جوزجانی، ابواسحاق ابراهیم‌بن یعقوب‌بن اسحاق سعدی، محدّث قرن دوم و سوم. او را به‌سبب انتسابش به سعدبن ابی‌وقاص (صحابی معروف پیامبر) سعدی نامیده‌اند ( رجوع کنید به سمعانی، ج 3، ص 256؛ مزّی، ج 2، ص 244). عِجْلی (ص 57) از یکی از معاصرانش به نام ابراهیم سعدی نام برده و او را از فرزندان عمربن سعد معرفی کرده است که به نظر می‌رسد همین جوزجانی باشد. تاریخ ولادت جوزجانی مشخص نیست، اما با توجه به تاریخ فوت برخی شیوخِ وی، از جمله حسین‌بن علی جُعْفی (متوفی 203) و محمدبن عبید طَنافسی کوفی (متوفی 205؛ رجوع کنید به مزّی، ج 2، ص 245ـ246)، احتمالاً در اواخر قرن دوم به‌دنیا آمده است. جوزجانی، مانند دیگر محدّثان، برای کسب علم از بزرگان عصر خود، به شهرها و مراکز علمی سفر می‌کرد. دارقَطُنی از اقامت وی در مکه، بصره و رَمْله خبر داده است (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج 7، ص 281). وی در همدان محدّث مشهوری به نام اصرم‌بن حُوشَب را دیده و از او حدیث نگاشته است (جوزجانی، ص 205). همچنین، از حضور خود در بغداد خبر داده است (همان، ص 135، 165). سمعانی (ج 2، ص 52) جوزجانی را عراقی معرفی کرده که ظاهراً به‌سبب اقامت او در عراق بوده است. ابوسعیدبن یونس از ورود جوزجانی به مصر در 245 خبر داده است ( رجوع کنید به ابن‌عساکر، همانجا). شرح‌حال‌نویسان در باره سکونت وی در دمشق نیز اتفاق‌نظر دارند (برای نمونه رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 52؛ ابن‌عساکر، ج 7، ص 278).وی نزد بسیاری از محدّثان عصر خود تلمذ کرد، که از مشهورترین آنان ابونُعَیم فضل‌بن دُکَین، ابوغَسَّان مالک‌بن اسماعیل نَهْدی و حمادبن عیسی جُهَنی بودند. مزّی (ج 2، ص 245ـ247) فهرست کاملی از مشایخ جوزجانی را آورده است (نیز رجوع کنید به بَستَوی، ص 16ـ26). ترمذی، نسائی، ابوداوود سجستانی، ابوزَرْعه عبدالرحمان‌بن عمر دمشقی و ابوبشر محمدبن احمد دُولابی از جمله کسانی بودند که از جوزجانی حدیث نقل کرده‌اند ( رجوع کنید به مزّی، ج 2، ص 247ـ 248؛ بستوی، ص 27ـ30).در منابع کهن رجالی، به انحراف جوزجانی از امام علی علیه‌السلام اشارات متعددی شده است (ابن‌حبّان، ج 8، ص 81؛ ابن‌عدی، ج 1، ص 305؛ ابن‌عساکر، ج 7، ص 281). همانگونه که ابن‌حجر عسقلانی (ج 1، ص 199) نیز نوشته، گفته‌های جوزجانی در تضعیف رجال امامی و متشیع در کتاب احوال‌الرجال (برای نمونه رجوع کنید به ص 35، 47، 67، 69ـ 70) دالّ بر همین امر است. جوزجانی (ص 75) ابوحنیفه را نیز در زمره ضعفا آورده و همان موضع عمومی اهل حدیث را در جرح و تضعیف ابوحنیفه آغاز کرده است. با این حال، نسائی (رجوع کنید به مزّی، ج 2، ص 248) و دارقطنی ( رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج 7، ص 281؛ مزّی، همانجا)، جوزجانی را ثقه دانسته و ابن‌حبّان (ج 8، ص 82) او را در سنّت استوار و از لحاظ مقام علمی، در حدیث، حافظ معرفی کرده و افزوده که جوزجانی گاهی، به دلیل صلابتش، از حد تجاوز کرده است. ابن‌حبّان (ج 8، ص 82) تاریخ وفات جوزجانی را بعد از 244 و ابوسعید بن یونس وفات او را در 256 دانسته (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج 7، ص 281)، اما احمدبن محمد تمیمی، تاریخ درگذشت جوزجانی را اول ذیقعده 259 ذکر کرده است (رجوع کنید به همان، ج 7، ص 282).احوال الرجال، که موضوع آن راویان ضعیف و ضُعفاست، ظاهراً تنها اثرِ کاملِ موجود جوزجانی است که یک نسخه خطی از آن در کتابخانه ظاهریه دمشق (مجموعه 349) نگهداری می‌شود (جوزجانی، مقدمه سامرائی، ص 18). صبحی بدری سامرائی این کتاب را منتشر کرده است (بیروت 1405). عبدالعلیم بَسْتَوی نیز به ضمیمه تحقیق خویش در باره شیوه جرح و تعدیل جوزجانی در کتاب الامام الجوزجانی و منهجه فی‌الجرح و التعدیل(ریاض و فیصل‌آباد 1411)، احوال‌الرجال را با نام الشجره فی احوال الرجال چاپ کرده است، اما نام درست این کتاب، همانگونه که سامرائی نیز نوشته (رجوع کنید به جوزجانی، مقدمه، ص 17ـ 18)، احوال‌الرجال است و کلمه «الشجره» بعدها به آن افزوده شده است ( رجوع کنید به جوزجانی، ص 23، تصویر عنوان اصلی نسخه که در آن کلمه «الشجره» با خط دیگری به آن افزوده شده است). ظاهراً الضعفاء و الجرح و التعدیل دیگر نامهای احوال الرجال اند و سامرائی (جوزجانی، مقدمه، ص 18) نیز چنین نظری داده است. جوزجانی (ص 30ـ 31) تألیف این کتاب را وظیفه‌ای دینی برای دقت در احادیث نبوی ذکر کرده و در ادامه، فهرست برخی از رجال ضعیف را آورده و نخست به ذکر برخی از رجال خوارج پرداخته است. کتاب احوال‌الرجال مورد توجه رجالیان اهل سنّت بوده است (جوزجانی، مقدمه سامرائی، ص 21؛ بستوی، ص 149ـ156). همچنین جوزجانی مجموعه‌ای از سماعیات خود از احمدبن حنبل را تدوین کرده است که، همچون دیگر مجموعه‌هایی که شاگردان احمدبن حنبل از سخنان استاد خود تدوین کرده‌اند، به المسائل مشهور بوده است. ابوبکر احمدبن محمدبن هارون خَلّال، ضمن ستایش فراوان از جوزجانی، از نامه‌نگاری احمدبن حنبل به جوزجانی سخن گفته و کتاب المسائل جوزجانی را اثری دو جلدی ذکر کرده است (مزّی، ج 2، ص 248).اثر دیگر وی، أمارات النبوه است که فقط گزیده‌ای از آن در ظاهریه دمشق (مجموعه 104، گ 162 الف ـ 169 الف؛ سوّاس، ص 552) باقی‌مانده و بستوی متن آن را همراه احوال‌الرجال به چاپ رسانده است. سزگین (ج 1، ص 135) نسخه‌ای منتخب از کتاب الاباطیل، اثر حسین‌بن ابراهیم جورقانی*(متوفی 543)، را به جوزجانی نسبت داده، که فریوائی (جورقانی، مقدمه، ج 1، ص 66، 78) به نادرستی این مطلب اشاره کرده است.منابع: ابن‌حبّان، کتاب‌الثقات، حیدرآباد، دکن 1393ـ1403/ 1973ـ1983، چاپ افست بیروت [بی‌تا.]؛ ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت 1415/ 1995؛ ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت 1405/ 1985؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛ عبدالعلیم بستوی، الاءمام الجوزجانی و منهجه فی الجرح و التعدیل مع تحقیق کتابیه الشجره فی أحوال الرجال، و، أمارات النبوه، ریاض 1411/1990؛ حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصّحاح و المشاهیر، چاپ عبدالرحمان فریوائی، بنارس 1403/1983؛ ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت 1405/1985؛ سمعانی؛ یاسین محمد سوّاس، فهرس مجامیع المدرسه العُمریه فی دارالکتب الظاهریه بدمشق ، کویت 1408/1987؛ احمدبن عبداللّه عجلی، تاریخ الثّقات، بترتیب علی‌بن أبی‌بکر هیثمی و تضمینات ابن‌حجر عسقلانی، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت 1405/1984؛ یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج 2، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1404/1984؛Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967- .
