جنین (مباحث فقهی، حقوقی و اخلاقی). جنین در لغت به معنای پوشاندن چیزی از حواس‌است و به فرزند در شکم مادر، از آن‌رو که پوشیده و پنهان‌است، جنین گفته می‌شود (رجوع کنید به خلیل‌بن احمد؛ جوهری؛ ابن‌فارس؛ راغب اصفهانی، ذیل«جنّ»). در علوم زیستی و جنین‌شناسی، به موجود حاصل از لقاح از سه تا هشت‌هفتگی رویان و پس از هشت هفتگی تا زمان تولد، جنین گفته‌اند (سلطانی نسب، ص6).واژه جنین در متون فقهی و حقوقی مترادف با «حَمْل»، یعنی بچه در رحم مادر از ابتدای بارداری تا تولد، به کار می‌رود (ابن‌قدامه، ج1، ص362؛ علامه‌حلّی، 1414، ج1، ص326؛ شاذلی، ص350؛ مدکور، ص33ـ34؛ ایران. قوانین و احکام، 1379 ش الف، مادّه 957 «قانون مدنی»). بر پایه کاربردی دیگر در متون فقهی، واژه جنین بر حمل، پس از آنکه خلقت انسانی یابد، اطلاق می‌شود (برای‌نمونه رجوع کنید به شافعی، ج6، ص107؛ طوسی، کتاب الخلاف، ج5، ص29؛ نیز رجوع کنید به مدکور، ص34ـ 35).یکی از کهن‌ترین منابع مکتوب درباره جنین‌شناسی را اثری به زبان سنسکریت متعلق ح 1416ق م دانسته‌اند (مور و پرسود، ص9). با این همه، نخستین مکتوبات علمی در این‌باره را به بقراط (متوفی377 قم) نسبت داده‌اند (همانجا). به نظر ارسطو (متوفی ح 322 ق م؛ ص 37ـ42)، تشکیل شدن جنین ناشی از اختلاط منی با خون قاعدگی زن است. این نظریه تا حدود دو هزار سال پذیرفته بود (رجوع کنید به مور و پرسود، ص9ـ10). جالینوس (متوفی ح 199 میلادی)، برخلاف ارسطو، زن و مرد را دارای نطفه می‌دانست، اما معتقد بود اعضای اصلی جنین از نطفه مرد به وجود می‌آیند (رجوع کنید به رازی، ص69؛ محرابی، ج5، ص2324). در قرن نوزدهم میلادی، با اختراع میکروسکوپ و پس از اکتشاف چگونگی عملکرد اسپرم و تخمک، دانش جنین‌شناسی وارد مرحله جدیدی شد و در قرن بیستم به اوج شکوفایی خود رسید (رجوع کنید به مور و پرسود، ص10ـ14؛ سلطانی‌نسب، ص3ـ4).پزشکان مسلمان در آثار طبی خود به چگونگی پیدایش‌جنین و نحوه مراقبت از زنان‌باردار می‌پرداخته‌اند،از جمله ابن‌ماسویه (متوفی243؛ ص63ـ76)، حنین‌بن اسحاق (متوفی260؛ رجوع کنید به ثلاث رسائل فی الطب العربی الاسلامی، مقدمه محمود قاسم محمد، ص11)، عریب‌بن سعید (متوفی369؛ ص29ـ46)، احمدبن محمدبن یحیی‌بلدی (متوفی‌قرن‌چهارم؛ ص 75ـ175)، ابن‌سینا (ص162) و علی‌بن زین‌العابدین همدانی(متوفی1306؛ ص933ـ983؛ همو، 1382 ش، ص5ـ 13؛ برای برخی آثار دیگر رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج2، ستون 1410؛ ساپی‌وفر، ص420ـ443؛ آقابزرگ طهرانی، ج4، ص184ـ 185، ج19، ص33، ج20، ص263، ج21، ص255، ج23، ص137، 278).در قرآن کریم مراحل شکل گیری و تکامل جنین چنین یاد شده‌است: نطفه، عَلَقه، مُضْغَه، تشکیل شدن استخوان، پوشانده شدن استخوان با گوشت و دمیده‌شدن روح بر جنین(رجوع کنید به مؤمنون: 13ـ14؛ حج:5).مرحله تشکیل نطفه در آیات متعددی ذکر شده‌است(از جمله: مؤمنون: 13؛ عبس: 19؛ یس: 77؛ کهف: 37؛ غافر: 67؛ فاطر: 11؛ نجم: 46؛ قیامت: 37). به نظر مفسران،مراد از نطفه ممزوج، که در قرآن(رجوع کنید به انسان: 2) تعبیر شده، نطفه حاصل از امتزاج سلول جنسی مرد و زن است(رجوع کنید به طوسی، التبیان؛ طبرسی، 1405؛ فخر رازی؛ قرطبی، ذیل همان آیه). آرای دیگری نیز در باره این تعبیر قرآنی بیان شده، از جمله اینکه مراد، وجود آمیزه‌ای از اوصاف وراثتی والدین در نطفه است(رجوع کنید به طوسی، التبیان؛ طبرسی، 1405؛ قرطبی، ذیل همان آیه).برای واژه علقه(رجوع کنید به غافر: 67؛ قیامت: 38) در منابع لغوی معانی متعددی ذکر شده است، از جمله خون‌بسته و منجمد و زالو. مفهوم‌اصلی‌آن‌وابستگی‌و تعلق‌چیزی‌به‌چیز دیگر است (رجوع کنید به خلیل‌بن‌احمد؛ جوهری؛ راغب‌اصفهانی؛ ذیل«علق»). بسیاری از مفسران مراد از آن را در این آیات قطعه‌ای از خون منعقد شده دانسته‌اند (برای‌نمونه رجوع کنید به طوسی، التبیان؛ طبرسی، 1405؛ سیوطی؛ طباطبائی، ذیل‌حج: 5). به نظر می‌رسد که این تفسیر تنها به معنای لغوی‌علقه نظر داشته‌است (محمد اسماعیل‌ابراهیم، ص107؛ مدکور، ص 57 ـ59؛ برای آگاهی از تفاسیر دیگر علقه رجوع کنید به رضائی‌اصفهانی، ج2، ص 484 ـ 486). بر پایه علم‌پزشکی، جنین در روزهای اول تشکیل خود به توده‌ای سلولی به شکل توت تبدیل می‌شود که به آن‌مارولا می‌گویند. این توده سلولی به درون‌لایه مخاطی رحم نفوذ و از آن تغذیه می‌کند (رجوع کنید به سلطانی‌نسب، ص57 ـ60). برخی جنین را در این حالت به زالو تشبیه کرده و مراد از علقه را همین دانسته‌اند، زیرا جنین در این دوره برای تغذیه از خون مادر، مانندِ زالو، مادّه‌ای به نام هپارین ترشح می‌کند تا از انعقاد خون پیشگیری‌شود (رجوع کنید به پاک نژاد، ج11، ص110ـ111؛ رضائی اصفهانی، ج2، ص484ـ 485).به نظر واژه‌شناسان، مراد از واژه مضغه تکه گوشتی به اندازه یک لقمه و هر چیز جویده شده است(رجوع کنید به خلیل‌بن احمد؛ جوهری؛ ابن‌اثیر؛ زبیدی، ذیل«مضغ»). به نظر مفسران، کاربرد تعبیر مضغه برای جنین از آن روست که آن در این مرحله همانند پاره گوشتی کوچک است(رجوع کنید به طوسی، التبیان، ذیل‌حج:5؛ قطب‌راوندی، ج2، ص421). در آیه5 سوره حج، مرحله مضغه به دو حالت«مُخَلَّقَه» و «غیرمخلقه» تقسیم شده است. بیشتر مفسران مراد از مخلقه را جنینی دانسته‌اند که در مرحله مضغه بودن خلقت تام می‌یابد و غیر مخلقه را جنینی که، به سبب کامل نشدن اعضای آن، به پیدایش جنین ناقص‌الخلقه و احیاناً سقط می‌انجامد (رجوع کنید به جصاص؛ طوسی، التبیان؛ طباطبائی، ذیل همین آیه). به نظر شماری دیگر، مراد از مخلقه جنینی است که دارای اعضای متمایز است و مراد از غیر مخلقه مرحله پیش از آن‌است (رجوع کنید به طوسی، التبیان؛ طبرسی، 1408؛ فخررازی، ذیل همان آیه؛ برای آرای دیگر رجوع کنید به بوکای، ص206؛ رضائی اصفهانی، ج2، ص496).مرحله بعدی تطور جنین بنا بر قرآن کریم (مؤمنون: 14)، ساخته شدن استخوانها و پوشیده شدن آنها با گوشت است و براساس‌علم جنین‌شناسی،از هفته هفتم بارداری، بخشی از بافتهای غضروفی به استخوان تبدیل می‌شود و در هفته هشتم، ستون فقرات و استخوانها با عضلات پوشانده می‌شود (رجوع کنید به سلطانی نسب، ص139ـ141، 155ـ160).مرحله بعد، دمیده شدن روح در جنین است(رجوع کنید به سجده: 9؛ ص:72؛ حجر: 29). تمام دستگاههای‌بدن‌جنین از چهار ماهگی رشد خود را آغاز می‌کنند و برخی‌از آنها، مانند قلب و دستگاه گوارش، فعال می‌شوند. حرکات ارادی جنین از این دوره آغاز می‌گردد (رجوع کنید به دیاب و قرقوز، ص83). در برخی احادیث تصریح شده است که روح در چهار ماهگی در جنین دمیده می‌شود. همچنین فاصله زمانی هر یک از مراحل نطفه، علقه، مضغه و نفخ روح با یکدیگر، چهل روز ذکر شده‌است(رجوع کنید به ابن‌حنبل، ج1، ص374ـ 375؛ کلینی، ج6، ص13ـ14، ج7، ص347؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج11، ص406ـ 408). در منابع جدید مذهب کاتولیک، زمان دمیدن‌روح را لحظه‌انعقاد نطفه دانسته‌اند، هر چند برخی از منابع متقدم‌تر آن را دیرتر ذکر کرده‌اند، از جمله چهل روزگی جنین یا هنگام نخستین حرکت جنین در رحم(رجوع کنید به کمبل، ص189ـ190؛ برای مباحث تفصیلی در باره روح رجوع کنید به روح *).از جمله تعابیر قرآنی در باره مراحل شکل گیری و رشد جنین، تسویه است(رجوع کنید به سجده: 9؛ کهف: 37؛ قیامت: 38؛ اعلی: 2؛ انفطار: 7؛ ص: 72؛ حجر:29). مفسران‌مراد از تسویه را با عبارات مختلف توضیح داده‌اند، ازجمله مرتب ساختن و تنظیم اعضا و جوارح (طوسی، التبیان؛ طبرسی، 1408؛ ذیل سجده: 9)، تصویرسازی و تکمیل کردن صورت انسانی جنین (طباطبائی، ذیل سجده: 9، ص:72) و قراردادن‌اعضا در محل مناسب و متعادل ساختن آنها (رجوع کنید به طبری، ذیل سجده: 9؛ طوسی، التبیان؛ قرطبی؛ طباطبائی، ذیل انفطار: 7). همچنین مراد از تعبیر قرآنی تعدیل (رجوع کنید به انفطار: 7) را ایجاد توازن و تعادل میان‌اعضا یا ایجاد اعتدال در آفرینش‌بدن و طبایع آن دانسته‌اند(رجوع کنید به فخررازی؛ قرطبی؛ طباطبائی، ذیل‌همان‌آیه؛ نیز رجوع کنید به فخررازی، ذیل حجر: 29).در آیه6 سوره زمر، از آفرینش چند مرحله‌ای انسان در تاریکیهای سه‌گانه(فی‌ظُلُماتٍ ثَلاثٍ) سخن رفته است. بیشتر مفسران مراد از آن را تاریکی‌شکم،رحم و مَشیمه (کیسه مخصوصی که جنین در آن قرار دارد) دانسته‌اند (رجوع کنید به طوسی، التبیان، ذیل همین آیه؛ طبرسی، 1408؛ طبری؛ طباطبائی، ذیل انسان: 6). در پاره‌ای منابع، این سه تاریکی به فضاهای میان سه پرده‌ای که جنین را احاطه کرده‌اند (یعنی پرده آمنیون، پرده کوریون و پرده زرد) اطلاق شده است (رجوع کنید به دیاب و قرقوز، ص87). شرحهای دیگری نیز در منابع تفسیری یا حدیثی برای‌آن ذکر شده‌است، از جمله تاریکیهای صُلب،رحم و مشیمه(نحاس؛ طوسی، التبیان، ذیل انسان: 6؛ برای نقد این نظر رجوع کنید به طباطبائی، ذیل انسان: 6)؛ تاریکیهای شب، رحم و مشیمه(قرطبی، ذیل‌انسان: 6)؛ تاریکیهای‌شب، رحم و شکم(طبرسی، 1415، ذیل‌انسان: 6) و موارد دیگر(رجوع کنید به مجلسی، ج84، ص270).در احادیث و متون اخلاقی، به منظور تأمین سلامت جسمانی و معنوی جنین، توصیه‌های بسیاری به پدر و مادر شده است که احکام الزامی و غیرالزامی متعددی را از هنگام انتخاب همسر تا پایان‌دوران‌بارداری در برمی‌گیرد، مانند رعایت‌کردن ویژگیهای همسر مناسب، تأکید بر رعایت سلامت‌جسمانی و روانی‌مادر و رفتار ملایم با زنان باردار، توجه به چگونگی تغذیه او و پرهیز زن‌باردار از گناه و کارهای‌ناپسند (رجوع کنید به کلینی، ج5، ص332، ج6، ص 22 ـ23؛ فلسفی، ج1، ص59 ـ 124؛ زحیلی، ج7، ص13ـ14). همچنین احکام خاصی برای تضمین سلامت جنین مقرر شده‌است، از جمله لزوم تأخیر در اجرای کیفرهای بدنی در مورد زن باردار (حامل) تا زمان تولد کودک، عِدّه خاص زن باردار و برداشتن وجوب روزه ماه رمضان از عهده او (رجوع کنید به بارداری و باروری* ).در برخی از کشورها، جنین تا زمان تولد بخشی از بدن مادر به شمار می‌رود و مستقلاً دارای هیچ حق قانونی نیست(رجوع کنید به لاریجانی، ج2، ص111؛ ویسیک ، ص32) ولی بر پایه فقه‌اسلامی، جنین‌حتی اگر از راه نامشروع‌ایجاد شده‌باشد، واجد حرمت و گونه‌ای‌اهلیتِ متزلزل‌می‌باشد، یعنی‌از برخی حقوق برخوردار است، هر چند استقرار آنها منوط به زنده‌متولد شدن اوست (رجوع کنید به سنهوری، ج1، ص266؛ زحیلی، ج4، ص118ـ 119؛ معصر، ص29ـ30؛ نیز رجوع کنید به اهلیت*). از جمله حقوق جنین، که در ابواب گوناگون فقهی مطرح شده، شماری از حقوق مالی است، مانند مالکیت از راه ارث و وصیت، بدین ترتیب که جنین از یکی از موّرثان خود ارث برد یا وصیتی به نفع او صورت‌گیرد (رجوع کنید به محقق حلّی، ج4، ص16؛ معصر، ص35؛ نیزرجوع کنید به بارداری و باروری*؛ برای برخی حقوق مالی دیگر، مانند هبه غیر مُعوَّض به جنین و بهره‌مند شدن از مال وقفی، حق انتفاع و حق شُفْعه رجوع کنید به خطیب، ص228؛ شاذلی، ص361ـ 382؛ کاتوزیان، ص211؛ معصر، ص33ـ 38؛ صفائی و قاسم‌زاده، ص40؛ نیز برای قوانین ایران رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، 1379 ش الف، مواد 45، 851، 875 «قانون‌مدنی»؛ همو، 1379 ش ج، مواد 103، 105، 107، 109ـ110، 119 «قانون امور حسبی»).از مهم‌ترین حقوق جنین در فقه اسلامی، حق حیات آن و نیز حق برخورداری از سلامت جسمانی است. بر این‌اساس، هر گونه اسقاط عمدی جنین، به ویژه پس از دمیده شدن روح، در فقه اسلامی جرم به شمار می‌رود و پرداخت‌دیه را بر مرتکب آن واجب‌می‌سازد. همچنین نقض سلامت جسمانی جنین با ایجاد جرح و نقص‌عضو و مانند اینها نیز مشمول حکم پرداخت دیه است (برای مقررات حقوقی رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، 1379 ش ب، مواد 487 تا 491 و 622 تا 624 «قانون مجازات اسلامی»؛ نیز برای تفصیل احکام فقهی رجوع کنید به بارداری و باروری*؛ سقط جنین* ). از جمله مصادیق اهمیت حیات جنین در فقه‌اسلامی، این حکم است که در صورت مرگ زن باردار باید با شکافتن رحم او جنین‌زنده را از هلاکت نجات داد (رجوع کنید به ابن‌قدامه، ج2، ص413ـ414؛ علامه‌حلّی، 1414، ج2، ص113؛ نجفی، ج4، ص377).از جمله احکام فقهی مربوط به جنین، تبعیت*او از مادر در پاره‌ای مقررات است، مانند تذکیه و بیع در حیوانات و ارتداد (رجوع کنید به نووی، ج1، ص128، ج3، ص72؛ علامه حلّی، 1420ـ 1421، ج5، ص391؛ ابن‌نجیم، ج5، ص231؛ مقدس‌اردبیلی، ج13،ص331؛ دسوقی، ج4، ص305؛ خوئی، ج1، ص330؛ نجفی، ج24، ص154ـ156؛ زحیلی، ج3، ص667ـ 668). از دیگر احکام فقهی جنین است: طهارت یا نجاست جنین در ادوار مختلف، وجوب نفقه بر جنین در پاره‌ای موارد، وجوب یا واجب نبودن زکات فطر بر او و نفی انتساب جنین به پدر از جانب او (رجوع کنید به ابن‌قدامه، ج8، ص590؛ شهیدثانی، ج10، ص40؛ طباطبائی‌یزدی، ج1، ص62؛ زحیلی، ج1، ص146، 148، ج4، ص119، 146، 148؛ نیز رجوع کنید به نفقه*؛ لعان*).با گسترش‌علم‌پزشکی، مباحث جدیدی در اخلاق، فقه و حقوق مطرح شده‌است، مانند اهدای جنین و استفاده از جنین و جفت و دیگر محتویات رحم در پیوند اعضا و پژوهشهای علمی (رجوع کنید به ادامه مقاله؛ «قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور»، روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، ش17033؛ نیز رجوع کنید به پیوند اعضا *؛ تلقیح* ). به سبب گسترش پژوهشها و مطالعات پزشکی در باره رویان و جنین، امروزه در منابع اخلاق پزشکی، در باره محدودیتهای خاصی که در این‌زمینه وجود دارد، بحث می‌شود (برای‌نمونه رجوع کنید به اسمیت، ص283ـ294).مسائل‌اخلاقی مربوط به کاربرد رویان و بافتهای‌جنینی، مورد توجه ادیان و حقوق‌دانان قرار گرفته‌است، هر چند برخی‌از آنان‌اساساً با این گونه پژوهشها مخالف اند، زیرا آن را با کرامت انسانی سازگار نمی‌دانند (همان، ص283، 291؛ کمبل، ص189). در برخی‌اسناد و گزارشهای‌ملی و بین‌المللی در باره‌اخلاق‌پزشکی نیز چنین محدودیتهایی برای کاربرد جنین در تحقیقات توصیه شده است، از جمله در گزارش گروه بازنگری مقررات مربوط به پژوهش با استفاده از جنین و بافتهای جنینی (1989) معروف به گزارش پولکینگ هورن (اسمیت، ص283). برطبق این گزارش، طرحهای پژوهش‌جنینی در صورتی پذیرفته است که علاوه بر اعتبار علمی‌کافی، اهداف آن فقط از راه پژوهش بر روی جنین دست یافتنی باشد (همان، ص283ـ 284؛ نیز رجوع کنید به یاسین، ص134ـ 135).برخی از صاحب نظران اخلاق‌پزشکی، با توجه به حرمت حیات انسانی، هر نوع فعالیتی را که مدت زمان حیات جنین را پس از خروج از رحم کاهش دهد، مذموم شمرده‌اند (ویسیک، ص 35ـ36). برخی از مهم‌ترین مصادیق پژوهشهای غیراخلاقی در مورد جنین عبارت‌اند از: تجویز هر نوع دارو برای جنین یا انجام‌دادن هر کار دیگر به قصد ارزیابی میزان آسیب وارده به جنینی که سقط خواهد شد، استفاده از بافت عصبی جنین (جز در مورد سلولهای مجزا یا تکه هایی از بافت آن) در پیوند، تصمیم گیری در مورد باردار کردن یا پایان دادن به بارداری با شیوه‌ای خاص یا در زمانی مشخص برای دستیابی به بافت مورد نظر در پژوهش مثلاً برای درمان یک بیماری خاص، قرار دادن رویان انسانی در حیوانات، جایگزین کردن هسته در سلول یک رویان با هسته سلولی از شخصی دیگر، رویان دیگر، یا از سلول رویانی که در مراحل بعدی تکامل قرار دارد و تغییر ساختار سلولی هر سلول رویان، پژوهشهای مربوط به آسیب رساندن یا تخریب و ایجاد تغییرات ژنتیکی بر روی رویانهای با عمر بیشتر از چهارده روز (پس از ظهور لایه اولیه )، استفاده تجاری از تکثیر سلول تخمک یا اسپرم(رجوع کنید به اسمیت، ص283ـ 293؛ سازمان کنفرانس اسلامی، مصوبه ش26/1/ د 4: «بهره‌گیری از اندام انسان‌مرده یا زنده دیگری»، مصوبه ش58 /7/د 6: «بکارگیری جنین بعنوان منبع کشت اندامهای بدن»).از جمله محدودیتهای یاد شده این است که انجام‌دادن پژوهش بر روی جنین و استفاده از آن تنها پس از گرفتن رضایت‌نامه از مادر امکان‌پذیر است. در گزارش پولکینگ هورن، رضایت نامه گرفتن از پدر ضروری نیست(رجوع کنید به اسمیت، ص287ـ 288؛ یاسین، ص135). در«آیین‌نامه اجرایی اصول‌اخلاقی در پژوهش‌های‌علوم پزشکی» (اصل[25]) گرفتن رضایت نامه هم از مادر و هم از قیم جنین‌لازم است. اگر مادر رضایت‌نامه‌اش را پس بگیرد، آزمایش بر روی جنین، در هر مرحله‌ای که باشد، متوقف می‌شود (اسمیت، ص290).برخی فقها، با استناد به احادیث، بر آن‌اند که جنین بلافاصله بعد از لقاح حق حیات دارد؛ بنابراین، آزمایشهای پزشکی بر روی تخمکهای بارور شده و از بین بردن آنها ممنوع است (یاسین، ص141؛ شاذلی، ص349؛ جواهری، ص130ـ131). ازاین‌رو، در سومین اجلاس سازمان اسلامی‌علوم‌پزشکی توصیه شد که تعداد لقاحهای خارج از رحم‌تنها به اندازه نیاز باشد و اگر زائد بر مقدار مورد نیاز باشد، رها کردن‌آنها به حال خود و مرگ طبیعی‌آنها، که پس از شش روز صورت می‌گیرد، بهترین راه‌حل است(رجوع کنید به شاذلی، ص355ـ360) ولی برخی فقها (برای‌نمونه رجوع کنید به یاسین، ص118ـ127؛ سازمان‌کنفرانس‌اسلامی، مصوبه ش 26/1/د: «بهره‌گیری از اندام انسان مرده یا زنده دیگری»)، با مقایسه‌منافع پژوهش درباره این جنینها با زیانهای آن، از نظر شرعی کاربرد آنها را جایز دانسته‌اند.کمبود تخمک در مراکز بارورسازی، محققان را به فکر به دست آوردن آن از جنین انداخته است. این کار را در اصطلاح، مادر بودن جنین نامیده‌اند که به سبب فقدان دانش کافی در این زمینه، آثار و مشکلات‌اخلاقی و حقوقی آن حل نشده‌است(لاریجانی، ج1، ص49). کاربرد دیگر جنین در تحقیقات پزشکی، کشت و جداسازی سلولهای بنیادی جنین انسان است که برای اولین بار در 1377 ش/1998 انجام شد. تولید یک ردیف سلول از سلولهای بنیادی، کلونینگ نامیده می‌شود. سلولهای بنیادی توانایی تولید هر نوع سلول انسانی را دارند. تدوین قوانین اخلاقی و حقوقی در مورد این دانش هنوز در آغاز راه است(رجوع کنید به کندری، ص 783 ـ 829؛ نیز رجوع کنید به شبیه‌سازی* ).منابع: علاوه ر قرآن؛ آقابزرگ طهرانی؛ «آیین‌نامه اجرای اصول اخلاقی در پژوهشهای علوم پزشکی»، در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش‌پزشکی، 2003 ـ 2004؛]Online]. Available: http://www.ethics.hbi. ir [11 March 2007];ابن‌اثیر، النهایه فی‌غریب‌الحدیث و الاثر، چاپ طاهراحمد زاوی و محمودمحمد طناحی، قاهره 1383ـ1385/ 1963ـ1965، چاپ افست بیروت [بی‌تا. ]؛ ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح‌صحیح‌البخاری، مصر1348، چاپ افست بیروت 1408/1988؛ ابن‌حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول 1402/1982؛ ابن‌سینا، من مؤلفات ابن‌سینا الطبیه، چاپ محمد زهیر البابا: الاُرجوزه فی الطب، حلب 1404/1984؛ ابن‌فارس؛ ابن قدامه، المغنی، بیروت: دار الکتاب العربی،[بی‌تا.]؛ ابن‌ماسویه، مقاله یحیی‌بن ماسویه فی‌الجنین و کونه فی‌الرحم، در ثلاث رسائل فی الطب العربی الاسلامی، چاپ محمود حاج قاسم محمد، بغداد: بیت‌الحکمه، 1421 / 2001؛ ابن‌نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت 1418/1997؛ ارسطو، فی کون الحیوان: المقالات15ـ19من کتاب الحیوان، ترجمه من الیونانیه الی‌العربیه نُسبت الی یوحنابن بطریق، چاپ یان بروکمان ویوان دروسارت لولوفس، لیدن1971؛ ترور اسمیت، اخلاق در پژوهشهای پزشکی، ترجمه محمد ضرغام، تهران1381 ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین اساسی ـ مدنی، با آخرین اصلاحات و الحاقات، تدوین غلامرضا حجتی اشرفی، تهران 1379 ش الف؛ همو، مجموعه کامل قوانین و مقررات‌جزائی، با آخرین اصلاحات و الحاقات، تدوین غلامرضا حجتی اشرفی، تهران1379ش ب؛ همو، مجموعه کامل قوانین و مقررات حقوقی، با آخرین‌اصلاحیه‌ها و الحاقیه‌ها، تدوین‌غلامرضا حجتی اشرفی، تهران1379 ش ج؛ احمدبن‌محمد بلدی، کتاب تدبیر الحُبالی و الاطفال و الصِبیان و حفظ صحّتهم و مداواه الامراض العارضه لهم، چاپ محمود حاج قاسم محمد، [بغداد] 1980؛ رضا پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین، پیامبر، ج11، تهران [1350 ش]؛ ثلاث رسائل فی الطب‌العربی‌الاسلامی،چاپ‌محمود قاسم محمد، بغداد: بیت الحکمه، 1421/2001؛ احمدبن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، [استانبول]1335ـ 1338، چاپ افست بیروت 1406/1986؛ حسن جواهری، «المواکبه الشرعیه للتطوّر فی مجال الجینات و الهندسه الوراثیه»، فقه اهل البیت علیهم السلام، ش13 (1420/1999)؛ اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ‌احمد عبدالغفور عطار، بیروت [بی‌تا.]؛ چاپ افست تهران1368 ش؛ حاجی خلیفه؛ انور خطیب، الاهلیه المدنیه فی الشرع الاسلامی و القوانین اللبنانیه، بیروت1384/1965؛ خلیل‌بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم1405؛ ابوالقاسم خوئی، مبانی تکمله المنهاج،نجف1975ـ1976؛ محمدبن‌احمد دسوقی، حاشیه الدسوقی علی‌الشرح‌الکبیر،[ بیروت] : داراحیاء الکتب العربیه،[بی‌تا.]؛ عبدالحمید دیاب و احمد قرقوز، مع الطب فی القرآن الکریم، دمشق [بی‌تا. ]، چاپ افست قم1404؛ محمدبن زکریا رازی، کتاب الشکوک‌علی‌جالینوس، چاپ مهدی محقق، تهران1372 ش؛حسین‌بن‌محمد راغب‌اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن، چاپ محمد سید کیلانی، تهران [? 1332 ش]؛ محمدعلی رضائی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت1380 ش؛ علیخان‌بن زین‌العابدین رئیس الاطباء، جواهر التشریح،[ تهران 1306]؛ همو، کتاب احیاء الاطفال‌مظفری،[تهران] 1382 ش؛ محمدبن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی‌شیری، بیروت1414/1994؛ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق 1404/1984؛ ساپی وفر، تشریح، ترجمه ابوالحسن تفرشی، [تهران] 1312؛ سازمان کنفرانس‌اسلامی، مجمع فقه‌اسلامی، مصوبه‌ها و توصیه‌ها: از دومین تا پایان نهمین نشست، ترجمه محمد مقدس، جده 1418؛ رضا سلطانی نسب، جنین شناسی انسان: بررسی تکامل طبیعی و غیرطبیعی انسان، تهران1356 ش؛ عبدالرزاق‌احمد سنهوری، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، بیروت[? 1952] ـ1986؛ سیوطی؛ حسن علی‌شاذلی، «الجنین: حیاته و حقوقه فی الشریعه الاسلامیه»، در السیاسه الصحیحه، الاخلاقیات و القیم الانسانیه من منظور اسلامی، تحریر احمد رجائی جندی، کویت: المنظمه الاسلامیه للعلوم الطبیه، 1997؛ محمدبن ادریس شافعی، الامّ،چاپ محمد زهری نجار، بیروت [بی‌تا.]؛ زین‌الدین‌بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم 1413ـ1419؛ حسین صفائی و مرتضی قاسم‌زاده، حقوق مدنی اشخاص و محجورین، تهران1382 ش؛ محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت1390ـ1394/ 1971ـ1974؛ محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروه‌الوثقی، بیروت1404/1984؛ فضل‌بن‌حسن‌طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن‌المجید، بیروت1405/1985؛ همو، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت 1408/1988؛ طبری، جامع؛ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت [بی‌تا.]؛ همو، کتاب الخلاف، قم1407ـ1417؛ عریب‌بن سعید، کتاب خلق الجنین و تدبیر الحبالی و المولودین، چاپ نورالدین عبدالقادر و هنری جاهیه، الجزائر 1375/1956؛ حسن‌بن یوسف علامه حلّی، تحریر الاحکام‌الشرعیه‌علی‌مذهب‌الامامیه، چاپ‌ابراهیم‌بهادری، قم1420ـ1421؛ همو، تذکره الفقهاء، قم1414ـ ؛ محمدبن‌عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، قاهره [بی‌تا.]، چاپ افست‌تهران[بی‌تا.]؛ محمدتقی‌فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران1343 ش؛ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام‌القرآن، ج10، جزء 19، قاهره1387/1967، چاپ افست تهران1364 ش؛ سعیدبن هبه‌اللّه قطب راوندی، فقه القرآن،چاپ‌احمد حسینی، قم1405؛ ناصر کاتوزیان، دوره مقدماتی حقوق مدنی: اموال و مالکیت، تهران1374 ش؛ کلینی؛ الستئر کمبل، معضلات اخلاقی در حرفه پزشکی، ترجمه حسن میانداری،[ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا. ]؛ فایز عبداللّه کندری، «مشروعیه الاستنساخ الجینی البشری‌من‌الوجهه‌القانونیه»، مجله‌الحقوق، سال22، ش2 (1998)؛ باقر لاریجانی، پزشک و ملاحظات اخلاقی، تهران1383 ش؛ مجلسی؛ ولی اللّه محرابی، تاریخ مصوّر پزشکی جهان: از کهن‌ترین روزگاران تا دوره معاصر، ج5، تهران 1384 ش؛ جعفربن‌حسن‌محقّق‌حلی، شرایع الاسلام فی مسائل‌الحلال و الحرام،چاپ عبدالحسین محمدعلی‌بقال، نجف1389/ 1969؛ محمداسماعیل ابراهیم، القرآن و اعجازه العلمی،[بی‌جا.]: دارالفکر العربی،[ بی‌جا]؛ محمد سلام مدکور، الجنین و الاحکام المتعلقه به فی الفقه الاسلامی، قاهره1389/ 1969؛ عبداللّه‌معصر، «حقوق الجنین فی الفقه الاسلامی»، مجله البحوث الفقهیه المعاصره، ش26(1416)؛ احمدبن‌محمد مقدس‌اردبیلی، مجمع‌الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، چاپ مجتبی‌عراقی،علی‌پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج13، قم1416؛ محمدحسن‌بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت1981؛ احمدبن محمد نحاس، معانی‌القرآن، چاپ یحیی‌مراد، قاهره1425/2004؛ یحیی‌بن شرف نووی، روضه الطالبین و عمده المفتین، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت[بی‌تا.]؛ جان ویسیک، رضایت خاموش: مواردی در زمینه اخلاق پزشکی مدرن، ترجمه ناصر بلیغ، [تهران] 1373 ش؛ محمدنعیم یاسین، «حقیقه الجنین و حکم الانتفاع به فی زراعه الاعضاء»، مجله الشریعه و الدراسات الاسلامیه، ش17(ذیقعده1410)؛Maurice Bucaille, The Bible, the Qur'an and science , translated from the Freneh by Alastair D. Pannell and Maurice Bucaille, Aligarh 1978; Keith L. Moore and T.V.N. Persaud, The developing human: clinically oriented embryology , [Philadelphia] 1998.
