جوامع الطیمائوس فی العلم الطبیعی (یا جوامع کتاب طیماوس فی العلم الطبیعی لجالینوس)، عنوان بازنویسی جالینوس *از بخشی از رساله تیمائوسِ افلاطون. باتوجه به سهم متن اصلی تیمائوس در پدید آمدن جوامع کتاب طیماوس... به وسیله جالینوس و نیز اهمیت این کتاب در تکوین موضوع معرفتشناسی در یونان و نیز بعضی فیلسوفان دوره اسلامی، در ابتدا لازم است گزارشی از ماهیت و متن تیمائوس داده شود.رساله تیمائوس، یگانه رساله «علمی» موجود از افلاطون و یک جزء از چند گانهای است که او برای تبیین پارهای از آرای خود تألیف کرد. این چند گانه را شامل جمهوری، تیمائوس، کرِیتیاس (که نیمهتمام ماند؛ برای متن موجود رجوع کنید به افلاطون، 1380 ش، کریتیاس، ص 106 ـ 121) و هرموکراتس (که نوشته نشد) و یا سه رساله اخیر میدانند ( رجوع کنید به گمپرتس، ج 2، ص 1146، پانویس 1؛ اکرمی، ص 70). افلاطون، تیمائوس را در فاصله سالهای 366ـ 360 ق م، یعنی در دوران پختگی علمیاش نگاشت( رجوع کنید به ( دائره المعارف فلسفه راتلیج )، ج 7، ص 419؛ اکرمی، ص 69ـ70؛ قس افلاطون، 1948، ص 1). افلاطون در این رساله مانند دیگر رسائلش، مقصود علمی ـ فلسفی خود را در قالب گفتگویی طرح کرده که این بار میان سقراط، تیمائوس (تیمائوس لوکریسی، منسوب به لوکری یا لوکریس در جنوب ایتالیا که برخی او را دوست و برخی شاگرد افلاطون میدانند رجوع کنید به افلاطون، 1380 ش، تیمائوس ، 20؛ همو، 1948، ص 2ـ3؛ رازی، الحاوی، ترجمه فارسی، ج 1، فهرست اعلام، ص 338؛ اکرمی، ص 75؛ قس شهرستانی، ج 2، ص 88؛ که در سطری او را استاد افلاطون و در سطری دیگر او را شاگرد افلاطون میداند؛ سارتون، 1336 ش، ص 451)، کریتیاس (احتمالاً پدربزرگ مادر افلاطون رجوع کنید به افلاطون، 1948، ص 1؛ قس اکرمی، همانجا) و هرموکراتس (ظاهراً از نظامیان و دولتمردان؛ رجوع کنید به افلاطون، 1948، ص 2) صورت گرفته است.تیمائوس، با گفتگوی سقراط و تیمائوس در یادآوری مباحث جمهوری ( رجوع کنید به همو، 1380 ش، تیمائوس، 17ـ19) آغاز میشود و با نقل خاطرهای از کودکی کریتیاس، در باره گفتگویی میان سولون (حکیم و قانوندان نامدار آتنی و یکی از حکمای هفتگانه، ح 639ـ ح 559 ق م رجوع کنید به سارتون، 1336 ش، همانجا) و کاهنی مصری در باره جزیره افسانهای آتلانتیس ادامه مییابد ( رجوع کنید به افلاطون، 1380 ش، تیمائوس ، 21ـ26). سپس تیمائوس، مباحث کیهانشناسی را آغاز میکند ( رجوع کنید به همان، 27ـ61). بخش پایانی رساله، بحث در باره ادراک حسی انسان، کارْ اندامشناسی (فیزیولوژی) بیماری و پیدایش جانداران دیگر در فرایند تناسخ * است ( رجوع کنید به 1380 ش، تیمائوس ، ص 61 ـ92).تیمائوس عمدتاً به کیهانشناسی فلسفی و پیدایش جهان میپردازد، اما مفسران و شارحان آن را اوج حکمت افلاطونی دانستهاند (سارتون، 1336، ص 450).اگر چه افلاطون در این رساله سعی داشته است که توضیحاتی در تبیین برخی پدیدههای علمی عرضه کند اما توضیحات وی عموماً حتی با دانش آن روزگار هم سازگار نیست ( رجوع کنید به اکرمی، ص 82، 396).دیدگاه فلسفی خاص حاکم بر تیمائوس و نیز اعتبار مباحث نجوم و ریاضی آن باعث شد که از نخستین کتابهایی باشد که توجه مترجمان، مفسران و شارحان را به خود جلب کرد. خلکیدیوس (فیلسوف و منجم قرن چهارم میلادی) اولین کسی بود که تیمائوس را به لاتینی ترجمه کرد. این کار او بسیار مهم بود زیرا تا پایان قرن دوازدهم میلادی، افلاطون را در غرب عمدتاً با این ترجمه لاتینی میشناختند (سارتون، 1975، ج 1، ص 352ـ353). این ترجمه آنقدر ارزشمند بود که آن را انجیل افلاطونی مینامیدند و شاید همین موضوع باعث شد تا خرافاتی در تفسیرها وارد شود (همو، 1336 ش، ص 454). ارزش عجیب و غریب تیمائوس برجا بود تا اینکه در قرن دوازدهم، منون و فایدون به لاتینی ترجمه و اروپاییان با دیگر تألیفات افلاطون آشنا شدند ( رجوع کنید به همو، 1975، ج 1، ص 113، ج 2، ص 347). نخستین کسی که تیمائوس را تفسیر کرد کرانتور سولیایی (مشهور در 300 ق م) بود. دیگر مفسران آن عبارت بودند از: پوسیدونیوس آپامهای (قرن اول ق م) که تفسیر او تا پایان قرون وسطا بر عقاید فلسفی تأثیر فراوان داشت، آدراستوس افرودیسیایی (شکوفایی در قرن دوم) که تفسیر او به مسائل ریاضی و ستارهشناسی تیمائوس پرداخته بود، و اسکلپیودوتوس اسکندرانی (برآمدن در نیمه دوم قرن پنجم) و برخی از مفسران قرون سپسین (برای تفصیلات و دیگر مفسران رجوع کنید به سارتون، 1336 ش، ص 459ـ461؛ همو، 1975، ج 1، ص 204، 271، 352ـ353، ج 2، ص 121 و جاهای دیگر). به نوشته اکرمی (ص 77)، ارسطو هم از مهمترین مفسران تیمائوس بوده است. نخستین ترجمه یونانی تیمائوس و دیگر آثار افلاطون در سال 919/1513 در ونیز به وسیله آلدوس و موسوروس صورت گرفت (سارتون، 1975، ج 1، ص 113).جوئیت در 1288/1871 این رساله را به انگلیسی ترجمه کرد. محمدحسن لطفی، بر اساس ترجمههای آلمانی و فرانسه و انگلیسی، اقدام به ترجمه و چاپ دوره آثار افلاطون ، از جمله رساله تیمائوس، در 1356 ش به زبان فارسی نمود. این مجموعه در 1367 ش و 1380 ش کاملتر شد(برای گزارشی از چاپهای این کتاب و پژوهشهایی که در باره آن در غرب انجام شده است رجوع کنید به ( مجموعه کیمبریج در باره افلاطون )، ص 519 ـ 520).در تمدن اسلامی، ترجمه عربی تلخیص و بازنویسی جالینوس از تیمائوس تداول یافت که ظاهراً متن یونانی آن از بین رفته است. این رساله که جوامع کتاب طیمائوس فیالعلم الطبیعی نام دارد، بیشتر به بخشهای پزشکی و فلسفه طبیعی اندیشههای افلاطون میپردازد. به نوشته جالینوس (ص 87 ـ 88)، افلاطون در این رساله برخلاف دیگر کتابهایش، کلامش کوتاه و مختصر است و شاید هدف افلاطون از ایجاز کلام در این کتاب آن بوده است که جز با اندیشه کامل و غور در مطالبش مفهوم آنها برای دیگران آشکار نشود و فقط کسانی که بر سایر آثارش اشراف دارند مفهوم این رساله را دریابند. گاهی جالینوس برای توضیح بیشتر نظریات افلاطون به مقالات خود نیز ارجاع داده است. مثلاً، در توضیح کار چشم، سخن را کوتاه کرده و به مقاله فی آراء بقراط و فلاطن ( رجوع کنید به همان، ص 97) و در توضیح علل امراض نیز به جای توضیح بیشتر، خوانندگان را به دو اثر یعنی فی آراء بقراط و فلاطن و الشرحِ لِما فی کتاب طیماوس من علم الطب ارجاع داده ( رجوع کنید به همان، ص 113ـ114، 118ـ119) و گاهی نیز به مثال متوسل شده است ( رجوع کنید به همان، ص 104ـ 105).برای نخستین بار، یحییبن بطریق بازنویسی جالینوس از تیمائوس افلاطون را به عربی ترجمه کرد (ابنندیم، ص 306ـ307؛ نیز رجوع کنید به هاشمی، ص 41). بهگزارش حنینبن اسحاق (ص 61)، او ابتدا این کتاب را از یونانی به سریانی و سپس، مقاله اول آن را به عربی برگرداند. پس از حنین، اسحاقبن حنین بقیه آن را به عربی ترجمه کرد. عجیب اینکه حنین، برخلاف ابنندیم، از ترجمه ابنبطریق از این کتاب سخنی به میان نیاورده،در حالیکه به روایت ابنندیم (ص 307) حنین ترجمه ابنبطریق را اصلاح نموده است (نیز رجوع کنید به هاشمی، همانجا). ابنندیم در جایی (ص 306ـ307) از این کتاب، تنها با عنوان کتاب طیماوس و در جایی دیگر (ص 349) از آن با عنوان ما ذَکَرَه فلاطُن فی طیماوس یاد کرده است. عنوان دوم، کاملاً شبیه عنوانی است که حنینبن اسحاق (همانجا) برای این کتاب آورده است. اما ابنابی اصیبعه (ج 1، ص 103) از این کتاب با عنوان تفسیر ما فی کتاب فلاطن المسمّی طیماوُس من علم الطب یاد کرده است. به نوشته قفطی (ص 18)، یحییبن عدی نیز این کتاب را اصلاح نموده است اگرچه بهرغم نوشته حنین (همانجا)، که از تبویب کتاب در چهار مقاله یاد کرده، این کتاب بدون بخشبندی خاصی و تنها در یک بخش کلی تهیه شده است.جوامع، مورد توجه آن دسته از پزشکان و دانشمندان دوره اسلامی، که به موضوع فلسفه طبیعی علاقهمند بودند، قرار گرفت و به آثار بسیاری از آنان راه یافت، از آن جمله جابربنحیان بود که از آن با نام کتاب طب طیماوس نام برده است (رجوع کنید به کراوس، ج 2، ص 49). این اشاره جابر و نیز مواردی از این دست، از جمله نقل نظریه خلقت منسوب به افلاطون در تیمائوس ( رجوع کنید به همان، ج 2، پانویس ص 48) و نیز تفسیر مکتب کیمیایی افلاطون در «مصححّات افلاطون» (همان، ج 2، ص 48)، نشان میدهد که برخی حکمای اسلامی با آثار جالینوس، پیش از شروع نهضت ترجمه، احتمالاً آشنا بودهاند.ثابتبن قرّه (ص 21، 34، 45) از تفسیر جالینوس بر طیماوس ( در پزشکی ) و ابنبیطار (ج 2، ص 66، ج 4، ص178) از کتاب طیماوسِ جالینوس نام بردهاند. در میان پزشکان دوره اسلامی، بیشترین ارجاع به این کتاب از آنِ محمدبن زکریای رازی است. او دستکم در دو کتابش، یعنی الحاوی فی الطب (از جمله، ج 1، ص 88 ـ89، 153، 157، ج 4، ص 88) و الجُدری و الحصبه *(ص 3)، از جوامع سود برده است. بر اساس فهرستی که ابوریحان بیرونی از آثار رازی تهیه کرده (ص 13)، رازی کتابی به نام تفسیر کتاب طیماوس نیز تألیف کرده بوده (نیز رجوع کنید به سزگین، ج 3، ص 49؛ قس قفطی، ص 275) که نسخهای از آن باقینمانده است. حتی به نظر میرسد که او از تفاسیری که پلوتارک و جالینوس بر تیمائوس نوشتهاند تأثیر پذیرفته است ( د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «افلاطون»). از دیگر نویسندگان دوره اسلامی که جوامع مورد توجه آنان قرار گرفته است، مسعودی (متوفی 346) است. او در التنبیه و الاشراف (ص 162ـ163) از این کتاب با نام طیماوس فیما بعدالطبیعه یاد کرده و نوشته که افلاطون آن را در سه مقاله برای شاگردش تیمائوس تألیف کرده است. گفتنی است که در این موضع، مسعودی این کتاب را با اثری که جالینوس بر آن تفسیر نوشته، متفاوت دانسته است. مسعودی در مبحث کهانت مُروج الذهب (ج 2، ص 317)، برای ارتباط بین نفس و روح و بدن انسان، از این کتاب یاد کرده است (نیز رجوع کنید به فارابی، ص 91). در این میان، شماری از دانشمندان (از جمله اشتاین شنایدر، ص 148؛ مایرهوف و شاخت، ص 56ـ63 و به نقل از آنها، محقق، ص 11ـ13) از انتقاد ابنمیمون بر آنچه جالینوس بر کتاب جوامع طیماوس در کتاب الفصول خود نوشته، یاد کردهاند، اما بررسی یکی از نسخههای متقن الفصولابنمیمون (نسخه خطی کتابخانه ( ش1 ) مجلس شورایاسلامی، ش2/6505)، نشان داد که چنین انتقادی از سوی ابنمیمون صورت نگرفته است. به نظر میرسد که این اشتباه تاریخی ناشی از خلط دو عنوان از آثار ابنمیمون، یعنی الفصول و رساله القبریه، باشد.از جوامع نسخههای معدودی مانده است (برای معرفی دو عنوان از این نسخهها که مورد استفاده عبدالرحمان بدوی برای چاپ انتقادی این کتاب بودهاند رجوع کنید به جالینوس، ص 85، معرفی نسخهها به وسیله بدوی). این کتاب را نخستین بار پل کراوس در 1951 در لندن چاپ کرد و سپس به اهتمام عبدالرحمان بدوی در 1353 ش/ 1974 در تهران بهچاپ رسید.منابع: ابن ابیاصیبعه، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس بیطحان [آوگوست مولر]، کونیگسبرگ و قاهره 1299/1882، چاپ افست انگلستان 1972؛ ابنبیطار؛ ابنندیم (تهران)؛ ابوریحان بیرونی، فهرست کتابهای رازی و نامهای کتابهای بیرونی، تصحیح و ترجمه و تعلیق از مهدی محقق، تهران 1371 ش؛ افلاطون، دوره آثار افلاطون، ترجمه محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، تهران 1380 ش؛ موسی اکرمی، کیهانشناسی افلاطون، تهران 1380 ش؛ ثابتبن قرّه، کتابالذخیره فی علمالطب ، چاپ صبحی، قاهره 1928؛ جالینوس، جوامع کتاب طیماوس فیالعلمالطبیعی ، اخراج حنینبن اسحاق، در افلاطون فی الاسلام: نصوص، حققها و علق علیها عبدالرحمان بدوی، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مکگیل، 1353 ش؛ حنینبن اسحاق، رساله حنینبن اسحق الی علیبن یحیی فی ذکر ما تُرْجِمَ من کتب جالینوس، متن عربی با ترجمه فارسی، چاپ مهدی محقق، تهران 1379 ش؛ محمدبن زکریا رازی، ترجمه کتاب الجُدَری و الحصبه ( آبله و سرخک )، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام محمود نجمآبادی، تهران 1371 ش؛ همو، کتابالحاوی فیالطب ، حیدرآباد، دکن 1374ـ1390/ 1955ـ1971؛ همان، ج 1، ترجمه محمود طباطبائی، [تهران] 1369 ش؛ جورج سارتون، تاریخ علم: تا پایان دوره طلایی یونان، ترجمه احمد آرام، تهران 1336 ش؛ محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سید کیلانی، قاهره 1387/1967؛ محمدبن محمد فارابی، کتاب تحصیلالسّعاده، چاپ جعفر آلیاسین، بیروت 1403/1983؛ علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ 1903؛ تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران 1375 ش؛ مهدی محقق، «ردّ موسیبن میمون بر جالینوس و دفاع از موسیبن عمران»، مجله دانشکده ادبیات و علومانسانی دانشگاه تهران ، سال 15، ش 1 (مهر 1346)؛ مسعودی، تنبیه ؛ همو، مروج (پاریس)؛ احمد هاشمی، «آرا و آثار حنینبن اسحاق»، مجله تاریخ علم ، ش 5 (بهار و تابستان 1385)؛The Cambridge companion to Plato , ed. Richard Kraut, New York: Cambridge university, 1992; EI 2, s.v. "Aflatun" (by R.Walzer); Paul Kraus, Jabir ibn Hayyan: contribution a l'histoire des idees scientifiques dans l'Islam , Cairo 1942-1943; Max Meyerhof and Josef Schacht, "Maimonides against Galen on philosophy and cosmogony", Bulletin of the Faculty of Arts of the University of Egypt , vol.5. 1937; Plato, Plato's cosmology: the Timaeus of Plato translated with a running commentary , by Francis Macdonald Cornford, London 1948; Routledge encyclopedia of philosophy , ed. Edward Craig, London: Routledge, 1998, s.v. "Plato" (by Malcom Schofield); George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Fla. 1975; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967; Moritz Steinschneider, Die arabischen U bersetzungen aus dem Griechischen , Graz 1960.
