایی شده است: نسخه‌ای که در کتابخانه مؤسسه آسیایی بنگال (در کلکته) به شماره 1490، مورخ 1245، نگهداری می‌شود و نسخه‌ای که متعلق به کتابخانه شخصی راجای بنگال است (رضوی، ص 26ـ27).7) تنبیهات منکرین، رساله کوتاهی در پنج برگ به زبان فارسی، که تنها نسخه شناخته شده آن (تاریخ کتابت: 1268) در مجموعه حبیب گنج در کتابخانه مولانا آزاد، در دانشگاه اسلامی علیگره در هندوستان، نگهداری می‌شود. تنبیهات منکرین در 1238 تألیف شده و نام آن مادّه تاریخ سال تألیف آن نیز هست. این رساله دارای سه فصل است: الف)در بیان تعریف و موضوع علم هیئت؛ ب) در اثبات کرویت ارض و سکون آن در وسط عالم؛ ج) در ذکر وجوهی که فیثاغورس و حکمای فرنگ بدان وجوه ارض را کره متحرک دانسته‌اند. جونپوری در این رساله دلایل عرضه شده برای سکون و چرخش زمین را بیان کرده است. تنبیهات منکرین به درخواست نواب مهدی علی‌خان، که دوستدار دانش‌پژوهان بود و علاقه شدیدی به مسائل نجومی داشت، تألیف شد.8) مفتاح الریاضی، رساله کوتاهی به فارسی، که تنها نسخه شناخته شده آن در کتابخانه خدابخش در ایالت پتنه نگهداری می‌شود.آقابزرگ طهرانی (ج11، ص238ـ239، نیز رجوع کنید به ج1، ص523) رساله‌ای به نام اِرصاد المنجمین را نیز از غلامحسین جونپوری دانسته است. هیچیک از فهرستهایی که از آثار جونپوری تهیه شده، کلیه آثار او را در بر ندارند(برای آگاهی از فهرستهایی شامل برخی آثار او رجوع کنید به عبدالرحمان و همکاران، ص 309، 387ـ 388؛ منزوی، 1374ش،ج 4، ص 3145؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص 419). مهدی انصاری فرنگی‌محلی (از علیگره) کره آسمانی منحصر به فردی ساخته غلامحسین جونپوری، دارای تاریخ 1231، در اختیار دارد (انصاری و سارما، ص 84ـ87).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک،ج 2، تهران 1354 ش؛ عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، تهران 1343 ـ 1358 ش؛محمد بشیر حسین،«دیگر علوم و فنون»،در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج 5، لاهور: پنجاب یونیورسی، 1972؛ خیرالدین محمد جونپوری، تذکره علمای جونپور، چاپ محمد ثنااللّه، کلکته 1352/ 1934؛ غلامحسین جونپوری، جامع بهادرخانی، چاپ سنگی کلکته 1835؛ همو، زیج بهادرخانی، چاپ سنگی بنارس 1855ـ 1858؛ عبدالحسین‌حائری، فهرست کتابخانه مجلس‌شورای‌ملی، ج19، تهران 1350ش؛ عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج7، حیدرآباد، دکن 1399/1979؛ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیه اللّه‌العظمی مرعشی نجفی، قم 1354ـ1376ش؛ مرتضی حسین صدرالافاضل، مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند،ترجمه محمد هاشم،مشهد 1374 ش؛احسن عباسی، تفصیلی فهرست مخطوطات فارسیه،پنجاب پبلک‌لائبریری، لاهور1963؛ فرید قاسملو،«تکمله‌ای‌بر پژوهشی در زیجهای دوره اسلامی»، تاریخ علم، ش1 (پاییز1382)؛ محمدمهدی‌بن محمدعلی کشمیری، تکمله نجوم السماء، قم [? 1397]؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد 1362ـ1370ش؛همو، فهرستواره کتابهای‌فارسی، تهران1374ش ـ ؛Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Oriental Public Library of Bankipore, XI, Patna 1927; Abdur Rahman et al ., Science and technology in medieval India: a bibliography of source materials in Sanskrit, Arabic and Persian, New Delhi 1982; S. M.Razaullah Ansari, "Ghulam Husain Jaunpuri and his Zij- i Bahadurkhan(", Studies in history of medicine and science, XIV, no.1-2 (1995-1996); S.M. Razaullah Ansari and S. R. Sarma, "Ghulam Hussain Jaunpuri's encyclopaedia of mathematics and astronomy, "Studies in history of medicine and science , XVI, no.1-2 (1999- 2000); S.A. Rizvi, "Some aspects of history of Indian mathematics in 18 th and early 19 th century, "Ph.D.thesis, University of Cochin, India1984; Boris Abramovich Rosenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works ( 7 th -19 th C. ), Istanbul 2003; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol.2, pt.1, London 1972; J. Tytler, "Analysis and speciments of a Persian work on mathematics and astronomy", JRAS , vol.4 (1837).
