جوزجانی، ابوسلیمان موسی‌بن سلیمان ، محدّث و فقیه حنفی اوایل قرن سوم. تاریخ تولد و زادگاه وی دانسته نیست. او که منسوب به جوزجان*است ( رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 16)، در بغداد به تحصیل پرداخت و تا زمان مرگ هم همانجا زیست و ازاین‌رو، او را بغدادی نیز خوانده‌اند (ابن‌ندیم، ص 259؛ خطیب بغدادی، ج 15، ص 26؛ بغدادی، هدیه العارفین ، ج 2، ستون 477). وی فقه را نزد قاضی ابویوسف (متوفی 182) و محمدبن حسن شیبانی * (متوفی 189) فراگرفت (ابن‌ندیم، همانجا؛ ابن‌قُطلُوبُغا، ص260) و از چندین نفر حدیث شنید (ابن ابی‌حاتم، ج 8، ص 145؛ خطیب بغدادی، همانجا؛ ابن ابی‌الوفا، ج 3، ص 518؛ ابن‌قطلوبغا، همانجا). چند نفر نیز از او روایت کرده‌اند (ابن‌ندیم؛ خطیب بغدادی، همانجاها؛ مَزّی، ج 25، ص 325ـ326؛ ذهبی، ج10، ص194). محدّثان، جوزجانی را فردی صاحب‌نظر و صدوق دانسته‌اند (ابن‌ابی‌حاتم؛ ذهبی، همانجاها). هنگامی که مأمون (حک : 198ـ 218) منصب قضا را به او پیشنهاد کرد، از پذیرفتن آن خودداری کرد از آن رو که خود را لایق این منصب نمی‌دانست (خطیب بغدادی، ج 15، ص 27؛ ابواسحاق شیرازی، ص 130؛ ابن‌ابی‌الوفا، همانجا).جوزجانی پس از سال 200 وفات یافت (ابن‌ابی‌الوفا، همانجا؛ لکنوی، ص 216؛ بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج 2، ستون 33)، اما برخی مؤلفان ( رجوع کنید به بروکلمان، ج 3، ص 257؛ شیخ، ص 37) وفات او را در 290 یا بعد از 280 دانسته‌اند. باتوجه به اینکه بیشتر شاگردان شیبانی و همدرسهای جوزجانی تا 230 وفات یافته‌اند ( رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «الشیبانی»)، درستی این تاریخ بعید به نظر می‌رسد (نیز رجوع کنید به زرکلی، ج 7، ص 323). برخی مؤلفان ( رجوع کنید به ابن ابی‌الوفا، ج 2، ص 186ـ187؛ سزگین، ج 1، ص 607؛ بغدادی، هدیه العارفین، همانجا) آثاری، از جمله السیرالصَغیر، نوادرالفتاوی، کتاب الصلوه، کتاب‌الحیل و کتاب‌الرهن، را به جوزجانی نسبت داده‌اند، اما به‌نوشته ابن‌ندیم (همانجا) وی هیچ تألیفی نداشته و صرفاً راوی کتابهای شیبانی بوده است. در این میان روایت جوزجانی از برخی آثار مشهور شیبانی، مانند کتاب‌الاصل ( المبسوط )، معروف‌تر است (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون1581؛ بروکلمان؛ شیخ، همانجاها).منابع: ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیه فی طبقات الحنفیه، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض 1413/1993؛ ابن ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن 1371ـ1373/ 1952ـ 1953، چاپ افست بیروت [بی‌تا.]؛ ابن‌قطلوبغا، تاج‌التراجم فی من صنّف من‌الحنفیه، چاپ ابراهیم صالح، بیروت 1412/1992؛ ابن‌ندیم (تهران)؛ ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء،[ قاهره]: مکتبه الثقافه الدینیه، 1418/1997؛ کارل بروکلمان، تاریخ الادب‌العربی، ج 3، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره 1969؛ اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج 2، در حاجی خلیفه، ج 4؛ همو، هدیه العارفین، ج 2، در حاجی خلیفه، ج 6؛ حاجی خلیفه؛ خطیب بغدادی؛ ذهبی؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1980؛ فؤاد سزگین، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه، تدوین و آماده‌سازی: مؤسسه‌ی نشر فهرستگان، تهران 1380 ش ـ ؛ سمعانی؛ عزالدین حسین شیخ، الامام محمدبن الحسن‌الشیبانی: محدثاً و فقیهاً، بیروت 1413/1993؛ عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیه فی تراجم الحنفیه، کراچی 1393؛ یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1422/2002؛EI 2 , s. v. " A l-Shaybani, Abu ـ Abd Allah Muhammad B. Al-Hassan" (by E. Chaumont).
