جَوْزَقی، ابوبکر محمدبن عبداللّه شیبانی، محدّث شافعی قرن چهارم. او اهل جوزق، از نواحی نیشابور، بود (یاقوت حموی، ذیل «جوزق»). در منابع، تاریخ ولادت وی ذکر نشده، اما با توجه به سال وفاتش، یعنی 388، و 82 ساله بودنش به هنگام مرگ ( رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 119؛ ابن‌اثیر، ج 1، ص 309؛ سبکی، ج 3، ص 185)، می‌توان نتیجه گرفت که در 306 به دنیا آمده است.وی از آن رو که شهادتش نزد قاضی و رأیش در جرح و تعدیلِ افراد معتبر بود (سمعانی، ج 5، ص 340؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 16، ص 493؛ همو، 1376ـ1377، ج 3، ص 1013) به «معدّل» شهرت داشت. برخی از وی باعنوان شیخ و محدّث و مفیدِ (کسی که به نقل از مشایخ برای مردم حدیث روایت می‌کند) نیشابور یاد کرده‌اند ( رجوع کنید به ذهبی، 1401ـ1409، همانجا؛ صفدی، ج 3، ص 316؛ سبکی، ج 3، ص 184؛ ابن‌تغری بردی، ج 4، ص 199). جوزقی فرزندی به نام ابونصر محمد (متوفی 427) داشت که وی نیز از محدّثان و معدّلان زمان خود بود (صریفینی، ص 28).دایی جوزقی، ابواسحاق ابراهیم‌بن محمدبن یحیی (متوفی 362)، نیز شیخ و محدّث نیشابور و از مردم خوشنام و نیکوکار روزگارش بود و مال فراوانی در راه علم و امور خیر خرج می‌کرد (خطیب بغدادی، ج 7، ص 106؛ سمعانی، همانجا). وی توجه و علاقه شدیدی به خواهرزاده‌اش داشت (ذهبی، 1401ـ 1409، ج 16، ص 494؛ ابن‌عماد، ج 3، ص 130؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله) و ظاهراً تأثیر بسیاری بر شخصیت او گذاشت، چنان که گفته شده است جوزقی، مانند دایی خود، مال فراوانی برای شنیدن و نوشتن حدیث صرف می‌کرد (سمعانی، ج2، ص 119). از خودِ او نقل شده است که در طلب حدیث صد هزار درهم خرج کرد و حتی یک درهم از این راه نیندوخت (رجوع کنید به ذهبی، 1401ـ1409، همانجا؛ سبکی، ج 3، ص 185).جوزقی از محدّثان بزرگی چون ابوعباس محمدبن اسحاق سرّاج (متوفی 313)، ابونعیم عبدالملک‌بن محمدبن عدی جرجانی (متوفی 323) در نیشابور حدیث شنید. همچنین به همراه دایی‌اش به سرخس سفر کرد و در آنجا از محضر ابوعباس محمدبن عبدالرحمان دَغُولی (متوفی 325) بهره فراوان برد. به شهرهای دیگر نیز سفرکرد و از محدّثان مشهور حدیث فراگرفت، از جمله در مکه از ابوسعید احمدبن محمدبن اعرابی (متوفی 340)، در بغداد از ابوعلی اسماعیل‌بن محمد صَفّار (متوفی 341)، در ری از ابوحاتِم محمدبن عیسی وسقندی (متوفی341) و در همدان از قاسم‌بن عبدالواحد (سمعانی، همانجا؛ ذهبی، 1409، حوادث و وفیات 381ـ400 ه، ص 175؛ سبکی، ج 3، ص 184؛ ابن‌عماد، ج 3، ص 129ـ130). وی پس از این سفر طولانی به نیشابور بازگشت (سزگین، ج 1، ص 429) و ظاهراً تا پایان عمر در آنجا ماند.حاکم نیشابوری*(متوفی 405) از راویان و شاگردان او به شمار می‌آید ( رجوع کنید به حاکم نیشابوری، ج 2، ص 170، ج 3، ص 423). برخی از دیگر راویان جوزقی عبارت‌اند از: ابوسعد محمدبن عبدالرحمان کنجروذی/ گنجرودی (متوفی 452)، سعیدبن محمد بُحیری، محمد بن علی‌خَشّاب، سعیدبن ابی‌سعید عیار و احمدبن منصوربن خلف مغربی (ذهبی، 1409، حوادث و وفیات 381ـ400 ه، ص 176؛ سبکی، ج 3، ص 185).جوزقی آثار متعددی در حدیث تألیف کرد که از آن جمله است: اثری مفصّل و مشهور به نام المُتَّفَق و المُفتَرَق؛ کتابی از آن مفصّل‌تر با نام المتفق‌الکبیر، شامل حدود سیصد جزء (ذهبی، 1376ـ1377، ج 3، ص 1013ـ1014؛ همو، 1409، حوادث و وفیات 381ـ400 ه، ص 175؛ سبکی، همانجا)، در منابع گزارشهایی در باره قرائت و سماع این کتاب در میان اهل علم باقی مانده است ( رجوع کنید به صریفینی،ص 366،600، 662،755؛ ذهبی، 1401ـ 1409، ج 20، ص 156)؛ المسند الصحیح یا الصحیح که در آن احادیث کتاب صحیح مسلم را تخریج کرده است (سمعانی، همانجا؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 16، ص493؛ صفدی؛ ابن‌تغری بردی، همانجاها) و باید آن را در شمار مستخرجها، نه مسندها، به شمار آورد (طباطبائی، ص 189؛ نیز رجوع کنید به سیوطی،1980ـ1985،ج2،ص137)؛ الجمع‌بین‌الصحیحین (حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 599؛ کحّاله، ج 10، ص 240) که نسخه‌ای از آن در دارالکتب‌المصریه موجود است (زرکلی، ج 6، ص 226). الاربعین فی‌الحدیث را نیز از تألیفات وی دانسته‌اند (ذهبی، 1401ـ 1409، ج 16، ص 494؛ سیوطی، 1417، ص 418).برخلاف سُبْکی (ج 3، ص 184ـ185)، حاجی‌خلیفه در برخی مواضع (ج 1، ستون 53، ج 2، ستون 1085) وی را خفی دانسته است (نیز رجوع کنید به بغدادی، ج 2، ستون 56).منابع: ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت 1414/1994؛ ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره [? 1383 ]ـ1392/ [? 1963 ]ـ1972؛ ابن‌عماد؛ اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج 2، در حاجی‌خلیفه، ج 6؛ حاجی‌خلیفه؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت 1406؛ خطیب بغدادی؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 381ـ400 ه، بیروت 1409/ 1988؛ همو، سیر اعلام النبلاء، ج 16، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت 1401ـ1409/ 1981ـ 1988؛ همو، کتاب تذکره الحفاظ، حیدرآباد، دکن 1376ـ1377/ 1956ـ 1958، چاپ افست بیروت [بی‌تا.]؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1999؛ عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1964ـ1976؛ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج 1، جزء 1، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، [ریاض] 1403/1983، چاپ افست قم 1412؛ سمعانی؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ عزت علی عطیه و موسی محمدعلی، قاهره [1980ـ1985]؛همو، طبقات الحفّاظ ، چاپ علی محمدعمر، [قاهره] 1417/1996؛ ابراهیم‌بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم 1362 ش؛ صفدی؛ کاظم طباطبائی، مسند نویسی در تاریخ حدیث، قم 1377 ش؛ عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت [بی‌تا.ه؛ یاقوت حموی.
