جوزجانی، ابوعبید عبدالواحد، شاگرد و مصاحب ابنسینا. تاریخ ولادت او معلوم نیست. وی، به گفته خودش (ابنسینا، 1405، ج 1، فن 1، پیشگفتار جوزجانی، ص 1)، هنگامی که ابنسینا 32 ساله بوده، در جرجان / جوزجان * با ابنسینا ملاقات کرده است. با توجه به تاریخ ولادت ابنسینا (370)، احتمالاً این دیدار در 403 صورت گرفته است (رجوع کنید به نظامی عروضی، حواشی قزوینی، ص 253ـ254). جوزجانی 25 سال همراه و ندیم ابنسینا بود (ابنسینا، 1974، تتمیم جوزجانی، ص68؛ نیز رجوع کنید به قفطی، ص418 ـ 422؛ ابنابیاصیبعه، ج 1، ص 5 ـ 8). به نوشته خود جوزجانی (ابنسینا، 1405، همانجا)، او در آغاز به علوم حِکْمی و معارف حقیقی علاقهمند بود، ازاینرو در یکی از سفرهای ابنسینا به جوزجان، نزد وی رفت و شاگرد و ملازم او شد. وی نزد ابنسینا کتابهایی مانند مجسطی و المختصر الاوسط فیالمنطق را خواند (همو، 1974، تتمیم جوزجانی، ص 44، 54). ابنسینا از او با عنوان شیخ الفاضل، شیخالاجل، سلطانالعارفین و خاتمالمشایخ یاد کرده است ( رجوع کنید به مهدوی، ص 5). شهرزوری (ج 2، ص 40) وی را فاضلترین شاگرد ابنسینا و از خواص و ندیمان او دانسته است، اما بیهقی (ص 94ـ 95) وی را ضعیفترین شاگرد ابنسینا شمرده و به نقل از یکی از اکابر گفته است که جوزجانی در مجلس درس ابنسینا بیشتر شبیه مرید بود تا شاگرد مستفید.جوزجانی شرححال ناتمام ابنسینا را تکمیل کرد. این اثر نخستین و مهمترین شرححال ابنسینا و حاوی نخستین فهرست آثار وی است ( رجوع کنید به ابنسینا، 1974، تتمیم جوزجانی، ص 44ـ 88، 90ـ112) که به سیره الشیخالرئیس مشهور شده است ( رجوع کنید به همان، ص16؛ کحّاله، ج 4، ص 21).جوزجانی شرح آثار ارسطو و تألیف یا اتمام برخی نوشتههای ابنسینا، مانند شفاء ، را از وی درخواست کرد (ابنسینا، 1974، تتمیم جوزجانی، ص 54 ـ 58؛ همو، 1405، ج 1، فن 1، همان پیشگفتار، ص 2ـ3) و ابنسینا رساله المعاوده فیامرالنفس والفیض را در پاسخ او نوشت (مهدوی، همانجا). جوزجانی در زمان حیات ابنسینا و پس از وفات وی به گردآوری نوشتههای او همت گماشت و در این کار رغبت بسیار داشت ( رجوع کنید به ابنسینا، 1405، ج 1، فن 1، پیشگفتار جوزجانی، ص 2؛ نیز رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج 2، ستون 1929؛ مهدوی، ص 110). اهتمام وی موجب حفظ آثار ابنسینا شد، به گونهای که برای صحت انتساب برخی آثار به ابنسینا، به فهرست جوزجانی استناد میکنند (برای نمونه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 3، ص 85، ج 17، ص 94، ج 18، ص 307ـ 308). یکی از آثار ابنسینا، که وی در جمع آن کوشیده، کتاب شفاء است (بیهقی، ص 94؛ شهرزوری، ج 2، ص 40). به گفته مهدوی (ص 23، 226)، جوزجانی در نسخه طبیعیات کتاب شفاء ، در آخر مقاله چهارم از فن ششم، دو فصل افزوده و چنان که خود گفته آن را از مقاله فیالادویه القلبیه ابنسینا گرفته است. نگارش تتمه نجاه (بخش ریاضی آن) نیز به اهتمام او بوده است (نیز رجوع کنید به ابنسینا، 1364 ش، ص 399ـ429؛ بیهقی؛ شهرزوری؛ حاجیخلیفه، همانجاها). وی در 438 در همدان وفات یافت و او را در جوار قبر ابنسینا دفن کردند (مدرس تبریزی، ج 1، ص 436؛ گوهرین، ص 600).آثار جوزجانی نسبتاً متنوع است و برخی از آنها تاکنون به دست نیامده است. از جمله آثار اوست: 1) تفسیر مشکلات کتاب قانون(شهرزوری، همانجا؛ کحّاله، ج 6، ص 207). 2) شرح فارسی رساله حیبن یقظان (بیهقی؛ کحّاله، همانجاها)، هانری کوربن این متن را چاپ کرده (تهران 1366 ش) اما در صحت انتساب آن به جوزجانی تردید داشته است (ابنسینا، 1366 ش، مقدمه کوربن، ص یازدهـ دوازده). 3) رساله در هندسه، گزارش کوتاهی از اصول اقلیدس که آن را هنگامی که نزد ابنسینا بوده، نوشته و در تألیف آن از یادداشتهای وی استفاده کرده است (منزوی، ج 1، ص 201؛ برای اطلاع از نسخههای موجود این رساله نیز رجوع کنید به همانجا). 4) شرح قصیده عینیه (حاجیخلیفه، ج 2، ستون 1342؛ مهدوی، ص 196)، در صحت انتساب این اثر به وی تردید وجود دارد (مهدوی، همانجا). 5) پیشگفتار بخش منطق کتاب شفاء (قم 1405)؛ از برخی عبارات وی در این مقدمه پیداست که در زمان تألیف آن ابنسینا زنده بوده است ( رجوع کنید به ص 1). 6) ترجمه برخی از آثار ابنسینا و انضمام آنها به دانشنامه علایی (نظامی عروضی، حواشی قزوینی، ص 254).پس از وفات ابنسینا جز منطق و الاهیات و طبیعیات چیزی از دانشنامه علایی باقی نمانده بود. جوزجانی بخش ارثماطیقی (= علم حساب) را از ارثماطیقی شفاء ترجمه و مختصر کرد و ریاضی و هیئت و موسیقی را از رسالههای دیگر ابنسینا به فارسی ترجمه کرد و به آن افزود (بیهقی، همانجا؛ ابنسینا،1360 ش، مقدمه خراسانی، ص ه، پانویس؛ نظامی عروضی، حواشی قزوینی، همانجا؛ مهدوی، ص 110). به گفته ریو (ج 2، ص 433) جوزجانی پس از وفات ابنسینا کلمه دانشنامه را به عنوان آن افزوده است. این گفته او به نظر صحیح میرسد، زیرا جوزجانی در شرح حال ابنسینا از این کتاب با عنوان علایی نام برده ( رجوع کنید به ابنسینا، 1974، تتمیم جوزجانی، ص 46) اما در فهرست آثار ابنسینا در همان سرگذشتنامه از این اثر با عنوان دانشنامه علایی یاد کرده است ( رجوع کنید به همان، ص 94). 7) نامه به ابنسینا، که هدف آن دفع سعایتی است که از وی نزد ابنسینا شده بوده است. متن آن نشان میدهد که مدتی میان جوزجانی و ابنسینا دوری بوده است. جوزجانی در این نامه از نثری ادیبانه و شاعرانه بهره برده است (حائری مازندرانی، ج 1، ص 31ـ 35). 8) کتابالحیوان به فارسی (شهرزوری، ج 2، ص 40). 9) [تتمیم] سیره الشیخالرئیس که ویلیام ای. گلمان در 1974 میلادی، آن را به انگلیسی ترجمه و چاپ انتقادی کرده است. 10) خلاص ترکیبالافلاک ، در شرح فصول احمدبن محمدبن کثیر فرغانی (منجم دربار مأمون و متوکل عباسی). نسخهای از این رساله در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است ( رجوع کنید به گلچین معانی، ج 8، ص 347).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن ابیاصیبعه، کتاب عیونالانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیسبن طحان[آوگوست مولر]، کونیگسبرگ و قاهره 1299/1882، چاپ افست انگلستان 1972؛ ابنسینا، حیبن یقظان، ترجمه و شرح فارسی منسوب به جوزجانی، چاپ هانریکوربن، تهران 1366 ش؛ همو، دانشنامه علائی، چاپ احمد خراسانی، تهران 1360 ش؛ همو، سیره الشیخ الرئیس، تتمیم عبدالواحدبن محمد جوزجانی، درThe Life of Ibn Sina, a critical edition and annotated translation by William E. Gohlman, Albany, N. Y.: State University of New York Press, 1974;همو، الشفاء، المنطق، ج 1، الفنالاول: المدخل، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره 1371 /1952، چاپ افست قم 1405؛ همو، النجاه منالغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانشپژوه، تهران 1364 ش؛ علیبن زید بیهقی، کتاب تتمه صوانالحکمه، لاهور 1351؛ حاجی خلیفه؛ محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلیسینا، ج 1ـ2، چاپ حسن فضائلی، ج 3ـ5، چاپ حسین عمادزاده، [تهران]1362 ش؛ محمدبن محمود شهرزوری، نزهه الارواح و روضه الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفه، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن 1396/1976؛ علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ 1903؛ عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت [بیتا.]؛ احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج 8 ، مشهد 1350 ش؛ صادق گوهرین، حجه الحق ابوعلی سینا، [تهران] 1347 ش؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران 1369 ش؛ منزوی؛ یحیی مهدوی، فهرست نسخههای مصنّفات ابنسینا، تهران 1333 ش؛ احمدبن عمر نظامی عروضی، کتاب چهار مقاله، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن 1327/1909، چاپ افست تهران [بیتا.]؛Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.
