جَوْلان (یا جُولان یا بلندیهای جولان)، از مناطق مهم خاورمیانه، واقع در جنوب غربی سوریه، جزو استان قُنَیطرَه *. جولان فلات نسبتاً مرتفعی به مساحت تقریبی 276 ، 1 کیلومتر مربع است که با سوریه، لبنان، فلسطین و اردن مرز مشترک دارد. میانِ َ41 32 تا َ15 33 عرض شمالی و َ37 35 تا َ57 35 طول شرقی واقع است. طول آن از شمال به جنوب بیش از 65 کیلومتر و عرض آن بین 12 تا 25 کیلومتر است (مصلح، ص 1). رود اردن و دریاچه طبریه در مغرب، آن را از فلسطین جدا میسازند. رود یرموک * در جنوب، حد فاصل جولان و اردن است. در شمال، کوه حِرمون (جبلالشیخ)، که بر جولان مشرف است، آن را از لبنان جدا میکند و در مشرق نهرالعَلاّ ن و حوضههای کم ارتفاع طبیعی نَقَره و جَیدور، جولان را از حوران *جدا میسازد (اِفْنیخِر، ص 17ـ 18؛ د. جودائیکا، ذیل مادّه؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه).یکی از دلایل اهمیت جولان، اشرافِ آن بر سرزمینهای مجاور است. بیشتر منطقه جولان بیش از پانصد متر از سطح آبهای آزاد ارتفاع دارد.به جز قسمت شمالی، ارتفاعات جولان متشکل از دو رشته کوه است: رشته کوه اول، در مرکز جولان، از شمال غربی شهر قنیطره آغاز میشود و به سمت جنوب شرقی امتداد مییابد. رشته کوه دوم، در جنوب جولان، از جنوب قنیطره تا روستای رَفید، تقریباً با جهت شمال به جنوب، امتداد یافته است. در مرکز و جنوب جولان تپههایی با ارتفاع بیش از هزار متر وجود دارد، مانند تپه عَموریه به ارتفاع 226 ، 1 متر در شمالغربی شهر قنیطره در مرکز جولان، که بلندترین نقطه جولان نیز به شمار میآید، و تپه آتشفشان ابوالنَدی به ارتفاع 204 ، 1 متر در جنوب غربی شهر قنیطره (رجوع کنید به توکلی؛ مصلح، همانجاها).بخش جنوبی جولان کوچکترین و ناهموارترین بخش این منطقه است (بیات، ص 1092). منطقه جولان سرچشمه منابع آبی مناطق مجاور در کشورهای سوریه، فلسطین، اردن و لبنان است (همانجا).بلندیهای جولان از حیث منابع آب سطحی و زیرزمینی بسیار غنی است، از جمله دریاچه مَسعَدَه در شمال شهر قنیطره و مشرق شهر مسعده، و دریاچه طبریه میان جولان و فلسطین واقع است و رودهای پرآبی چون رود اردن در مغرب جولان و رُقّاد در شمال جولان جاری است (رجوع کنید به افنیخر، ص 30ـ 35).جولان آب و هوای خاصی دارد که به آب و هوای جولانی معروف است (توکلی، همانجا). میانگین دمای سالانه در مناطق گوناگون جولان، بین ْ14 تا ْ19 است ( الموسوعه العربیه، ج 7، ص 808). این منطقه بهسبب واقع شدن در ْ32 تا ْ33 عرضشمالی و قرار گرفتن در مسیر بادهای غربی، آب و هوایی معتدل و مرطوب و بالاترین بارش را در سوریه دارد (افنیخر، ص 30).بارش سالانه آن بین 350 تا 650 میلیمتر است (همان، ص 30ـ31) که همراه با مراتع غنی، از قدیم در جذب عشایر بهاین منطقه مؤثر بوده است. آلفضل و آلنعیم از عشایر بزرگ منطقه و مَرازقه، قَصیرین، سَبارِجه، جَعاتین و وِیسه، عشایر کوچکی هستند که تاکنون در جولان به صورت پراکنده باقی ماندهاند (زکریا، ج 2، ص 391ـ 395، پیک، ج 2، ص 213، 260، 270، 344، 359، 364؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله).اقتصاد جولان بر کشاورزی و دامداری استوار است. در شمال جولان سیب و گیلاس و بادام، در مرکز آن حبوبات، در بخش جنوبی حبوبات و زیتون، و در وادیهای یرموک و معود موز و لیموشیرین به عمل میآید (توکلی، همانجا).در مرکز جولان پرورش گاو، گاومیش، بز، شتر و بهویژه گوسفند و مرغ رواج دارد. از معادن سُرب در کوه هرمون و مس در کوههای حرمون، ماسه کوارتز در کوه شیخ و مارن و گوگرد به ویژه در منطقه حَمَه بهرهبرداری میشود (افنیخر، ص 28ـ29).در 1379 ش/2000، جمعیت جولان حدود 000 ، 500 تن بوده است. تجمع جمعیت بیشتر در سه مرکز اصلی قنیطره، دامنههای جنوبی کوه حرمون و شمال جولان، و منطقه فیق در جنوب جولان است (همان، ص 18).بقایای قلعه صُبَیبه (قلعه نمرود)، آثار شهر بانیاس و بابالهوی در شمال از جمله آثار قدیمی جولان است (افنیخر، ص 29ـ30).پیشینه. واژه جولان، به معنای خاکی که باد آن را در سطح زمین جابهجا میکند (خلیلبن احمد، ج 6، ص 181)، از ریشه ج و ل گرفته شده و بر موضع، کوه یا روستایی در شام اطلاق شده است (ابندرید، ج 1، ص 493، 566؛ ازهری، ج 11، ص 188؛ ابنسیده، ج 7، ص 382). در تورات (صحیفه یوشعبن نون، 20:8، 21:27) از شهر جولان یاد شده که سَلّوم (ص 3) آن را با جولان کنونی یکی دانسته است. نام جولان در اشعار عرب نیز بارها آمده است (برای نمونه رجوع کنید به اخطل، ج 1، ص 269؛ راعی نمیری، ص 127). یونانیان به این منطقه گولانیتیس میگفتند (بوچر ، ص 157). به این منطقه حارِثُ الجَولان هم گفتهاند (رجوع کنید به نابغه ذبیانی، ص 190؛ ابندرید، ج 1، ص 493؛ حسانبن ثابت، ج 1، ص 195). علت این تسمیه، انتسابِ آن به حارثبن ابیشمر غسّانی (از امرای غسانی، متوفی سال هشتم هجرت)است که احتمالاً در بخشی از جولان (یکی از مراکز غَسانیان که پایتختشان شهر بُصری' *بود) فرمانروایی میکرد. وجه تسمیه دیگر را جولان دادن اسبها و لشکریان در جنگ یرموک ذکر کردهاند (افنیخر، ص 22ـ23؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله).تاریخ آن از هزاره سوم پیش از میلاد، با ورود قبایل کنعانی به غرب سوریه آغاز میشود. در کتیبههایی که در تلُ العَمارنه *کشف شده، جولان جزو املاک فرعونها ذکر شده است (الموسوعه العربیه، ج 7، ص 809).بر اساس مطالبی که در تورات آمده (برای نمونه رجوع کنید به سفر اعداد، فصل بیستویک و بیستودو)، در هزاره دوم پیش از میلاد، جولان یکی از مناطق هلال خصیب *، محل چرای دامهای اَموریهای عربتبار، که کوه جولان را مقدّس میدانستند، بود. در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد آرامیها به منطقه جولان رفتند و در قسمتهای گوناگون آن مستقر شدند. آنان پس از برقراری حکومت در دمشق، جولان را ضمیمه قلمرو خود کردند (اسماعیل علی، ج 1، ص 100ـ101، 106؛ جواد علی، ج 1، ص 573 ـ 578؛ سلوم، ص 7ـ9). با سقوط حکومت آرامیها به دست آشوریها (732 ق م) جولان جزو قلمرو آشوریها شد و با روی کار آمدن حکومت جدید بابلیها (721 ق م) به تصرف آنها در آمد. در قرن پنجم پیش از میلاد، ایرانیان، که حکومتشان تا سرزمین شام و رودهای اردن و عاصی گسترش یافته بود، جولان را نیز تصرف کردند (رجوع کنید به زیدان، ص 131ـ134؛ جواد علی، ج 2، ص 626ـ631؛ الموسوعه العربیه، ج 7، ص 810). با روی کار آمدن سلوکیان در 300 ق م، جولان صحنه درگیری میان سلوکیان و بَطالمه مصر شد و در 64 ق م به دست رومیان افتاد.با روی کار آمدن رومیان شرقی در قرن سوم میلادی، جولان از توابع شهر بصری شد و تعداد ساکنان عرب آنجا افزایش یافت و در اواخر قرن سوم میلادی، جولان اقامتگاه قبایل تنوخ گردید که در شام به سر میبردند (اسماعیل علی، ج 1، ص 528 ـ529؛ الموسوعه العربیه، همانجا).جولان پیش از اسلام، مثل بیشتر نقاط شام، تابع غسانیان بود که از قرن سوم میلادی به مدت چهار قرن حکومتهایی تشکیل داده بودند (بوچر، ص 71؛ دَبِس، ج 1، ص 245ـ246؛ سلوم، ص 12).در زمان ورود اسلام به شام، جولان تابع اردن و وابسته به شام بود و علاوه بر کوره (استان)، شهر نیز خوانده میشد. پس از ورود اسلام بلافاصله ضمیمه جُنْد دمشق گردید (رجوع کنید به ادامه مقاله). مسلمانان در سال 13، در زمان حکومت ابوبکر (11ـ13)، جنوب جولان را فتح کردند (ازدی، ص 84؛ واقدی، ج 1، ص 139؛ نیز رجوع کنید به جابیه *) که نبرد یرموک از شواهد آن است و در آن مسلمانان بر جنوب شامات مسلط شدند (واقدی، ج 1، ص 134ـ140؛ طبری، ج 3، ص 394ـ406). با این حال، این گفته بلاذری (ص 159ـ160) که شهر جولان، از توابع اردن، در زمان عمربن خطّاب (حک: 13ـ23)، به وسیله شُرَحْبیلبن حَسَنَه *و به صلح فتح شد، نشان میدهد که فتوحات مسلمانان در جولان در زمان خلافت عمر تکمیل و از آنجا به بقیه شامات گسترش یافته است.مؤلفان مسلمان قرنهای سوم تا ششم از جولان نام بردهاند (ابنخرداذبه، ص 77؛ ابنفقیه، ص 105؛ یعقوبی، ص 326؛ مقدسی، ص 154؛ بکری، ج 2، ص 406؛ ادریسی، ج 1، ص 377).در سال 500/ 1121، صلیبیها جولان را غارت کردند (رانسیمان ، ج 2، ص 159؛ برای اطلاع بیشتر از این واقعه رجوع کنید به پیک، ج 1، ص 119؛ غامدی، ص 234). در حمله مغولان به شام در قرن هفتم، بهویژه پس از شکست آنان از ملک مظفر قُطُزْ در عینجالوت * در 658 (رجوع کنید به ابنشداد، ج 1، ص 90؛ ابنتغری بردی، ج 7، ص 79، 90ـ91)، جولان بار دیگر آسیب دید، ولی از آن پس تا آغاز تسلط عثمانیها بر شام در اوایل سده دهم، آرامش نسبی داشت ( الموسوعه العربیه ، ج 7، ص 810؛ نیز رجوع کنید به امین، ص 95ـ101). عثمانیها تا اواخر جنگ جهانی اول (1914ـ 1918) در جولان و دیگر مناطق سوریه حضور داشتند. در زمان آنها، جولان قضای وابسته به دمشق و مهمترین راه ارتباطی دمشق با فلسطین و مصر بود. این موقعیت سبب ایجاد مراکزی چون قنیطره و نیز مهاجرت (بعضاً اجباری) گروههای گوناگونی به جولان گردید ( الموسوعه العربیه، ج 7، ص 811).در زمان عثمانیها (در اواسط سده سیزدهم)، سپاهیان مصری، به فرماندهی ابراهیم پاشا، جولان را اشغال کردند. این منطقه پس از جنگ جهانی اول تا زمان حضور نظامیان بریتانیایی در اواخر جنگ جهانی دوم در منطقه، به مدت 21 سال تحتالحمایه فرانسویها بود (همان، ج 7، ص 810 ـ 811؛ سلوم، ص 374؛ نیز رجوع کنید به معلم، ص 364ـ372). هنگام حضور فرانسویها در منطقه، در 1302 ش/1923 مرز سوریه و فلسطین در جولان تعیین شد (رجوع کنید به مصلح، ص 134ـ136). در زمان تسلط بریتانیا بر جولان، دو قلعه، یکی در مسعده در 1315 ش/1937 و دیگری نزدیک مسعده، احداث شد که قلعه اخیر به دروازه جولان معروف است (رجوع کنید به دبّاغ، ج 6، قسم 2، ص 441).در 1327 ش/1948، به دلیل پناه بردن حدود شانزده هزار فلسطینی به جولان، بهویژه بهسبب نگرانی رژیم اشغالگر قدس از اشراف ارتفاعات جولان بر سکونتگاههای اسرائیلی در مناطق پست و کمارتفاع، جولان به منطقهای نظامی بدل شد ( الموسوعه العربیه، ج 7، ص 811؛ بومونت و همکاران، ص 548؛ نجاتی، ص 85). در 1328 ش/1949، با اعلام آتشبس میان سوریه و رژیم صهیونیستی، که در پی اولین برخورد نظامی اعراب و اسرائیل (1327 ش) روی داد، مرزهای سوریه با فلسطین اشغالی در جولان، در چهار منطقه خالی از اسلحه (بانیاس، حوله ـ کَعْوَش، عامریه ـ حاصل، و منطقه دریاچه طبریه) تعیین شد، که صهیونیستها بارها به آنها حمله کردند (مصلح، ص 11ـ27؛ الموسوعه العربیه، همانجا).در خرداد 1346/ ژوئن 1967، در جنگ شش روزه، اشغالگران صهیونیست با هجوم گسترده به سوریه، جولان را تصرف کردند (بل ، ص 388ـ390؛ بومونت و همکاران، ص 527؛ نیز رجوع کنید به نجاتی، ص 87 ـ90) و بلافاصله به احداث شهرکهای یهودینشین در جولان پرداختند. در 1348 ش/1969 نیز طرح اسکان و توسعه جولان، با هدف اسکان بیشتر یهودیان در منطقه و احداث شهر جولان، و در 1352 ش/ 1973 طرح توسعه کشاورزی و احداث شهرکهای زراعی در بخشهای شمالی و مرکزی و جنوبی جولان و طرحهای صنعتی به اجرا در آمد (رجوع کنید به عاید، ص 298ـ299).در اوایل مهر 1352/ اوایل اکتبر 1973، همزمان با حمله نیروهای مصری به صحرای سینا، ارتش سوریه نیز به مواضع صهیونیستها در بلندیهای جولان حمله کرد و ضمن آزادسازی قنیطره در نخستین حملات، جولان و اراضی اشغال شده را پس گرفت، ولی اندکی بعد قسمت عمده این منطقه بار دیگر اشغال شد و در هر صورت، خط آتش جدیدی ایجاد شد که بر اساس آن قنیطره و آبادیهای مهمی چون حمیدیه، قحطانیه و رفید جزو سوریه شد (نجاتی؛ الموسوعه العربیه، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به افنیخر، ص 61ـ69؛ در باره خط آتشبس 1328 ش/1949 و 1346ش/ 1967 رجوع کنید به مصلح، ص 134ـ136؛ در باره مسیر تهاجمات رژیم صهیونیستی به جولان، موقعیت آبادیهای جولان و نیز پراکندگی شهرکهای جدیدالاحداث یهودینشین در آن رجوع کنید به گیلبرت، ص 69ـ 70، 72، 119ـ120).رژیم صهیونیستی، به منظور جدا کردن جولان از سوریه، سیاستهای خود را بر ساخت شهرکهای یهودینشین در مناطق مرکزی جولان متمرکز کرد. در 1360 ش/1981، انضمام جولان به رژیم صهیونیستی در مجلس این رژیم تصویب شد. با آنکه جولان محور مذاکرات صلح در برابر زمین (در 1370 ش/1991 در شهر مادرید) بود و در مذاکرات 1372 ش/ 1993، جزو سوریه شناخته شد، اما مسئله جولان و اشغال اراضی هنوز پایان نیافته است (الموسوعه العربیه، ج 7، ص 812؛ الموسوعه العربیه العالمیه، ذیل «الجولان، مرتفعات»).منابع: علاوه بر کتاب مقدّس. عهد عتیق؛ ابنتغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهر [? 1383]ـ1392/ [? 1963]ـ 1972؛ ابنخرداذبه؛ ابندرید، کتاب جمهره اللغه، چاپ رمزی منیربعلبکی، بیروت 1987ـ 1988؛ ابنسیده، المحکم و المحیط الاعظم فی اللغه، قاهره 1377ـ1393/ 1958ـ1973؛ ابنشداد، الاعلاق الخطیره فی ذکر امراء الشام و الجزیره، ج 1، قسم 1، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق 1991؛ ابنفقیه؛ غیاثبن غوث اخطل، شعرالاخطل، چاپ فخرالدین قباوه، بیروت 1399/1979؛ محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهه المشتاق فی اختراق الا´فاق، بیروت 1409/ 1989؛ محمدبن عبداللّه ازدی، تاریخ فتوحالشام، چاپ عبدالمنعم عبداللّه عامر، قاهره 1970؛ محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج 11، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره [بیتا.]؛ احمد اسماعیل علی، تاریخ بلادالشام، دمشق 1998؛ احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، دمشق 2003؛ حسن امین، غارات علی بلادالشام، [دمشق] 1421/2000؛ عبداللّهبن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛ جان بویربل، جنگ طولانی اعراب و اسرائیل از 1946، ترجمه ابوطالب صارمی، تهران 1349 ش؛ بلاذری (بیروت)؛ پیتر بومونت، جرالدبلیک، و مالکوم واگ واستاف، خاورمیانه، ترجمه محسن مدیرشانهچی، محمود رمضانزاده، و علی آخشینی، مشهد 1369 ش؛ حمید بیات، «نقش بلندیهای جولان درآیندهی گفتوگوهای سوریه و رژیم صهیونیستی»، فصلنامهی سیاست خارجی، سال 13، ش 4 (زمستان 1378)؛ فردریک جرارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، تعریب بهاءالدین طوقات، بغداد [? 1934]؛ محسن توکلی، « و جولان، کلید صلح و یا جنگ در خاورمیانه»، دیدگاهها و تحلیلها، ش 129 (شهریور 1378)؛ جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد 1413/1993؛ حسانبن ثابت، دیوان، چاپ ولید عرفات، لندن1971؛ خلیلبن احمد، کتابالعین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم 1405؛ مصطفی مراد دبّاغ، بلادنا فلسطین، خلیل ، ج 3، قسم 2، 1405/1985، ج 6، قسم 2، 1394/1974؛ یوسف دبس، مختصر تاریخ سوریه، ج 1، بیروت 1984؛ عبیدبن حصین راعی نمیری، شعرالراعی النمیری، چاپ نوری حمودی قیسی و هلال ناجی، [بغداد] 1400/1980؛ احمد وصفی زکریا، عشائرالشام، دمشق 1403/1983؛ جرجی زیدان، العرب قبلالاسلام، بیروت: منشورات دارمکتبه الحیاه، [بیتا.]؛ عبدالحکیم سلوم، دررالبیان فی تاریخ الجولان، [دمشق] 2002؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ خالد عاید،«شهرکسازی در اراضی اشغالی»، در سیاست و حکومت رژیم صهیونیستی، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اندیشهسازان نور، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377 ش؛ علی غامدی، بلادالشام قُبَیلَ الغزو المغولی: 589ـ657 ه / 1193ـ1259 م، مکه 1408/ 1988؛ محمد مصلح، الجولان: الطریق الی الاحتلال، بیروت 2000؛ ولید معلم، سوریه: 1916ـ1946 م، الطریق الی الحرّیه، دمشق 1988؛ مقدسی؛ الموسوعه العربیه، دمشق: هیئه الموسوعه العربیه، 1998ـ ؛ الموسوعه العربیه العالمیه، ریاض: مؤسسه اعمال الموسوعه للنشر و التوزیع، 1419/1999؛ زیادبن معاویه نابغه ذبیانی، دیوان، چاپ محمدطاهر ابن عاشور، تونس 1986؛ غلامرضا نجاتی، جنگ چهارم اعراب و اسرائیل: رمضان 1393، [تهران] 1352 ش؛ [ نقشه] لبنان، مقیاس 000 ، 200: 1، بیروت: جیوپروجکتس، 2002؛ محمدبن عمرواقدی، فتوحالشام، بیروت 1425/2004؛ یعقوبی، البلدان؛Kevin Butcher, Roman Syria and the Near East , London 2003; Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982, s.v. "Golan" (by Michael Avi-Yonah); EI 2 , s.v. "Al-Dj awlan" (by D. Sourdel); Martin Gilbert, The Routledge atlas of the Arab-Israeli conflict , London 2002; Steven Runciman, A history of the Crusades , Middlesex, Engl. 1980-1981.