جنگهای صلیبی

معرف

مجموعه ‌جنگهای ‌مسیحیان‌ غرب ‌اروپا با مسلمانان ‌بخشهایی ‌از جهان ‌اسلام‌ بین ‌سده ‌پنجم ‌و هفتم‌/ یازدهم ‌و سیزدهم‌

متن

جنگهای صلیبی ، مجموعه جنگهای مسیحیان غرب اروپا با مسلمانان بخشهایی از جهان اسلام بین سده پنجم و هفتم / یازدهم و سیزدهم . این جنگها به دعوت مقامات کلیسای کاتولیک رومی و همراهی و حمایت امپراتور روم شرقی ، با اعلام هدف آزادسازی بیت المقدّس (اورشلیم ) و زادگاه حضرت مسیح علیه السلام و دیگر معالم مسیحی در فلسطین از دست مسلمانان و ایجاد دولتهای صلیبی در نقاط مختلف فلسطین صورت گرفت . جنگهای صلیبی مجموعاً هشت بار به وقوع پیوست . اروپاییان دست یافتن به ثروتهای عظیم شرق را مطمح نظر داشتند و رسیدن به اهداف اقتصادی و اجتماعی نتایجی بسیار مهم و تأثیرات متقابل زیادی بر طرفین جنگ داشت .

گزارش منابع . منابع و مطالعات در باره جنگهای صلیبی ــ که مناطق وسیعی از اروپا و شام و ترکیه و مصر و شمال افریقا را دربرگرفت و در آن اقوام و طوایف مختلفی با زبانها و معتقدات و باورها و انگیزه های گوناگونی شرکت کردند ــ بسیار زیاد است و مورخان و محققان ، با اهداف و انگیزه ها و سلایق مختلف و به اقتضای زمان ، به جنبه ای از این جنگها پرداخته اند.اجمالاً منابع در این باره را می توان به دو دسته اسلامی و غیراسلامی ، و هر دسته را نیز به دو مجموعه قدیم و جدید تقسیم کرد. بدیهی است که تحلیلهای مؤلفان هر دسته ، متأثر از دیدگاه آنهاست و از این رو، تحلیلها و آثارشان ، متفاوت و بعضاً مغایر یا برعکس است . مثلاً، کشیشان و مورخان غربی ، که با سپاهیان صلیبی وارد شرق شدند، این جنگها را نوعی جهاد مقدّس تلقی می کردند، اما مورخان مسلمان آن را تجاوز به سرزمینهای اسلامی می دانستند.چون این نبردها میان مسلمانان و اروپاییان مسیحی درگرفت ، توجه به منابع غربی ، به ویژه نوشته های کشیشان متنفذ در دربار پادشاهان غربی ، که از اوضاع منطقه و حوادث روزگار خود آگاه بودند، مهم است . بیشتر این نوشته ها به زبانهای رومی ، یونانی ، لاتینی ، سریانی و ارمنی است . سهیل زکار، مورخ معاصر سوری ، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، ترجمه عربی آنها را آورده است .مهم ترین منابع غربی که ترجمه عربی آنها موجود است و رویدادهای جنگهای صلیبی در آنها ثبت شده است ، عبارت اند از: أعمال الفرنجه و حجاج بیت المقدس ، از نویسنده ای ناشناس ، که بعدها اساس بسیاری از کتابهای تاریخ جنگهای صلیبی گردید؛ تاریخ الفرنجه الذین استولوا علی القدس ، اثر رمون آگیلری ، که شاهد حوادث نخستین حمله صلیبی بود؛ الالکسیاد، اثر آنا کومننا، دختر امپراتور بیزانس آلکسیوس کومننوس؛ تاریخ اورشلیم ، اثر آلبر اکسی آلمانی ، که وقایع نخستین حمله صلیبی را نوشت ؛ الاستیطان الصلیبی فی فلسطین ، اثر فوشه شارتری ؛ تاریخ الاعمال التی تمت فی بلاد ماوراءالبحر، اثر برجسته و مفصّل ویلیام صوری ؛ حیاه القدیس لویس، اثر ژان دو ژوئانویل، که همراه لوئی ، پادشاه فرانسه ، در حمله اش به مصر و شام بود و خاطراتش را به دقت نوشت .در دوره متأخر نیز مورخان اروپایی و امریکایی کتابهایی در این باره نوشته اند که در میان آنها تاریخ جنگهای صلیبی اثر رنه گروسه و تاریخ جنگهای صلیبی، اثر استیون رانسیمان شهرت جهانی دارند. رانسیمان خود نیز گزارشی از منابع معتبر اروپایی در این باره به دست داده است .منابع متقدم اسلامی که به این جنگها به طور انحصاری و تخصصی بپردازند اندک است . غافلگیر شدن مسلمانان در مقابل حملات صلیبیها و تشتت اوضاع جهان اسلام و نیز تمایل بیشتر مورخان اسلامی به تدوین تاریخ و حوادث بر اساس سالشمار و نه به طور موضوعی ، مانع از آن شد که کتابهای زیادی در این باره نوشته شود؛ بنابراین ، بیشتر مطالب راجع به جنگهای صلیبی در تاریخهای عمومی ، سیره اشخاص ، تاریخ شهرها و حتی کتب جغرافیایی آمده و همین امر کار پژوهش در این زمینه را دشوار کرده است . در دو قرن اخیر کتابهای تحلیلی و مستندی در باره جنگهای صلیبی تألیف شده است .برخی از منابع ارزشمند اسلامی ، که در آنها تا حدودی به جنگهای صلیبی پرداخته شده است ، عبارت اند از: ذیل تاریخ دمشق ، نوشته ابن قَلانسی که معاصر نخستین جنگ صلیبی بود و در دمشق به اسناد دسترسی داشت و خود نیز شاهد عینی بود و ازاین رو کتابش از اعتبار و اهمیت فوق العاده ای برخوردار است ؛ تاریخ مدینه دمشق ، اثر ابن عساکر؛ کتاب الاعتبار، اثر ابن مُنقِذ، که به هنگام حملات نخستین صلیبی در شام می زیسته است ؛ تاریخ حلب، اثر محمدبن علی حلبی معروف به عظیمی ، که شاهد جنگ اول صلیبی بوده است ؛ الرسائل ، اثر عبدالرحیم بن علی بَیسانی *(متوفی ۵۹۶)، وزیر صلاح الدین ایوبی ؛ المنتظم ، تألیف عبدالرحمان ابن جوزی ؛ تاریخ دولت آل سلجوق ، البرق الشامی ، و الفتح القسی فی الفتح القدسی ، سه اثر مهم تألیف محمدبن محمد اصفهانی معروف به عمادالدین کاتب ، سرپرست دیوان انشای صلاح الدین ایوبی و شاهد بسیاری از حوادث ، از جمله نبرد معروف حِطّین *؛ رحله ابن جُبَیر، اثر ابن جبیر اندلسی ؛ مضمار الحقائق و سر الخلائق ، اثر الملک المنصور محمد بن عمربن شاهنشاه ایوبی (متوفی ۶۱۷)؛ الکامل فی التاریخ ، و التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکیه ، دو اثر ارزنده ابن اثیر، که خود شاهد بسیاری از حوادث بوده است ؛ النوادر السلطانیه و المحاسن الیوسفیه ، اثر قاضی یوسف بن رافع اسدی معروف به ابن شَدّاد؛ مرآه الزمان فی تاریخ الاعیان ، اثر سبط ابن جوزی ؛ بغیه الطلب فی تاریخ حلب ، اثر ابن عدیم ؛ الروضتین فی أخبار الدولتین النوریه و الصلاحیه ، و الذیل علی الروضتین ، اثر عبدالرحمان بن اسماعیل مقدسی معروف به ابوشامه ؛ وفیات الاعیان ، اثر ابن خلّکان ؛ الاعلاق الخطیره (قسم الجزیره )، اثر ابن شداد عزالدین محمدبن علی بن ابراهیم ؛ مفرج الکروب فی أخبار بنی أیوب ، اثر جمال الدین محمدبن سالم بن واصل حموی .افزون بر این مورخان ، که خود شاهد گوشه ای از جنگهای صلیبی بودند، شماری از مورخان قرن هشتم و نهم ، مانند مقریزی و ذهبی و ابن تغری بردی ، به مناسبت ، جنگهای صلیبی را گزارش و گاه به نکات جدیدی اشاره کرده اند، که در بررسیهای تاریخی نباید از نظر دور بماند.برخی مورخان معاصر عرب نیز آثار تحلیلی خوبی در باره این جنگها تألیف کرده اند، از جمله این آثار است : مجموعه چهار جلدی اثر جوزیف نسیم یوسف در سلسله «مکتبه الحروب الصلیبیه »، و مجموعه پنجاه جلدی ، الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، چاپ سهیل زکار.

وجه تسمیه و مفهوم . تعبیر «جنگ صلیبی » معادل واژه انگلیسی Crusade است که خود از واژه اسپانیایی Cruzada (دارای نشانِ صلیب ) برگرفته شده است ، زیرا شرکت نندگان مسیحی در این جنگ به دستور پاپ اوربانوس دوم (دوره پاپی : ۴۸۱ـ۴۹۲/ ۱۰۸۸ـ۱۰۹۹)، منادی این جنگها، بر روی شانه راست لباس یا زره خود نشان صلیب می دوختند. واژه Crusade در سده هجدهم ابداع شد که تاکنون نیز به کار می رود (فوشه شارتری ، ص ۸۶؛ ویلیام صوری ، ج ۱، ص ۱۰۸ ؛ قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۱۱ـ ۱۲؛ مؤنس ، ص ۲۶۷).از نظر تاریخی ، یک قرن بعد از شروع نخستین جنگ ، در ۵۹۶/ ۱۱۹۹، در زمان پاپ اینوکنتیوس سوم واژه لاتینی Crucesignati/ Crusesignati به معنای «دارای نشان صلیب » پدیدار شد (قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، همانجا). ولی در آغاز این نبردها، مهاجمان حُجّاج نامیده می شدند (همان ، ص ۱۲). مورخان غربی معاصرِ نخستین جنگ صلیبی نیز اغلب از واژه هایی چون «سفر حج »، «حمله »، «سفر به سرزمین مقدّس »، «جنگ مقدّس »، «حمله صلیب »، «حمله عمومی »، «طرح عیسی مسیح » استفاده کرده اند (همانجا).مورخان معاصر اسلامی نیز، بی توجه به مضمون دینی این نامگذاری ، همان را پذیرفته اند، در حالی که مورخان مسلمان معاصرِ جنگهای صلیبی مثل ابن قلانسی ، عمادالدین کاتب ، ابن اثیر، ابن عدیم ، ابن شداد و ابن واصل ، هیچ گاه از کلماتی چون صلیبیها و جنگ صلیبی استفاده نکرده و کلمه «فرنج » یا فرنجه (فرنگان / فرنگیان ) را به کار برده اند، زیرا فرانسویها بیشترین سهم را در برانگیختن این جنگها داشتند (رجوع کنید به صفحات متعددی که در این مقاله به منابع مذکور در فوق ارجاع شده است ؛ نیز رجوع کنید به قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۱۴؛ همو، ۱۹۸۷، ص ۱۳۴؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل "Crusades" ؛ مؤنس ، ص ۲۶۸؛ یوسف ، ۱۹۸۱ج ، ص ۶۰).از نظر اصطلاحی ، مراد از جنگهای صلیبی در میان اکثر مورخان جهان لشکرکشیهای پادشاهان مسیحی اروپای غربی ، به ویژه کشور فرانسه ، زیر فشار و نفوذ و به رهبری پاپ ، از ۴۸۸ تا ۶۹۰/۱۰۹۵ـ۱۲۹۱ است که به بهانه نجات بیت المقدّس و مزار حضرت عیسی علیه السلام صورت گرفت ، هر چند قصد واقعی از این جنگها تصرف سرزمینهای اسلامی شرق اروپا (شام و مصر و شمال افریقا) و تأسیس دولتهایی برضد ممالک اسلامی بود (یوسف ، ۱۹۸۱ ج ، ص ۴۳، ۴۸، ۵۷ ـ۶۰؛ حماده ، ص ۲۹۰؛ سالم محمد حمیده ، ج ۱، ص ۲۲).بسیاری از مورخان معاصر بر این باورند که جنگهای صلیبی دارای مفهومی وسیع تر، یعنی جنگ و ستیز همیشگی میان شرق و غرب ، است که از کهن ترین دوران شروع شده (رجوع کنید به علی حریری ، مقدمه شبارو، ص ۱۶؛ یوسف ، ۱۹۸۱ج ، ص ۳۷ـ۴۰، ۴۵؛ مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۲۷؛ حماده ، ص ۲۹۰ـ۲۹۱) و با گسترش مسیحیت در غرب و سپس ظهور اسلام در سده هفتم میلادی و گسترش آن در شرق ، این کشمکش جنبه دینی نیز به خود گرفت و به ستیز میان جهان اسلام و عالم مسیحیت بدل گردید (مطوی ، ۱۹۸۲، همانجا؛ یوسف ، ۱۹۸۱ج ، ص ۳۷ـ۴۰).جنگهای امپراتور بیزانس ، نیکفوروس فوکاس (در منابع اسلامی : نقفور؛ حک: ۳۵۲ـ ۳۵۸/۹۶۳ـ۹۶۹) و جانشین وی ، یوحنّای اول ملقب به زیمیسکس (در عربی : ابن شِمِشقیق یا شمشقیق )، از معروف ترینِ این رویاروییها بوده است (رجوع کنید به برجاوی ، ص ۴۷ـ۵۳؛ علی عبدالحلیم محمود، ص ۱۲۰ـ۱۲۳؛ تدمری ، ج ۱، ص ۲۶۴ـ۲۷۴؛ عرینی ، ص ۴۳۲ به بعد). برخی مورخان ، اکتشافات جغرافیایی غربیان و سپس فعالیتهای استعماری آنها را استمرار همان جنگها می دانند (رجوع کنید به فاید حماد محمد عاشور، ص ۹۹؛ عنان ، ص ۱۰۳). از این رو، نبردهای مسیحیان برضد مسلمانان را در اندلس ، صِقِلیه (سیسیل ) و جنوب ایتالیا در سده های چهارم ـ نهم / دهم ـ پانزدهم که از نظر کلیسا جنبه قداست داشتند (بارکر، ص ۱۷)، نیز جنگهای اروپاییان بر ضد دولت عثمانی ، همدستی امریکا و فرانسه و انگلستان و ایتالیا برضد جهان عرب و مسلمانان ، تجاوز نیروهای ایتالیا و فرانسه به لیبی و الجزایر و تونس و مغرب در قرن اخیر، و تأسیس رژیم صهیونیستی در فلسطین را تداوم جنگهای صلیبی می شمارند (رجوع کنید به مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۱۴۰؛ حومد، ج ۱، ص ۸۴ ـ ۸۵). جمله مشهور ژنرال انگلیسی ، لرد النبی ، پس از شکست عثمانی در جنگ جهانی اول ، هنگامی که در ۱۳۳۵/۱۹۱۷ فاتحانه وارد قدس شد، همین نظر را تأیید می کند؛ وی گفت : «اکنون جنگهای صلیبی به پایان رسید» (علی عبدالحلیم محمود، ص ۹۴؛ قاسم عبده قاسم ، ۱۴۰۹، ص ۱۴۱).معمولاً مورخان معاصر، جنگهای صلیبی را به هشت جنگ اصلی و چند جنگ فرعی کم اهمیت تقسیم می کنند (رجوع کنید به سعید عبدالفتاح عاشور، ۱۹۸۶، ج ۱، ص ۴۳۷؛ قس حومد، ج ۱، ص ۸۳ ـ ۸۴؛ حتی ، ۱۹۸۵، ص ۶۳۶). برخی هم معتقدند که جریان حوادث به هم پیوسته بوده و بین جنگها مرزبندی دقیق وجود نداشته است ؛ از این رو در تقسیمی کلی تر، جنگهای صلیبی را شامل دو مرحله دانسته اند: یکی ، از سقوط شهرهای اسلامی تا پیشروی صلیبیان به نزدیکی دروازه های حلب در ۵۱۸/ ۱۱۲۴، و دیگری ، مرحله ایستادگی مسلمانان تا راندن اشغالگران در ۶۹۱/۱۲۹۱، که مرحله اخیر در چهار دوره صورت گرفت و به نام چهار شهر مشهور شد. برخی نیز جنگهای صلیبی را به سه مرحله تقسیم کرده اند (رجوع کنید به زکار، ج ۳، ص ۶ـ۷؛ قس حتی ، ۱۹۸۵، ص ۶۳۶ـ۶۳۷؛ حماده ، ص ۲۹۷ به بعد)

عوامل و انگیزه ها. مورخان شرقی و غربی در مورد عوامل و انگیزه های جنگهای صلیبی به حسب مطالعات و گرایش فکری و اعتقادی خود و احیاناً اقتضائات و ضرورتهای اجتماعی و سیاسی ، عوامل و دلایل مختلفی مطرح کرده اند.بسیاری از مورخان غربی و برخی از مورخان معاصر مسلمان به این جنگها صبغه مذهبی داده اند و تعصب دینی را در رأس دلایل بروز جنگها دانسته اند؛ درحالی که ، عملکرد کلیسا و سخنان پاپها و رفتار مهاجمان (رجوع کنید به ادامه مقاله ) به روشنی نشان می دهد که عامل دینی ، با همه اهمیت آن ، در این جنگها بیشتر پوشش فریبنده ای برای رسیدن به اهداف مادّی و اقتصادی و کشورگشایی بوده است (رجوع کنید به حتی ، ۱۹۸۵، ص ۶۳۶؛ یوسف ، ۱۹۸۱د، ص ۱۱؛ ناصری طاهری ، ص ۳۷ـ۴۰؛ دنسکوی و آگیبالووا، ص ۱۲۰). اوضاع سیاسی جهان اسلام نیز در فراهم شدن زمینه های جنگهای صلیبی بی تأثیر نبوده است (رجوع کنید به ناصری طاهری ، همانجا).به نوشته شماری از مورخان ، مهم ترین عامل وقوع جنگ آن بود که ترکان سلجوقی پس از آنکه در اواخر سده پنجم هجری بر شام و بیت المقدّس تسلط یافتند، با ساکنان مسیحی بیت المقدّس و زوار مرقد حضرت عیسی علیه السلام بدرفتاری و به آنان توهین می کردند، از ایشان عوارض می گرفتند و حتی تعدادی از دیرها و کلیساهای منطقه را مصادره کردند (رجوع کنید به ویلیام صوری ، ج۱ ، ص۸۷ ـ ۸۸؛ ابن عبری ، ۱۹۸۶، ص۱۲۳ ؛ حمیدی ، ص ۱۹۸ـ۱۹۹؛ سعید عبدالفتاح عاشور، ۱۹۷۲، ص ۱۸ـ ۲۱). این امر بر مقامات کلیساگران آمد و زمینه ساز شروع جنگ شد (رجوع کنید به وات ، ص۷۷ ؛ شنوده سوم ، ص۲۸ ؛ گروسه ، ج۱ ، ص ۲۶ـ ۲۷؛ مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۲۹ ، ۳۴؛ دنسکوی و آگیبالووا، ص۱۲۵ ـ ۱۲۶). اما بیشتر مورخان بر این باورند که مهم ترین عامل سیاسی وقوع جنگهای صلیبی را باید ضعف و انحطاط امپراتوری روم * شرقی (بیزانس ) دانست . در پی شکست سخت بیزانسیان در نبرد مشهور ملازگرد *(۴۶۳/۱۰۷۱) از سلجوقیان * که موجب شد بخشهای وسیعی از آسیای صغیر به تصرف سپاهیان سلجوقی درآید و سلجوقیان در مجاورت قسطنطنیه (پایتخت امپراتوری روم شرقی ) قرار گیرند، آلکسیوس کومننوس ، امپراتور بیزانس (حک: ۴۷۴ـ۵۱۲/ ۱۰۸۱ـ ۱۱۱۸)، برای دفع خطر از پایتخت خود، و نیز باز پس گیری سرزمینهایی که آنان تصرف کرده بودند، سفیرانی نزد پاپ اوربانوس دوم فرستاد و از وی استمداد جست . پاپ با این درخواست موافقت کرد از آنرو که آرزوها و اهدافش ، متحد شدن کلیسای کاتولیک با کلیسای ارتدوکس شرقی ، تحقق می یافت و بر قدرت و نفوذش در اروپا می افزود (رجوع کنید به آستراگورسکی ، ص ۳۰۵؛ وات ، ص ۷۳ـ۷۴؛ دورانت ، ج ۴، ص ۵۸۶؛ نوذری ، ص ۱۵۸ـ۱۵۹، ۱۶۱). طبقات و گروههای مختلف جوامع غرب اروپا نیز هر کدام به انگیزه ای در این جنگها شرکت کردند؛ امیران و شاهزادگان به امید کسب تیول و سرزمین جدید برای فرمانروایی ، شوالیه ها برای این که تنها راه ارتزاقشان جنگ و ماجراجویی و دفاع از اعیان و اشراف بود، مردم عادی اروپا که طبقات ضعیف جامعه را تشکیل می دادند و اوضاعی رقت بار داشتند نیز به امید کسب ثروت و رهایی از بردگی و ستم تیولداران ، و خلافکاران برای گریز از عدالت (سعید عبدالفتاح عاشور، ۱۹۷۲، ص ۳۰ـ۳۳؛ فاید حمادمحمد عاشور، ص ۱۰۴ـ۱۰۵؛ سالم محمد حمیده ، ج ۱، ص ۴۲ـ۴۴، ۴۶؛ قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۶۲، ۶۸ـ۷۰، ۷۵ـ۷۶).بدون شک یکی از مهم ترین عوامل وقوع جنگ ، اوضاع بد اقتصادی و اجتماعی غرب اروپا بود. مردم غرب اروپا در اواخر سده پنجم / یازدهم دچار خشکسالی ، طوفان ، سیل ، قحطی ، بیماری های واگیر و غیره بودند. این بحران شدید در سایه نظام فئودالی ، باعث درگیری میان امیران و تیولداران بر سر تصاحب زمینهای یکدیگر می شد و کارگران و کشاورزان و بردگان تاوان آن را می پرداختند. در چنین اوضاعی مردم فرانسه دعوت پاپ و واعظان کلیسا را به شرکت در جنگی مقدّس به امید وعده های آنان به زندگی بهتر، رهایی از فقر و بردگی ، و کسب ثروت و نیز زیارت سرزمین موعود در فلسطین ، آمرزش گناهان و گاه نیز برای کسب شهرت یا ماجرا جویی اجابت کردند (رجوع کنید به برجاوی ، ص ۷۰ـ ۷۸؛ گریمبرگ ، ج ۴، ص ۲۳۱ـ۲۳۲؛ سعید عبدالفتاح عاشور، ۱۹۷۲، ص ۱۴، ۲۳ـ۳۰؛ مایر، ص ۲۷ـ۲۹).حاکمان سه جمهوری ایتالیا یعنی ونیز، جنووا و پیزا که دارای قدرتمندترین ناوگانهای بازرگانی آن زمان بودند، از تشویق کنندگان اصلی پاپ بودند، تا از این طریق بر تجارت دریایی دریای متوسط (مدیترانه ) تسلط یابند و سودی کلان از انتقال سپاهیان کسب کنند، بندر هایی در سواحل شرقی و جنوبی دریای مدیترانه (شام و مصر) به دست آورند و امتیازات تجاری و انحصاری نصیبشان شود (دورانت ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به فاید حمادمحمد عاشور، ص ۱۰۵ـ۱۰۹).اوضاع جهان اسلام در آستانه جنگهای صلیبی . در سده پنجم / یازدهم ، جهان اسلام به دو بخش بزرگ تقسیم شده بود؛ بخش شرقی آن را خلفای عباسی در بغداد و بخش غربی آن را خلفای فاطمی در قاهره اداره می کردند. میان این دو بخش همواره کشمکش وجود داشت و این امر هر دو حکومت را ضعیف و آسیب پذیر کرده بود. امیران و خاندانهای حکومتگر مناطق مختلف جهان اسلام نیز همواره با یکدیگر در جنگ و ستیز بودند و توجهی به خطر دشمنان خارجی نداشتند (قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۹۴؛ علی سیدعلی محمود، ص ۴۴ـ ۴۵؛ سالم محمد حمیده ، ج ۱، ص ۳۶ـ۳۷؛ برای اطلاع از اوضاع سیاسی شام در نیمه اول سده پنجم رجوع کنید به جنزوری ، ۱۹۹۹، ص ۷۷ـ ۱۵۸، ۳۲۳ـ۳۲۶).در ۴۷۷، سلیمان بن قُتُلْمِشْ *سلجوقی شهر انطاکیه را به نام سلطان ملکشاه سلجوقی فتح کرد. سپس ، نواحی مختلف آسیای صغیر را به قلمروی خویش افزود و دولت سلجوقیان روم را تأسیس کرد. سپس سلجوقیان و دودمان مستقل دانشمندیان بر پاره ای دیگر از شهرهای آسیای صغیر چیره شدند (رجوع کنید به ابن عدیم ، ج۲ ، ص ۸۶ـ۸۹؛ سعید عبدالفتاح عاشور، ۱۹۷۲، ص ۴۸ ـ۴۹؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۷۲). سلیمان در ۴۷۹، در جنگ با تاج الدوله تُتُش * بن الب ارسلان بر سر تصرف حلب کشته شد و به این ترتیب آسیای صغیر از وجود فرمانروایی نیرومند که می توانست سلجوقیان را در برابر خطر صلیبیان رهبری کند، محروم شد (فاید حماد محمد عاشور، ص۸۲ ـ۸۴). ملکشاه که از دو دستگی و نزاع در خاندان سلجوقی و نیز تسلط برادرش ، تتش ، بر سرزمین شام احساس نگرانی می کرد، در ۴۷۹ به حلب لشکر کشید، آنجا را فتح نمود و به حاجب وفادارش ، قسیم الدوله آق سنقر مؤسس خاندان حکومتگر زنگی ، سپرد. انطاکیه را نیز از وزیرِ سلیمان بن قتلمش تحویل گرفت و به سردار خود، یاغی سیان ترکمانی ، واگذار کرد (ابن عدیم ، ج ۲، ص ۹۹ـ۱۰۲؛ زنکی ، ص ۴۷ـ ۴۸؛ فاید حمادمحمد عاشور، ص ۸۳).با مرگ ملکشاه ، منازعه قدرت میان چهار فرزند خردسالش درگرفت و طی چند سال ، حکومت عظیم سلجوقیان به پنج دولت کوچک تجزیه شد (رجوع کنید به حسینی ، ص ۷۱ به بعد؛ علی عبدالحلیم محمود، ص ۲۳۰ـ۲۳۱؛ علی سیدعلی محمود، همانجا؛ حسین امین ، ص ۱۱۶ـ ۱۱۸). این منازعه افزایش نیز پیدا کرد و تا زمان شروع اولین حمله صلیبی ادامه یافت (رجوع کنید به ابن عدیم ، ج ۲، ص ۱۱۹ـ۱۲۱). از سوی دیگر در دوران خلافت مستنصر باللّه فاطمی ، ابن بادیس زیری تونس را از سیطره فاطمیان خارج کرد و در ۴۶۹ سلجوقیان ، دمشق و بیت المقدّس و سایر مناطق فلسطین را از حوزه تسلط فاطمیان بیرون آوردند (مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۱۵ـ۱۶). پس از مرگ مستنصرباللّه (۴۸۷) با بروز اختلاف بین دو فرزندش ، دولت فاطمی رو به ضعف نهاد (رجوع کنید به قلقشندی ، ج ۱۳، ص ۲۳۶ـ۲۳۷؛ ابن تغری بردی ، ج ۵، ص ۱۴۲ـ ۱۴۵).در مناطق اروپایی ، در ۴۸۴/۱۰۹۱، جزیره صقلیه (سیسیل ) بر اثر اختلافات مسلمانان به دست نورمانها افتاد (رجوع کنید به ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۱۹۳ـ ۱۹۸). در سده پنجم هجری ، پس از سقوط امویان اندلس ، حکومتهای ملوک الطوایف در اندلس شکل گرفت . آلفونسوی ششم فرمانروای مسیحی قشتاله (کاستیل )، به شهر طُلَیطُلَه (تولدو) حمله و آنجا را در ۴۷۸ تصرف کرد. این پیروزی سرآغاز برتری مسیحیان بر مسلمانان در اندلس به شمار می آید (رجوع کنید به همان ، ج ۱۰، ص ۲۷۲؛ مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۱۸ـ۱۹؛ فاید حماد محمد عاشور، ص ۱۲۰). علاوه بر تشتت و اختلافات سیاسی ، در سده پنجم رقابتهای شدیدی میان پیروان مذاهب مختلف اسلامی نیز وجود داشت (رجوع کنید به ناصری طاهری ، ص ۵۱ ـ۵۴). در همان زمان ، اسماعیلیان اَلَموت به رهبری حسن صباح به اوج قدرت خود رسیدند و تلاشهایی برای متحد شدن با مسیحیان نیز کردند که در تضعیف جهان اسلام اثری بزرگ داشت (رجوع کنید به علی عبدالحلیم محمود، ص ۲۳۴؛ مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۲۱ـ۲۳). به این ترتیب ، اواخر قرن پنجم ، روزگار تفرقه ، تشتت ، دشمنی ، ضعف ، هرج ومرج ، جنگ و خونریزی داخلی و درگیریهای مذهبی در جهان اسلام بود.مقدمات نخستین جنگ . بسیاری از مورخان پاپ گرگوریوس هفتم (دوره پاپی : ۴۶۵ـ ۴۷۸/ ۱۰۷۳ـ ۱۰۸۵) را منادی اصلی جنگهای صلیبی می دانند، از آنرو که برای نخستین بار از عبارت «ارتش مسیح » استفاده کرد و «جنگ مقدّس » را مطرح کرد (قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۳۷؛ زنکی ، ص ۷۰). قول دیگر آنست که در ۴۸۶/۱۰۹۳، راهبی فرانسوی ، به نام پیر منزوی (پتر زاهد) به همراه سایر زائران مسیحی به بیت المقدّس رفت و ظاهراً از سختگیریها و رفتار موهن و تحقیرآمیز سلجوقیان با زائران مسیحی بسیار خشمگین شد. آنگاه با سیمون، بَطْرک بیت المقدّس ، دیدار کرد و به ادعای برخی مورخان ، از اوضاع رقت بار مسیحیان و خواستِ سیمون مبنی بر لزوم آزادسازی قدس مطّلع شد و به سیمون قول داد که این مطالب را در رم به اطلاع پاپ برساند (رجوع کنید به ویلیام صوری ، ج ۱، ص ۹۰ـ۹۴؛ وات ، ص ۶۶ـ ۶۸؛ زنکی ، ص ۶۷ـ ۶۸؛ امین ، ص ۱۳۱). برخی مورخان در صحت این روایت تردید کرده اند (رجوع کنید به دورانت ، ج۴ ، ص۵۸۶ ؛ وات ، ص ۶۷ـ ۶۸). در هر صورت ، پیر منزوی ادعا کرد که حضرت مسیح را در خواب دیده و از سوی او مأمور تبلیغ برای آزادی قدس و یاری مسیحیان کلیسای مقدّسِ قیامت شده است . پاپ اوربانوس دوم از وی به گرمی استقبال کرد و به او وعده آزاد سازی بیت المقدّس و قبر شریف را داد. پیر، سپس به شهرهای مختلف ایتالیا رفت و مردم را به شرکت در جنگی مقدّس تشویق کرد؛ عامه مردم و بسیاری از امیران و تیولداران غرب اروپا از این دعوت استقبال کردند (ویلیام صوری ، ج ۱، ص ۹۴، ۹۶ـ۹۷؛ زنکی ، ص ۷۱؛ یوسف ، ۱۹۸۱ج ، ص ۶۵).پاپ ، ابتدا مجمع روحانی پیاچنتسا را در صفر ۴۸۸/ مارس ۱۰۹۵، در شمال ایتالیا تشکیل داد و از حاضران خواست که به امپراتوری بیزانس در مقابل مسلمانان سلجوقی کمک کنند. این مجمع به دلایل مختلفی نتیجه بخش نبود (رجوع کنید به شبارو، ص ۹۶ـ ۹۸؛ قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۹۲ـ۹۳؛ حاطوم ، ج ۱، ص ۸۳۰؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۰۳ـ۱۰۴). وی سپس به فرانسه رفت و در آنجا همه مردان کلیساهای فرانسه و سرزمینهای همسایه را به مجمع روحانی کلرمون (کلرمون فران )، در جنوب شرقی فرانسه فراخواند و آنگاه وارد جنوب فرانسه شد. مجمع کلرمون با حضور حدود سیصد اسقف و چهار صد تن از رؤسای دیرها و بعضی امیران ولایات ، از ۱۸ تا ۲۸ نوامبر ۱۰۹۵/ ۱۷ تا ۲۷ ذیقعده ۴۸۸ برپا گردید. در ۲۷ نوامبر، پاپ خطا به مشهور خود را ایراد کرد که در آن ملتهای مسیحی سراسر اروپا را به جنگ برای بازپس گیری قدس و نجات مسیحیان مشرق زمین از دست مسلمانان فراخواند و تأکید کرد کسانی که در این جنگها شرک کنند، گناهانشان آمرزیده می شود، از پرداخت جریمه خطاهای خود معاف می شوند و املاک و داراییهایشان به مسئولیت کلیسا نگاهبانی می شود. استقبال مردم از سخنان پاپ به حدی بود که مایه شگفتی خود او هم شد. آدمار مونتی که اسقف لوپوئی بود، به عنوان نخستین داوطلب شرکت در جنگ در برابر پاپ زانو زد و صدها نفر به او اقتدا کردند. آنگاه مقرر شد تمام کسانی که مایل به شرکت در این جنگ اند، تا پانزدهم اوت (عید عروج مریم ) آماده و سپس به سوی شرق روانه شوند و در قسطنطنیه تجمع کنند (ویلیام صوری ، ج ۱، ص ۹۷ـ۱۰۷؛ فوشه شارتری ، ص۷۹ ـ ۸۶؛ رانسیمان ، ج۱ ، ص۱۰۶ ـ۱۱۰؛ زنکی ، ص۷۲ ـ۷۳). برخی ، به استناد همین واقعه ، روز ۲۶ ذیقعده ۴۸۸/ ۲۷ نوامبر ۱۰۹۵ را سرآغاز جنگهای صلیبی دانسته اند (رجوع کنید به فوشه شارتری ، ص ۷۹ـ ۸۳؛ قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۹).

نخستین جنگ (۴۸۸ـ۴۹۰/ ۱۰۹۵ـ۱۰۹۷). این جنگ در دو مرحله (جنگ گروههای عوام و جنگ امیران ) به شرح ذیل صورت گرفت :الف ) جنگ گروههای عوام . پس از سخنرانی پاپ و به دستور وی ، عده ای از کشیشان و راهبان در غرب اروپا شروع به تبلیغ و تشویق مردم به شرکت در جنگ کردند. مشهورترین آنان پیر منزوی ، روبر آربریسلی و گوتیه بی پول بودند (قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۱۱۴ـ ۱۱۵؛ رانسیمان، ج ۱، ص ۱۱۳). بر اثر تبلیغات و مواعظ این کشیشان ، مردم عامی از جمله کشاورزان و بردگان و حتی کسانی که قبلاً کارشان راهزنی و جرم بود به دعوت پاپ پیوستند، برخی نیز زنان و کودکان را همراه آوردند و پانزده هزار تن بدون کوچک ترین ابزار و تدارک جنگی و آگاهی از نظام سپاهیگری ، از ربیع الاول تا شوال ۴۸۹/ مارس تا اکتبر ۱۰۹۶ همراه پیر منزوی از غرب اروپا به سوی سرزمینهای مقدّس در شرق به راه افتادند و کسانی هم بین راه با آنها همراه شدند و سرانجام به ایالت کولونی / کلن رسیدند (فوشه شارتری ، ص ۹۰؛ برجاوی ، ص ۹۴؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۱۴ـ ۱۱۵، ۱۲۱). اما گوتیه با چند هزار نفر فرانسوی ، پس از عید پاک ، در مارس ۱۰۹۶/۴۹۰، بدون درنگ در کولونی ، از مجارستان و بلغارستان گذشتند و برای تأمین مایحتاج خود به تاراج آبادیها دست زدند و مرتکب فجایعی بسیار در طول مسیرشان شدند. این کارها، البته پیامدهای منفی نیز داشت و به درگیری کشید و شمار زیادی از افراد گوتیه در بلگراد کشته و عده ای نیز در یک کلیسا سوزانده شدند. سرانجام ، گوتیه سفر را ادامه داد و در جمادی الاولی یا رجب ۴۸۹/ در مه یا ژوئیه ۱۰۹۶، او و همراهانش به حومه قسطنطنیه رسیدند و در همانجا به توصیه آلکسیوس کومننوس ، امپراتور بیزانس (روم شرقی )، اردو زدند و منتظر افراد و لشکر پیر منزوی ماندند (فوشه شارتری ، ص ۹۱؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۲۲ـ۱۲۳؛ قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۱۱۷؛ برجاوی ، ص ۹۴ـ ۹۵).سپاه پیر منزوی که به آن «ارتش خدا» می گفتند و در گزارشی مبالغه آمیز ۰۰۰ ، ۱۸۰ نفر بودند (رجوع کنید به کومننا، ص ۱۳)، از کولونی ، حرکت کرد و از سرزمین مجارستان گذشت و در جمادی الا´خره ۴۸۹/ ژوئن ۱۰۹۶ به شهر زمون واقع در مرز مجارستان با روم شرقی رسید. این شهر همانجا بود که شماری از افراد گوتیه در آنجا کشته شده بودند، از این رو در پی یک مشاجره کم اهمیت ، نبردی خونین درگرفت . چهار هزار نفر از مردم این شهر به خونخواهی کشته شده های گروه گوتیه به قتل رسیدند، آنها شهر را نیز غارت کردند (قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۱۱۸؛ زنکی ، ص ۷۸؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۲۳ـ۱۲۴). سپاهیان پیر منزوی سپس به سرزمین روم شرقی وارد شدند، بلگراد را غارت کردند و به آتش کشیدند و شهر نیش در قلب بالکان را ویران کردند که همین امر باعث خشم فرماندار شهر شد و به سپاهیانش دستور داد آنها را سرکوب و تارومار کنند (رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۲۴ـ۱۲۶). پیر پس از این شکست ، با باقیمانده سپاهش به راه خود ادامه داد و به صوفیه رسید و در آنجا اردو زد، فرستادگان امپراتور به نزدش آمدند و از او تعهد گرفتند که بیش از سه روز در شهرهای امپراتوری اقامت نکند، در مقابل آنان نیز وعده تأمین غذای سپاهیانش را دادند (برجاوی ، ص ۹۵؛ قس رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۲۶ـ۱۲۷). سپاه پیر منزوی سرانجام در ۸ شعبان / اول اوت به حومه قسطنطنیه رسید. امپراتور در ملاقات با پیر دریافت که او و سپاهیانش بسیار بی تجربه اند، از این رو به آنان توصیه کرد که تا رسیدن سپاه امیران و تیولداران اروپا صبر کنند ولی این توصیه کارگر نیفتاد، چرا که نفوذ پیر رو به کاهش بود. چون افراد وی به غارت و تجاوز و تعرض به مردم پایتخت و آبادیهای مجاور دست زدند، امپراتور ناگزیر آنان را از بوسفور عبور داد و به اردوگاه سیوتوت (کیبوتوس )، نزدیک شهر هلنوپولیس در کرانه جنوبی خلیج نیکومدیا (اِزمیت )، منتقل کرد (رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۲۷ـ ۱۲۸؛ یوسف ، ۱۹۸۱ج ، ص۱۵۹ ـ ۱۶۲؛ قاسم عبده قاسم ، ۱۴۱۰، ص ۱۱۸ـ۱۱۹). گروه گوتیه (فرانسویها)، که اینک مردمی از ژرمنها و ایتالیاییها نیز با آنها همراه شده بودند، همگی به سپاه پیر منزوی پیوستند. در ماه رمضان / نیمه سپتامبر صلیبیان فرانسوی با پیش رفتن تا دروازه های نیقیه (ازنیق )، پایتخت قلیچ ارسلان سلجوقی ، به غارت روستاها و آبادیهای اطراف و کشتار ساکنان آنها که مسیحی بودند دست زدند. به فاصله اندکی ، ژرمنها و ایتالیاییها (بالغ بر شش هزار نفر) نیز به فرماندهی راینالد لومباردی دژ مستحکم زریگوردون / زیریگوردوس را که جزو قلمرو سلجوقیان بود، تصرف کردند و آن را قرارگاه خود ساختند. در پی این تجاوز آشکار، قلیچ ارسلان با سپاهی مجهز، به مقابله برخاست و قلعه را پس از هشت روز محاصره ، باز پس گرفت و ژرمنها را قلع و قمع کرد و راینالد و شمار زیادی را به اسارت گرفت . پیر منزوی به قسطنطنیه رفت تا از امپراتور کمک گیرد اما هرگز بازنگشت . ترکان سپس تله هایی در کنار رود و روستای دراکون برای سپاهیان گوتیه و سایر لشکریان عوام قرار دادند و بیشتر آنان از جمله گوتیه در اول ذیقعده ۴۸۹/ ۲۱ اکتبر ۱۰۹۶ کشته شدند. بازماندگان این گروه با کمک کشتیهای بیزانسی به قسطنطنیه بازگشتند و در حومه شهر اسکان یافتند. بدین ترتیب ، حمله عوام با تلفات انسانی بسیار، به شکست انجامید (رجوع کنید به ویلیام صوری ، ج ۱، ص ۱۲۳ـ ۱۳۰؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۲۸ـ۱۳۳).پس از عزیمت پیر منزوی ، سه لشکر از ژرمنها به رهبری مردی نه چندان مشهور به نام فولکمار (دوازده هزار نفر)، گوتشالک ، از مریدان پیر (پانزده هزار نفر) و یکی از اشراف زادگانِ مشهور به یاغیگری به نام امیش (پانزده هزار نفر) راهی مشرق زمین شدند ولی بر اثر جنایاتی هولناک که از ابتدای حرکت در باره یهودیان انجام دادند و نیز به سبب غارتگری و ایجاد ناامنی ، پس از رسیدن به مجارستان سرکوب شدند (رجوع کنید به رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۳۶ـ۱۴۱؛ بارکر، ص ۲۵ـ۲۶؛ گروسه ، ج ۱، ص ۹ـ۱۰).ب ) جنگ منظم امیران اروپا. تقریباً در همان تاریخی که پاپ اوربانوس دوم در مجمع کلرمون تعیین کرده بود (۱۵ اوت ۱۰۹۶)، امیران و تیولداران غرب اروپا در قالب چهار و، به روایتی ضعیف ، پنج سپاه مجهز، از مناطق مختلف اروپا به سوی مشرق حرکت کردند. فرمانده نخستین سپاه صلیبی گودفروا دو بویون چهارم ، دوکِ لورن سفلا واقع در شمال شرقی فرانسه ، بود که همراه دو برادرش ، با سپاهی بالغ بر ده هزار سواره و هفتاد هزار پیاده حرکت کرد و پس از عبور از مجارستان و بلغارستان به حومه قسطنطنیه رسید. امپراتور بیزانس از حضور این سپاه عظیم صلیبی در حومه قسطنطنیه احساس خطر کرد و با دوراندیشی تصمیم گرفت از این سپاه برای باز پس گرفتن شهرهایش که به تصرف سلجوقیان درآمده بود، استفاده کند. از این رو، در اواخر محرّم ۴۹۰/ اوایل ژانویه ۱۰۹۷ آنها را به شهر پرا واقع در آن سوی تنگه بوسفور، در آسیای صغیر منتقل کرد. گودفروا پس از سه ماه تحمل انواع فشارهای امپراتور، سرانجام با وی بیعت کرد و وعده داد تمام شهرهای قلمرو بیزانسیان در آسیای صغیر را بازپس گیرد و به نمایندگان امپراتور تحویل دهد. سپس در شهر پلکانیوم واقع در غرب نیکومدیا اقامت گزید و منتظر رسیدن سایر لشکریان صلیبی شد (رجوع کنید به فوشه شارتری ، ص۹۰ ـ۹۳؛ ویلیام صوری ، ج۱ ، ص۱۴۵ ـ ۱۶۸؛ کومننا، ص۲۱ ـ ۲۲، ۲۶ـ۳۰؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۱۵ـ ۱۱۶، ۱۴۵ـ ۱۵۲؛ نیز رجوع کنید به ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۲۷۳).دومین سپاه متشکل از نورمانهای جنوب ایتالیا به رهبری کنت بوهموند (در روایات عربی : بیمند)، امیر تارانتو، بود که قدرت و نفوذ سیاسی و نظامی زیادی داشت و با فنون جنگی کاملاً آشنا بود. وی در اواخر ذیقعده ۴۸۹/ اوایل نوامبر ۱۰۹۶ با کشتی از شهر باری حرکت کرد و پس از عبور از شهرهای مهم اروپایی ، در ۲۳ یا ۲۴ ربیع الا´خر ۴۹۰/ ۹ یا ۱۰ آوریل ۱۰۹۷، با امپراتور دیدار و بر اطاعت از او سوگند یاد کرد. امپراتور نیز ریاست کل این حمله صلیبی را به وی سپرد. سپس ، بوهموند همراه با سپاهش راهی آسیای صغیر شد تا به سپاه گودفروا ملحق گردد (رجوع کنید به ویلیام صوری ، ج ۱، ص۱۶۹ ـ ۱۷۴؛ کومننا، ص ۳۰ـ ۳۳؛ برجاوی ، ص ۱۰۳ـ۱۰۴؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۵۴ـ ۱۵۹).رهبر سومین سپاه ، متشکل از شوالیه ها و تیولداران دو منطقه تولوز و پرووانس واقع در جنوب فرانسه ، کنتِ تولوز، معروف به رمون دو سن ژیل (صنجیل ) بود که ظاهراً نیرومند ترین سردار لشکریان صلیبی به شمار می رفت . پاپ به همراه وی ، آدمار را به نمایندگی خود و رئیس روحانی این حمله صلیبی فرستاد. این سپاه بزرگ که بالغ بر هشتاد هزار نفر جنگجو در آن حضور داشتند و مورخ مشهور نخستین جنگ صلیبی ، رمون آگیلری ، آن را همراهی می کرد، در ۲۶ ذیحجه ۴۸۹/ ۱۵ دسامبر ۱۰۹۶ از جنوب فرانسه حرکت کرد و در طول مسیر بارها درگیر جنگ شد. کنت رمون به دعوت امپراتور بیزانس به قسطنطنیه رفت و به رغم میل باطنی خود، بر اثر فشار و وساطت پاپ و برای حفظ یکپارچگی و وحدت سپاهیان صلیبی ، سوگند خورد که امپراتور را محترم بدارد (فوشه شارتری ، ص ۹۱؛ رمون آگیلری ، ص ۱۸۲ـ ۱۸۳؛ ویلیام صوری ، ج ۱، ص ۱۷۶ـ ۱۷۸؛ زنکی ، ص ۷۵، ۹۳ـ ۹۵؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۵۹ـ۱۶۳).چهارمین سپاه در واقع لشکر اصلی فرانسویان و بالغ بر هشتاد هزار نفر بود و، در آن آرنولف نماینده کلیسا و فوشه شارتری ، مورخ و مؤلف ، حضور داشتند. آنها پس از ورود به قسطنطنیه و ملاقات و بیعت با امپراتور، با کشتیهای امپراتور از بوسفور گذشتند و به قلعه سیوتوت منتقل شدند و به سایر سپاهیان صلیبی پیوستند (رجوع کنید به ویلیام صوری ، ج ۱، ص ۱۷۵ـ ۱۷۶؛ فوشه شارتری ، ص ۹۱ـ ۹۶؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۶۴ـ ۱۶۹؛ حومد، ج ۱، ص ۹۷). پنجمین سپاه که کوچک ترین آنها نیز بود، و بعضاً آن را با سپاه چهارم یکی دانسته اند، به سرداری برادر کوچک تر فیلیپ اول (پادشاه فرانسه )، از غرب اروپا به راه افتاد و در قسطنطنیه ، با امپراتور بیزانس بیعت کرد (رجوع کنید به فوشه شارتری ، ص ۹۰؛ کومننا، ص ۱۶ـ ۱۸؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۴۲ـ۱۴۴).مورخان در مورد مجموع سپاهیان صلیبی ، متشکل از مردم عادی و جنگجو، اختلاف نظر بسیار دارند و از ۰۰۰ ، ۳۰ تا ۰۰۰ ، ۳۰۰ ، ۱ را ذکر کرده اند (رجوع کنید به طقوش ، ص ۴۲۴؛ لوبون ، ص ۳۹۹). به تعبیر برخی مورخان معاصرِ این حوادث «گویی جزایر دریا، و کشورها و ملل زمین به حرکت درآمده بوده است » (رجوع کنید به فوشه شارتری ، ص ۹۱؛ کومننا، ص ۱۰). رانسیمان ، مورخ معاصر، عدد شصت تا صد هزار را پذیرفتنی دانسته است (رجوع کنید به ج ۱، ص ۱۶۹؛ نیز رجوع کنید به ابن عدیم ، ج ۲، ص ۱۴۱؛ زنکی ، ص۹۷ ).پیش از اقدام به جنگ ، توافقنامه ای میان سران صلیبی و امپراتور روم شرقی منعقد شد که طبق آن ، صلیبیان غرب اروپا تعهد کردند تمام سرزمینهای امپراتوری را که پس از نبرد ملازگرد به تصرف سلجوقیان در آمده بود، پس از بازپس گیری به نماینده وی تحویل دهند و در مقابل ، از انواع کمکهای امپراتور بیزانسی بهره مند شوند (رجوع کنید به فوشه شارتری ، ص ۹۷؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص۲۷۳ ؛ آستراگورسکی ، ص ۳۲۰ـ ۳۲۲؛ یوسف ، ۱۹۸۱ج ، ص ۲۲۲).نبرد نیقیه . نخستین هدف صلیبیان ، تصرف نیقیه ، پایتخت سلجوقیان روم بود. آنان در جمادی الاولی ۴۹۰/ ۶ یا ۱۵ مه ۱۰۹۷، نیقیه را محاصره کردند. سلطان قلیچ ارسلان که در آن هنگام شهر مَلَطیه را به محاصره خود درآورده و در حال جنگ و کشمکش با امیر ترکمان ، غازی بن دانشمند بود، بی درنگ ، با وی مصالحه کرد و راهی پایتخت شد. او در ۶ جمادی الا´خره ۴۹۰/ ۲۱ مه ۱۰۹۷ به نیقیه رسید و با وجود نبردی سهمگین که تلفات بسیاری از دو طرف داشت ، نتوانست محاصره را بشکند و ناگزیر عقب نشست . مدافعان شهر که از کمک قلیچ ارسلان ناامید شدند، پیشنهاد امپراتور بیزانس مبنی بر تسلیم در مقابل حفظ جان مردم شهر را پذیرفتند و نیروهای بیزانسی در ۵ رجب ۴۹۰/ ۱۹ ژوئن ۱۰۹۷، از طریق دریا و بدون اطلاع صلیبیان وارد شهر شدند و آنجا را پس از پنج هفته محاصره تصرف کردند (فوشه شارتری ، ص ۹۶ـ۱۰۰؛ کومننا، ص ۳۶ـ ۴۳؛ رمون آگیلری ، ص۱۸۵ ـ ۱۸۶؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص۲۷۴ ؛ سبط ابن جوزی ، ۱۴۱۶، ص۲۷۸ ؛ رانسیمان ، ج۱ ،ص ۱۷۵ـ۱۸۱).سپاهیان صلیبی و بیزانسی ، سپس در دو دسته به سوی شهر دُرولیه (دورولایوم ؛ امروزه نزدیک اسکی شهر) حرکت کردند (رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۸۴ـ۱۸۵). قلیچ ارسلان پس از سقوط نیقیه با غازی بن دانشمند هم پیمان شد و با سپاهیان متحد سلجوقی و ترکمان در نزدیکی شهر دُرولیه اردو زد. پس از نبردی سخت با دسته اول مهاجمان صلیبی که نزدیک بود به پیروزی برسد، با دسته دوم روبه رو شد که به شکست انجامید (فوشه شارتری ، ص ۱۰۱ـ۱۰۴؛ ویلیام صوری ، ج ۱، ص ۲۲۲ـ ۲۲۸؛ یومیات صاحب اعمال الفرنجه ، ص ۹۶ـ۹۹؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۸۴ـ۱۸۶).صلیبیان ، سپس به صورت لشکری یکپارچه به سوی جنوب حرکت کردند و در اوایل ماه رمضان ۴۹۰/ نیمه اوت ۱۰۹۷ به شهر قونیه که قبلاً سلطان قلیچ ارسلان آن را تخلیه کرده بود، رسیدند و از کمک ارمنیان آنجا بهره بردند. سپس سپاهیان سلجوقی را شکست دادند و وارد شهر هِرَقلَه (اکنون اِرگلی ) شدند (فوشه شارتری ، ص۱۰۴ ـ ۱۰۵؛ رانسیمان ، ج۱ ، ص۱۸۷ ـ ۱۹۰؛ حومد، ج ۱، ص ۱۰۴). در هرقله دو امیر صلیبی ، بودوئن و تانکرد، از سپاه اصلی فاصله گرفتند و هر کدام با دسته ای از سپاهیانشان به طور مجزا راهی کیلیکیه شدند. حاصل این اقدام ، فتح طَرسوس با کمک مسیحیان داخل شهر بود (فوشه شارتری ، ص ۱۰۶؛ یومیات صاحب اعمال الفرنجه ، ص ۱۰۱ـ ۱۰۳؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۹۷ـ ۱۹۸).سپاه اصلی صلیبی از هرقله ، عازم شهر نجده و از آنجا وارد شهر قیصریه (که ترکان آن را تخلیه کرده بودند) شد. آنان پس از تصرف قیصریه و تحویل آن به نماینده امپراتور، مسیر بسیار دشوار و خسته کننده مَرْعَش را در پیش گرفتند، که در راه رسیدن به آنجا شمار زیادی از بین رفتند. آنان پس از استراحت در مرعش ، راهی انطاکیه شدند (حومد، ج ۱، ص ۱۰۴ـ ۱۰۵؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۱۹۰ـ ۱۹۳). سپس صلیبیان به سمت جنوب به سوی انطاکیه حرکت کردند و بودوئن ، برادر گودفروا، که به آنها پیوسته بود، به سوی مشرق آسیای صغیر رونهاد (رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۰۰ـ ۲۰۱). وی همچنان به فتوحاتش در آسیای صغیر ادامه داد و دو قلعه مهم تِلّباشر *و راوندان را تسخیر کرد و آنگاه به دعوت توروس ، فرمانروای رُها، به این شهر رفت . توروس او را به فرزندی پذیرفت ، ولی با توطئه خود او، یا دست کم اطلاع از آن ، از حکومت برکنار و سپس کشته شد و بدین ترتیب بودوئن در اوایل ربیع الا´خر ۴۹۱/ ۷ یا ۱۰ مارس ۱۰۹۸ به فرمانروایی شهر رها برگزیده شد و نخستین امارت از مجموع چهار امارت صلیبی را تأسیس کرد (فوشه شارتری ، ص۱۰۶ ـ ۱۰۸؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۰۲ـ۲۰۶؛ زنکی ، ص ۱۱۱ـ ۱۱۲؛ برای اطلاع از تاریخ این امارت از بدو تأسیس تا سقوط آن به دست عمادالدین زنگی رجوع کنید به جنزوری ، ۲۰۰۱، ص ۵۵ به بعد).از سوی دیگر، سپاهیان صلیبی ، نخست شهر اَرتاح ، در قلمرو حاکم سلجوقی انطاکیه ، را تصرف کردند و سپس عازم انطاکیه شدند (زنکی ، ص ۱۱۵ـ۱۱۶؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۱۵ـ ۲۱۶). شهر مهم انطاکیه در ذیقعده ۴۹۰/ ۱۸ یا ۲۰ اکتبر ۱۰۹۷ محاصره شد، زیرا بدون تصرف آن پیشروی به سوی بیت المقدّس ناممکن بود. حاکم شهر از امیران منطقه شام و حتی فرمانروایان ایران و خلیفه بغداد درخواست کمک فوری کرد، که به جز رضوان بن تتش *، امیر حلب که از حاکم انطاکیه کینه ای در دل داشت ، سایرین قول کمک دادند. بر اثر طولانی شدن محاصره ، گروهی بیست هزار نفره و به روایتی سی هزار، از اردوگاه خارج شدند و به دنبال آذوقه تا اطراف شهر حلب پیش رفتند. حاکم انطاکیه ، یاغی سیان ، از این فرصت استفاده کرد و روز بعد به صلیبیان حمله کرد، ولی ناکام ماند (فوشه شارتری ، ص ۱۰۸ـ۱۱۰؛ ابن قلانسی ، ص ۱۳۴ـ ۱۳۵؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص۲۷۴ ؛ ابن عدیم ، ج۲ ، ص۱۳۰ ـ۱۳۱؛ رانسیمان ، ج۱ ، ص ۲۱۳ ـ ۲۲۰؛ نیز رجوع کنید به زنکی ، ص ۱۱۶ـ۱۳۰). از طرفی ، نیروهایی که به درخواست حاکم سلجوقی برای کمک به او حرکت کرده بودند، با سپاه بیست یا سی هزار نفره صلیبی که به سوی حلب رفته بود، مواجه شد و بین آنان نبرد درگرفت . در این نبرد، پس از کشته شدن عده زیادی از دو طرف ، صلیبیان به سوی انطاکیه بازگشتند و سپاه سلجوقی تا حماه عقب نشینی کرد (ابن قلانسی ، ص ۱۳۴؛ ابن عدیم ، ج ۲، ص ۱۳۱؛ حومد، ج ۱، ص ۱۰۸ـ ۱۰۹؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۲۰-۲۲۱).طولانی شدن محاصره انطاکیه ، کمبود غذا، سرمای شدید و شیوع بیماریهای مختلف موجب نارضایتی عمومی صلیبیان شد. در نتیجه ، بسیاری از آنان گریختند، از جمله پیر منزوی و ویلیام کارپنتر دیگر داعیه دار جنگهای صلیبی (آنها بعداً برگشتند). در این هنگام و در پی تهدید و توطئه بوهموند که می خواست زمینه را برای حکومت آینده خود مهیا سازد، نماینده و فرستاده امپراتور و فرمانده لشکر بیزانس ، ناگهان اردوگاه را ترک کرد و شایع شد که او به قسطنطنیه بازگشته است . از این رو، صلیبیان امپراتور بیزانس را خائن به آرمانهای صلیبی قلمداد کردند و تصمیم گرفتند که از این پس شهرهای آسیای صغیر، از جمله انطاکیه ، را به امپراتور تحویل ندهند (زنکی ، ص ۱۳۱ـ۱۳۲؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۲۳ـ۲۲۴).پس از ناکامی سپاهیان شام در یاری رساندن به مردم انطاکیه ، این بار با اقدام رضوان سپاه دیگری تجهیز شد و به سوی انطاکیه حرکت کرد، اما، سواران صلیبی این سپاه را غافلگیر کردند و شکست دادند (ابن عدیم ، ج ۲، ص ۱۳۲؛ زنکی ، ص ۱۳۶ـ ۱۳۸؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۲۵-۲۲۶). هم زمان با این حوادث ، افضل ، پسر بدر جمالی *و وزیر خلیفه خردسال فاطمی مستعلی باللّه ، فرستادگانی را نزد صلیبیان گسیل داشت و آنها را به همکاری و هم پیمانی برضد سلجوقیان و تقسیم قلمرو دولت سلجوقی دعوت کرد، که پذیرفته نشد (زنکی ، ص۱۳۵ ـ ۱۳۶؛ رانسیمان ، ج ۱ ، ص ۲۲۹ ، ۲۶۵؛ طقوش ، ص ۴۲۷ـ۴۲۹).در جمادی الا´خره ۴۹۱/ اوایل مه ۱۰۹۸، کِربوغا *، اتابک موصل با سپاهی صد هزار نفره ، برای شکستن محاصره و نجات مردم انطاکیه ، از موصل حرکت کرد. چون صلیبیان از حرکت این سپاه عظیم مطّلع شدند، به وحشت افتادند و حدود چهار هزار نفر از آنان گریختند. اما سپاه مذکور سه هفته را با محاصره رُها و نبردهای بیهوده ، بدون یاری رسانی به انطاکیه ، سپری کرد (ابوالفداء، ج ۲، ص ۲۱۰ ؛ زنکی ، ص ۱۴۵؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۳۰ـ ۲۳۲) و سرانجام انطاکیه پس از هفت ، و به روایتی نه ، ماه مقاومت ، در اول رجب ۴۹۱/ ۳ ژوئن ۱۰۹۸ (به روایتی در جمادی الاولی ) بر اثر خیانت نگهبان یکی از برجهای شهر، بر روی مهاجمان صلیبی گشوده شد، مردم آن به طرز فجیعی به قتل رسیدند و امکان پیشروی به سوی شام و بیت المقدّس برای صلیبیان فراهم آمد (رجوع کنید به رمون آگیلری ، ص ۱۸۹ـ ۲۱۱؛ ابن قلانسی ، ص ۱۳۵ـ ۱۳۶؛ سبط ابن جوزی ، ۱۴۱۶، ص ۲۷۸ـ ۲۷۹؛ ابن عدیم ، ج ۲، ص ۱۳۳ـ ۱۳۵). حاکم شهر نیز همراه با گروهی از افرادش گریخت ، ولی به فاصله اندکی کشته شد (ابن قلانسی ، ص ۱۳۵؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص ۲۷۵؛ برای اطلاع تفصیلی از اهمیت انطاکیه و چگونگی سقوط آن رجوع کنید به حسین محمد عطیه ، ص ۱۰۳ به بعد). آنگاه بوهموند، با تمهیداتی که به کار بسته بود، به عنوان حاکم انطاکیه تعیین شد و دومین امارت صلیبی در انطاکیه تأسیس یافت (رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۵۸ـ ۲۵۹؛ طقوش ، ص ۴۲۷).چند روز پس از سقوط انطاکیه ، کربوغا، با سپاهش به انطاکیه رسید و شهر را محاصره کرد. رمون دو سن ژیل ، داستانی جعلی از امدادهای غیبی منتشر ساخت که تأثیر فراوانی در بهبود روحیه سپاهیانش داشت . در مقابل ، در سپاه کربوغا اختلاف شدیدی میان سران و امیران وجود داشت . صلیبیان درخواست صلح کردند که کربوغا نپذیرفت و بر تسلیم کامل و بدون قید و شرط آنان اصرار ورزید. سرانجام ، در رجب ۴۹۱/ ژوئن ۱۰۹۸، صلیبیان در شش دسته برای نبرد با مسلمانان از انطاکیه خارج شدند. تعلل کربوغا در مقابله به موقع با مهاجمان از یکسو و رفتار موهن وی با امرا و استبداد در رأی از سویی دیگر، موجب نارضایتی امیران و گریختن عده بسیاری از سپاهیان و در نتیجه ، شکست سخت سپاه در نبرد گردید. صلیبیان چندی پس از این پیروزی بزرگ ، تصمیم گرفتند راهی فلسطین شوند (رجوع کنید به فوشه شارتری ، ص ۱۱۵ـ۱۲۲؛ رمون آگیلری ، ص ۲۱۲ـ۲۲۷؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۲۷۶ـ ۲۷۸؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۳۷ـ۲۵۰).در شعبان ۴۹۱/ ژوئیه ۱۰۹۸، بیماری همه گیری انطاکیه را فراگرفت که آدمار، نخستین بیعت کننده با پاپ و نماینده او در این حمله ، نخستین قربانی سرشناس آن بود (رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۵۲). این بیماری تا پاییز ادامه یافت و در پی آن ، سران صلیبی در نامه ای به پاپ از او خواستند که شخصاً عازم خاور شود و انطاکیه را زیارت کند. در ذیحجه ۴۹۱/ نوامبر ۱۰۹۸، سپاه صدهزار نفری صلیبیان شهر مَعَرَّه النُّعمان * را محاصره کردند و به رغم مقاومت دلیرانه مردم ، این شهر در محرّم ۴۹۲/ دسامبر ۱۰۹۸ به دست صلیبیان افتاد و آنها کشتار عظیمی کردند و زنان و کودکان را به بردگی فروختند. مورخان تعداد کشته شدگان شهر را از بیست هزار تا بیش از صد هزار نفر ذکر کرده اند (رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص ۱۳۵ـ۱۳۶؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۲۷۸؛ ابن عدیم ، ج ۲، ص ۱۴۱ـ۱۴۳). رمون دو سن ژیل پس از مدتی اقامت در معرّه النعمان ، با سپاهیانش در صفر ۴۹۲/ ژانویه ۱۰۹۹، در حالی که شهر در آتش می سوخت ، به سوی قدس حرکت کرد و یک ماه بعد، گودفروا و روبر، کنت فلاندر، نیز به دنبال وی حرکت کردند. بودوئن و بوهموند نیز به امارتهای رها و انطاکیه بازگشتند و معرّه النعمان را به اسقفِ الباره * سپردند (ابن عدیم ، ج ۲، ص ۱۴۳؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۶۰ـ۲۶۲؛ الباره پیش از این فتح شده و مردم آن یا کشته شده یا به بردگی به فروش رسیده بودند).امیران محلی و خاندانهای حکومتگر شام ، به ویژه بنومُنْقِذ *، در شَیزَر و بنوعَمّار *در طرابلس ، از شکست سلجوقیان ابراز خوشحالی می کردند و هیچ کدام در اندیشه اتحاد با یکدیگر یا مقاومت در مقابل دشمن نبودند. بیشتر آنان برای حفظ قلمرو خود، در هنگام عبور صلیبیان از سرزمینهایشان با آنها همکاری یا مصالحه کردند و به پرداخت مالیات تن دادند (رجوع کنید به ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، همانجا؛ احمدبن علی حریری ، ص ۳۲۵؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۶۷). افضل بن بدرجمالی ، پیش از این ، از ضعف سلجوقیان و درگیریهایشان با صلیبیان استفاده کرده و در ۴۸۹ (به روایتی ۴۹۱) بیت المقدّس را از تصرف آنها به درآورده بود (ابن قلانسی ، ص ۱۳۵؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۲۸۲ـ ۲۸۳).صلیبیان پس از معرّه النعمان ، شهر کَفَرطاب را گرفتند و از نهرالعاصی (اورونتس ) گذشتند و پس از به چنگ آوردن غنائم بسیار از تاراج دامها و داراییهای روستاییان ، با حاکم شهر مصیاف صلح کردند. سپس ، به دژ مستحکم حصن الاکراد *یورش بردند و آنجا را در ربیع الاول ۴۹۲/ ژانویه ۱۰۹۹ تصرف نمودند (ابن قلانسی ، ص ۱۳۶؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۶۷ـ۲۶۹). آنان پس از چهار ماه محاصره ناکام شهر مستحکم عَرَقه راهی شهرهای لبنان شدند. از نهرالکلب که مرز قلمرو فاطمیان محسوب می شد، گذشتند و به سرعت از شهرهای بیروت ، صیدا، صور، عکا، حیفا، قیصریه ، اَرسوف و رَملَه عبور کردند و در ۱۴ رجب ۴۹۲/ ۷ ژوئن ۱۰۹۹ کنار بیت المقدّس اردو زدند. محاصره بیت المقدّس بیش از چهل روز به درازا کشید و افتخارالدوله ، حاکم فاطمی شهر، شجاعانه از آن دفاع کرد تا اینکه حدود ده روز پس از محاصره ، شش کشتی حامل خواروبار و تجهیزات جنگی به مددشان آمد و سرانجام پس از نزدیک به چهل روز محاصره و مقاومت ، صلیبیان دفاع شهر را درهم شکستند و آن را تصرف کردند و بیش از صد هزار مسلمان و یهودی را به طرزی فجیع کشتند و شهر و حتی مسجدالاقصی را غارت کردند (رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص ۱۳۶ـ۱۳۷؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص۲۸۳ ـ۲۸۴؛ سبط ابن جوزی ، ۱۴۱۶، ص ۲۷۹ـ ۲۸۰؛ ابن عبری ، ۱۹۸۶، ص ۱۲۴ـ ۱۲۵؛ رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۷۰ـ ۲۸۸). سپس گودفروا دو بویون را به فرمانروایی شهر برگزیدند. او ضمن پذیرش حکومت ، از قبول لقب پادشاه خودداری کرد و به جای آن لقب «مدافع جانباز آرامگاه مقدس » را برگزید (ابن عبری ، ۱۹۸۶، ص ۱۲۵؛ رانسیمان ، ج۱ ، ص۲۸۹ ـ ۲۹۳؛ حومد، ج ۱، ص ۱۳۴). بدین ترتیب ، سومین امارت صلیبی ، با عنوان پادشاهی قدس ، در سرزمینهای اسلامی تأسیس گردید (رجوع کنید به محمود، ص ۴۱ـ۶۲).در شوال ۴۹۲/ اوایل سپتامبر ۱۰۹۹، چند تن از امیران و سران صلیبی که هم معتقد بودند وظایف دینی خود را انجام داده اند و هم از رفتار گودفروا دو بویون رنجیده بودند، فلسطین را به قصد دیارشان در غرب اروپا ترک کردند (رانسیمان ، ج ۱، ص ۲۹۸). اما صلیبیان همچنان از ضعف دولت فاطمی در دفاع از منطقه شام استفاده کردند و در ۴۹۳ و ۴۹۴ دیگر شهرهای فلسطین از جمله ارسوف ، قیصریه ، عکا، بیت لحم ، الخلیل و ناصره را به تصرف درآوردند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۳۲۵؛ احمدبن علی حریری ، ص ۳۲۵؛ طقوش ، ص ۴۴۰ـ ۴۴۱). در شعبان ۴۹۳/ ژوئن ۱۱۰۰، نیز یک ناوگان ونیزی متشکل از دویست کشتی به شهر یافا وارد شد و کار را بر مسلمانان سخت تر کرد (فاید حمادمحمد عاشور، ص ۱۵۵). در حالی که صلیبیان شهر بندری عکا را در محاصره داشتند، گودفروا بر اثر اصابت تیری کشته شد و چند ماه بعد در محرّم ۴۹۴/ نوامبر ۱۱۰۰، بودوئن اول جانشین وی گردید (ابن قلانسی ، ص ۱۳۸؛ فاید حمادمحمد عاشور، همانجا).شهر بندری حیفا نیز به کمک ناوگان جنوواییها در ۴۹۴/ ۱۱۰۱ به دست صلیبیان سقوط کرد (ابن قلانسی ، ص ۱۳۹؛ گروسه ، ج ۱، ص ۲۹۰؛ طقوش ، ص ۴۴۲ـ۴۴۳).در اواخر تابستان ۴۹۲/۱۰۹۹، خبر فتح بیت المقدّس به مردم غرب اروپا رسید. با تشویق کلیسا و سربازان بازگشته از جنگ ، لشکر جدیدی از مردم لومباردی ایتالیا به ریاست اسقف اعظم میلان ، انسلمِ بوئی، در ذیقعده ۴۹۳/ اوت ۱۱۰۰ به قصد بیت المقدّس حرکت کرد. ابن اثیر (۱۳۹۹ ـ ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص۳۰۰ ) شمار آنان را سیصد هزار نوشته است و در روایتی دیگر دویست هزار تن گفته اند، اما به نظر می رسد بیست هزار نفر درست باشد (رانسیمان ، ج ۲، ص ۱۹). این سپاه در جمادی الا´خره ۴۹۴، در لشکرگاهی نزدیک نقموذیه (نیکومدیا)، منتظر سپاه دیگری ماندند که خبر عزیمت آنها رسیده بود. عده ای نیز از فرانسه به فرماندهی استفان کنتِ بلوا راهی شرق شدند. استفان که از نبرد انطاکیه گریخته بود، برای جبرانِ فرار خود در این حمله شرکت کرد. گروهی از ژرمنها نیز به رهبری کونراد، در میانه راه به آنها پیوستند و هر سه دسته ، نهایتاً فرماندهی رمون دوسن ژیل را پذیرفتند (همان ، ج ۲، ص ۱۹ـ۲۱).رمون دو سن ژیل و استفان و کونراد قصد پیشروی در مسیر حمله نخست صلیبیان را داشتند ولی لومباردیها، که اکثریت سپاه را تشکیل می دادند، بر آن بودند که برای نجات بوهموند از اسارت ملک غازی بن دانشمند، به نیکسار در مشرق آناطولی روند. از این رو به آنقره / آنکارا که توان دفاع اندکی داشت حمله بردند و پس از تصرف آن ، به سوی نیکسار حرکت کردند (همان ، ج ۲، ص ۲۱ـ۲۲؛ حومد، ج ۱، ص ۱۴۰).سقوط آنقره سبب اتحاد قلیچ ارسلان و ملک غازی بن دانشمند و رضوان بن تُتُش شد. صلیبیان در رمضان ۴۹۴/ ژوئن ۱۱۰۱ به گنگره (چانغری ) رسیدند اما نتوانستند آنجا را تصرف کنند و به سختی خود را به قسطمونی رساندند. در آنجا، به اصرار لومباردیها، به سوی قلعه نیکسار به راه افتادند، اما در نزدیکی شهر مرزیفون ، پس از غارت یک روستای مسیحی نشین ، با سپاهیان ترک سلجوقی درگیر و بیشترشان کشته و زنان و کودکانشان اسیر شدند و تنها تعداد اندکی از ایشان خود را با کشتی به قسطنطنیه رساندند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ ـ ۱۴۰۲، همانجا؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۲۲ـ۲۴، ۲۸؛ حومد، ج ۱، ص۱۴۰ ـ۱۴۲).اندکی بعد یک لشکر فرانسوی به فرماندهی ویلیام دوم ، کنتِ نور، به آنقره رسید و سپس وارد هرقله شد، اما سپاهیان متحد ملک غازی بن دانشمند و قلیچ ارسلان ، آنها را درهم شکستند (رانسیمان ، ج ۲، ص ۲۵ـ۲۶). چندی بعد، لشکر دیگری از صلیبیان فرانسه ، روانه شرق شد و هنگام عبور از خاک آلمان ، عده ای از ژرمنها به آنان پیوستند. اما پس از رسیدن به آسیای صغیر، در نزدیکی هرقله با حمله سپاهیان سلجوقی بیشتر آنان کشته شدند و برخی گریختند. بدین ترتیب ، سه لشکرکشی صلیبیان اروپایی در ۴۹۴/۱۱۰۱ به شکست انجامید (همان ، ج ۲، ص ۲۵ـ۲۹)..

،نبردهای فاطمیان با صلیبیان . سقوط بیت المقدّس به دست صلیبیان ، تأثیر بسیار ناگواری بر روحیه مسلمانان گذاشت (رجوع کنید به ابن تغری بردی ، ج۵ ، ص۱۵۰ ـ۱۵۱؛ طقوش ، ص۴۳۸ ). فاطمیان خشمگین از این رویداد، پنج بار به بیت المقدّس حمله کردند که نتیجه ای نداشت . نخستین سپاه ده هزار نفره و به روایتی بیست هزار نفره فاطمی ، به فرماندهی افضل بن بدر الجمالی ، در رمضان ۴۹۲/ ژوئیه ۱۰۹۲ با صلیبیان در شمال عسقلان روبه رو شد و شکست خورد (ابن قلانسی ، ص ۱۳۷؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص۲۸۶ ؛ سبط ابن جوزی ، ۱۴۱۶، ص۲۸۰ ـ۲۸۱).بار دیگر، افضل سپاه بزرگی به فرماندهی سعدالدوله طواسی در رجب یا شعبان ۴۹۴ راهی شام کرد. این سپاه مدتی ، به امید رسیدن کمکهای بیشتر، در عسقلان ماند و این مدت ، به فرمانروای بیت المقدّس ، فرصت داد تا به گردآوری لشکر بپردازد. سرانجام در نبردی که در ۱۱ ذیقعده ۴۹۴/ ۷ سپتامبر ۱۱۰۱ در جنوب رمله روی داد، فاطمیان شکست خوردند و سعد الدوله طواسی کشته شد (ابن قلانسی ، ص۱۴۰ ؛ مقریزی ، ۱۳۹۳، ج ۳، ص ۲۶، ۳۲؛ قس ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص ۳۶۴، تاریخ این رویداد را ۴۹۶/۱۱۰۳ ذکر کرده است ).افضل برای سومین بار در رجب ۴۹۵/ آوریل ۱۱۰۲ پسرش ، شرف المعالی ، را با بیست هزار سپاهی به سوی رمله فرستاد. شرف المعالی صلیبیان را شکست داد و شهر را تصرف کرد. بودوئن به یافا گریخت و پس از یک هفته ، به کمک زائران مسیحی و سربازانی که از غرب اروپا به یافا رسیده بودند، به سپاه فاطمیان یورش برد و آنان را به عسقلان عقب راند (ابن قلانسی ، ص ۱۴۱؛ قس ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص۳۶۴ ـ ۳۶۵؛ ابن میسر، ص ۷۴؛ مقریزی ، ۱۳۹۳، ج ۳، ص ۳۲، که تاریخ این جنگ را رمضان ۴۹۶ ذکر کرده اند).افضل ، برای چهارمین بار، سپاهی چهار هزار نفره به فرماندهی تاج العجم و یک ناوگان دریایی به سرداری قاضی ابن قادوس راهی شام کرد، اما این حمله نیز، به سبب اختلاف آن دو، موفقیت آمیز نبود (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص ۳۶۵؛ رانسیمان ، ج ۲، ص۸۰ ).با وجود اوضاع آشفته مصر و دسیسه های دربار فاطمی بر ضد افضل ، او در ذیحجه ۴۹۶، سپاهی به سرکردگی فرزندش ، سناءالملک حسین ، به عسقلان فرستاد؛ همچنین از ظهیرالدین طغتگین ــ که پس از مرگ دقاق حاکم دمشق شده بود ــ یاری خواست . طغتگین ۳۰۰ ، ۱ جنگجو فرستاد و برای نخستین بار، به رغم اختلافات سیاسی و مذهبی ، میان فاطمیان و سلجوقیان اتحادی شکل گرفت . دو سپاه صلیبیان و مسلمانان در ۱۴ ذیحجه ۴۹۸/ ۲۸ اوت ۱۱۰۵ در بین عسقلان و یافا با یکدیگر جنگیدند، که به شکست مسلمانان انجامید (ابن قلانسی ، ص ۱۴۸ـ ۱۴۹؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص ۳۹۴ـ۳۹۵؛ مقریزی ، ۱۳۹۳، ج ۳، ص ۳۵).تصرف شهرهای شام . در جمادی الاولی ۴۹۵/ فوریه ۱۱۰۲، رمون دو سن ژیل طرطوس را تصرف و آن را پایگاه عملیات بعدی خود کرد (ابوالفداء، ج ۲، ص ۲۱۶؛ حومد، ج ۱، ص ۳۱۶)، سپس عازم طرابلس شد و شهر را محاصره کرد اما موفق به تصرف آن نشد؛ از این رو، با فخرالملک ، حاکم طرابلس ، صلح کرد و به طرطوس بازگشت . رمون از ۴۹۵/۱۱۰۲ تا ۴۹۸/ ۱۱۰۵ سه بار برای گرفتن شهر تلاش کرد اما موفق نشد. سرانجام در ۴۹۷/ ۱۱۰۴، هنگامی که سومین حمله اش نیز بی ثمر مانده بود، شهر جُبیل *را تصرف کرد و به کشتار اهالی آنجا پرداخت . وی در ۴ جمادی الا´خره ۴۹۸/۲۱ فوریه ۱۱۰۵ درگذشت و یکی از بستگانش به نام ویلیام ژاردن جانشین او شد (ابن قلانسی ، ص ۱۴۰ـ۱۴۱؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ ـ ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۳۷۲، ۴۱۱ـ۴۱۲؛ ابوالفداء، ج ۲، ص ۲۱۶ـ۲۱۷؛ رانسیمان ، ج ۲، ص۶۰ ـ۶۱). ویلیام به محاصره طرابلس ادامه داد. سرانجام ، پس از حدود شش سال محاصره ، در ذیحجه ۵۰۲ مردمِ ناامید از رسیدن نیروهای کمکی ، تسلیم شدند. صلیبیان پس از چیره شدن بر شهر، بخش اعظم آن را ویران کردند و آتش زدند و حتی کتابخانه مشهور بنوعمار نیز در آتش سوخت (ابن قلانسی ، ص ۱۶۳، ۱۶۵؛ مقریزی ، ۱۳۹۳، ج ۳، ص ۴۳ـ ۴۴؛ قس ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۴۷۵ـ۴۷۶، سال ۵۰۳؛ ابن ابی الدَّم ، ص ۲۱۷، سال ۵۰۵؛ نیز رجوع کنید به رانسیمان ، ج ۲، ص ۶۸ـ۶۹).پیش از تصرف طرابلس ، بودوئن در شعبان ۴۹۷ / مه ۱۱۰۴، برای تسخیر حَرّان و عکا، به آنجا لشکر کشید؛ در حرّان شکست سختی خورد، اما عکا را گرفت (ابن قلانسی ، ص ۱۴۳ـ ۱۴۴؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۳۷۴ـ۳۷۵). از سوی دیگر، رضوان بن تتش شهرهای صَوّران ، لَطمین و کفرطاب را از صلیبیان پس گرفت ، اما در نبرد با سردار صلیبی ، تانکرد، برای تصرف ارتاح شکست خورد. در پی این پیروزی ، صلیبیان بیشتر مناطق شام را گرفتند و تنها حماه و اثارب در دست رضوان ماند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص ۳۹۳ـ۳۹۴؛ ابن عدیم ، ج ۲، ص ۱۴۸ـ۱۵۲). صلیبیان در ادامه فتوحات خود، در ۵۰۳/ ۱۱۰۹ بیروت را از زمین و دریا محاصره کردند و پس از ۷۵ روز، به رغم مقاومت مردم ، بر آن دست یافتند. صیدا نیز فقط ۴۵ روز مقاومت کرد و در ۲۰ جمادی الاولی ۵۰۴/ ۴ دسامبر ۱۱۱۰ به تصرف بودوئن در آمد (ابن قلانسی ، ص ۱۶۷ـ ۱۶۸، ۱۷۱؛ احمدبن علی حریری ، ص ۳۲۵؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۹۲ـ۹۳)، اما حملات مکرر وی ، برای گرفتن شهرهای عسقلان و صور، موفق نبود (رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص ۱۵۹، ۱۷۲، ۱۷۸؛ نیز رجوع کنید به رانسیمان ، ج ۲، ص ۹۴ـ ۹۵).در ۵۰۴ یا ۵۰۵/۱۱۱۰ یا ۱۱۱۱، سلطان محمدبن ملکشاه سلجوقی ، سپاهی به فرماندهی مودودبن زنگی (حاکم موصل ) و امیران میافارقین ، دیاربکر، اربیل ، ماردین و مراغه ، به سوی سنجار فرستاد. آنان چندین قلعه را باز گرفتند و سپس شهر رها را محاصره کردند، اما با حرکت لشکریان صلیبی به رها، عقب نشستند. پس از بازگشت صلیبیان به شام ، مودود بار دیگر به رها حمله کرد ولی نتوانست آنجا را فتح کند؛ ازاین رو، به تل باشر رفت و ۴۵ روز این شهر را محاصره کرد، اما سرانجام ، به دلیل همکاری نکردن دیگر امیران مسلمان ، به موصل بازگشت (ابن قلانسی ، ص ۱۶۹ـ۱۷۷؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۴۸۵ـ ۴۸۷).در ۵۰۶ طغتگین ، از مودود یاری خواست و او با سپاهیانش در اواخر ۵۰۶ به سپاه طغتگین در سَلَمیه ، واقع در جنوب شرقی حماه ، پیوست . این سپاه در نیمه اول محرّم ۵۰۷ در اُقحُوانه ، در حومه طبریه ، با صلیبیان به نبرد پرداخت . در این جنگ ، که به پیروزی مسلمانان انجامید، بسیاری از صلیبیان کشته شدند و بودوئن نیز اسیر شد اما شناخته نشد و از اسارت گریخت (ابن قلانسی ، ص ۱۸۵؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۴۹۵ـ ۴۹۶؛ ابن شاکر کتبی ، ج ۱۲، ص ۲۱).در ۵۰۸/ ۱۱۱۴ به فرمان سلطان محمدبن ملکشاه ، آق سنقر *برسقی که پس از مرگ مودود به امارت موصل رسیده بود، با لشکری بزرگ به سوی رها رفت . او پس از تصرف ماردین ، رها را به محاصره درآورد ولی ، به علت کمبود آذوقه ، بی نتیجه به سُمَیساط بازگشت (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص ۵۰۱ ـ ۵۰۲؛ ابن عبری ، ۱۹۸۶، ص ۱۳۴). سپس در ۵۰۹/ ۱۱۱۵ با صلیبیان نبرد کرد و شکست سختی خورد. او در ۵۱۰/ ۱۱۱۶ درگذشت (ابن اثیر، ۱۳۹۹ ـ ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۵۱۱؛ ابن عبری ، ۱۹۸۶، ص ۱۳۶).بودوئن در اواخر ۵۱۱/ ۱۱۱۸ به مصر حمله برد، اما به سبب بیماری ناچار به عقب نشینی شد.او در ذیحجه ۵۱۱/ فوریه ۱۱۱۸ درگذشت و بودوئن دوم به حکومت رسید (ابن قلانسی ، ص ۱۹۹؛ ابن وردی ، ج ۲، ص ۲۹؛ قس ابن عبری ، ۱۴۰۳، ص ۳۴۹ـ۳۵۰، که سال ۵۱۲ را ذکر کرده است ).در ۵۱۳/۱۱۱۹، نجم الدین ایلغازی بن أرتُق ( امیر ماردین ) و طغتگین و برخی از حاکمان محلی با سپاهی چهل هزار نفره از رود فرات گذشتند و در نزدیکی حلب اردو زدند. راجر سالرنویی ، امیر انطاکیه ، نیز با حدود بیست هزار جنگجو به مصاف آمد. نبردی خونین درگرفت ، صلیبیان شکست خوردند و بیش از پانزده هزار تن از آنان ، از جمله راجر سالرنویی ، کشته شدند (ابن قلانسی ، ص۲۰۰ ـ۲۰۱؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص ۵۵۳ـ۵۵۵؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۱۴۹ـ۱۵۰). پس از این نبرد، معروف به «دشت خون »، بودوئن دوم به سپاه ایلغازی ، که قلعه زَردَنا را محاصره کرده بود، یورش برد. در باره فرجام این جنگ نظر مورخان متفاوت است ؛ ابن منقذ (ص ۱۱۸، ۱۲۰) و ابن ابی الدَّم (ص۲۲۰ ) بر پیروزی مسلمانان تأکید دارند، حال آنکه رانسیمان (ج ۲، ص ۱۵۳) و گروسه (ج ۱، ص ۵۶۶) پیروزی را از آن صلیبیان دانسته اند.در اواخر ۵۱۴/ اوایل ۱۱۲۱ بین ایلغازی و بودوئن قرارداد صلح بسته شد (ابن قلانسی ، ص ۲۰۲؛ ابن عدیم ، ج ۲، ص ۱۹۵ـ ۱۹۶). این صلح دوامی نداشت و با حمله برادرزاده ایلغازی ، بَلَک بن بهرام (رجوع کنید به بَلَک *) به رُها، از میان رفت . بلک مدت کوتاهی رُها را محاصره کرد و در بازگشت با سپاهیان صلیبی به فرماندهی ژوسلن اول ، حاکم رها، جنگید و آنان را شکست داد و ژوسلن را اسیر کرد (ابن قلانسی ، ص ۲۰۸؛ ابن عدیم ، ج ۲، ص ۲۰۶).در ۹ صفر ۵۱۷/ ۸ آوریل ۱۱۲۳ بودوئن به حلب یورش برد و بدرالدوله ، حاکم اَرتُقی حلب ، که توان مقاومت نداشت ، قلعه اثارب را به وی واگذار کرد (ابن قلانسی ، ص ۲۰۹؛ ابن عدیم ، ج ۲، ص۲۱۰ ). بودوئن سپس ، برای رهایی ژوسلن ، راهی قلعه خرپوت شد، اما در جنگ با بلک شکست خورد و اسیر شد. بلک قلعه گِرگِر را نیز تصرف کرد (ابن قلانسی ، همانجا؛ قس ابن عدیم ، ج ۲، ص۲۱۰ ـ۲۱۱ که از حمله بودوئن به قلعه گرگر یاد کرده است ). او در جمادی الاولی ۵۱۷ حلب را از بدرالدوله گرفت و کفرطاب را محاصره کرد، اما چون خبر تصرف قلعه خرپوت توسط ارمنیان و فرار اسیران صلیبی (ژوسلن و بودوئن ) به او رسید، به سرعت بدانجا رفت و قلعه را پس گرفت و عده زیادی را به جرم همدستی با مهاجمان کشت و بودوئن را به حَرّان فرستاد، ژوسلن گریخته بود (ابن عدیم ، ج ۲، ص ۲۱۲ـ ۲۱۳؛ ابن عبری ، ۱۹۸۶، ص ۱۳۹؛ قس ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۶۱۴ از فرار بودوئن نیز یاد می کند).بودوئن پس از شکست در نبرد دشت خون ، از متحدان صلیبی خود، برای تصرف صور درخواست ناوگان دریایی کرده بود. این ناوگان سه سال بعد آماده حرکت شد و چند ماه بعد، در ربیع الا´خر ۵۱۷/۱۱۲۳ به بندر عکا رسید و در جنگ دریایی با ناوگان فاطمیان ، که در بندر عسقلان در حال گردش بود، آنان را شکست داد (طقوش ، ص ۴۶۷ـ ۴۶۸؛ رانسیمان ، ج۲ ، ص ۱۶۶ـ ۱۶۷). در ربیع الاول ۵۱۸/۱۱۲۴ صلیبیان با پشتیبانی ونیزیها شهر صور را محاصره کردند و شهر پس از حدود چهار ماه مقاومت ، تسلیم شد. به وساطت طغتگین ، صلیبیان به مردم امان دادند (ابن قلانسی ، ص ۲۱۱؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص۶۲۰ ـ ۶۲۲). در رجب همان سال ، با میانجیگری ابوالعساکر، امیر شَیزَر، بودوئن آزاد شد و به انطاکیه رفت (ابن عدیم ، ج ۲، ص ۲۲۲؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۱۷۱).بودوئن در اواخر ۵۱۹/ ۱۱۲۵، برای تصرف دمشق ، به سوی آنجا رفت اما در مصاف با سپاه طغتگین شکست خورد و عقب نشینی کرد (ابن قلانسی ، ص ۲۱۲ـ۲۱۳؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۶۳۹).پس از مرگ طغتگین در صفر ۵۲۲/ فوریه ۱۱۲۸، پسرش تاج الملوک (رجوع کنید به بوریان *) به حکومت دمشق رسید. در آغاز حکومت او، اسماعیلیان دمشق با صلیبیان متحد شدند تا آنان را برای گرفتن شهر یاری رسانند و در ازای آن صور از آن اسماعیلیان باشد. این توطئه افشا شد و در ۱۵ ماه رمضان ۵۲۳/ اول سپتامبر ۱۱۲۹ اسماعیلیان قتل عام شدند. صلیبیانِ دیگر مناطقِ شام ، خشمگین از این رویداد، به دمشق حمله بردند اما شکست خوردند و به شهرهای خود بازگشتند (ابن قلانسی ، ص ۲۲۰ـ۲۲۶؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۰، ص ۶۵۶ـ۶۵۷).در ۵۲۴/۱۱۳۰ عمادالدین زنگی ، امیر موصل ، برای استحکام موقعیت حلب ، پس از نبردی دشوار، قلعه اثارب را گرفت و ویران کرد (ابن اثیر،۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج۱۰ ، ص۶۶۲ ؛ قس ابن عدیم ، ج ۲، ص ۲۵۹، که تاریخ این رویداد را ۵۳۰ ذکر کرده است ). از این پس تا ۵۲۸ / ۱۱۳۴ در نبردهایی که میان مسلمانان و صلیبیان روی داد، مسلمانان پیروز بودند. مرگ بودوئن و ژوسلن اول نیز در همین فاصله (هر دو در ۵۲۵/۱۱۳۱) روی داد. در ذیقعده ۵۲۸ /اوت ۱۱۳۴، صلیبیان به قصد تصرف دمشق در حوران گرد آمدند، اما حمله شمس الملوک بوری (پسر تاج الملوک و حاکم دمشق ) به عکا و ناصره و طبریه ، آنان را واداشت تا به شهرهای خود بازگردند (ابن قلانسی ، ص ۲۴۲ـ ۲۴۳). آنها در ۵۳۲/۱۱۳۸ به شَیزر و مناطقی از حلب نیز حمله کردند و به پیروزیهایی دست یافتند، اما سرانجام ناکام به سرزمینهای خویش بازگشتند (ابن قلانسی ، ص ۲۵۸ـ ۲۵۹؛ ابن منقذ، ص ۲).استرداد رُها. در ۵۳۹/۱۱۴۴، عمادالدین زنگی در غیاب ژوسلن دوم ، امیر رها که در تل باشر بود، به این شهر حمله کرد و پس از ۲۸ روز محاصره ، این شهر را که نخستین امارت صلیبی در آن برپا شده بود تصرف کرد، او مانع تخریب شهر شد و دستور داد اسیران را آزاد کنند و غنایم را پس دهند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۹۸ـ۹۹؛ ابن عدیم ، ج ۲، ص ۲۷۸ـ ۲۷۹؛ ابن واصل ، ج۱ ، ص۹۳ ـ۹۴؛ قس رانسیمان ، ج۲ ، ص ۲۳۶ـ ۲۳۷، که خبر از کشتار مسیحیان داده است ). پس از فتح رها، سَروج و دیگر مناطق تحت اشغال صلیبیان در شرق رود فرات را تصرف کرد و دژ البیره را نیز محاصره کرد اما، به سبب آشفتگی اوضاع موصل ، ناچار بازگشت (ابن قلانسی ، ص ۲۸۰؛ ابن عدیم ، ج ۲، ص ۲۸۰). در ۵۴۱/۱۱۴۶، نیز قلعه جعبر را محاصره کرد اما در ربیع الا´خر همان سال کشته شد و پسرش ، نورالدین محمود، جانشین او گردید (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۱۰۹ـ۱۱۰).پس از کشته شدن عمادالدین زنگی ، ژوسلن دوم به همراه سپاه بودوئن در جمادی الا´خره ۵۴۱/ نوامبر ۱۱۴۶ با حمایت مسیحیان رُها، آنجا را پس گرفتند. اما نورالدین محمود به سرعت خود را به این شهر رساند و آن را محاصره کرد. ژوسلن دوم و برخی از سوارانش گریختند و جنگ به کشته شدن شمار بسیاری از مسیحیان و پیروزی نورالدین انجامید (رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص ۲۸۸؛ ابن واصل ، ج ۱، ص ۱۱۰ـ۱۱۱).شکستهای پی در پی صلیبیان و به ویژه سقوط رها، خشم مسیحیان اروپا را برانگیخت و یکی از عوامل مهم دومین حمله صلیبی شد (رجوع کنید به فاید حمادمحمد عاشور، ص ۲۷۱؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۲۳۷ـ ۲۳۸).

جنگ دوم . در ۵۴۰/ ۱۱۴۵ هوگ ، اسقف جبله ، به نمایندگی از سران صلیبی شرق ، به قصد دریافت کمک به حضور پاپ ائوگنیوس سوم در ویتربو رسید. پاپ نیز از فرمانروایان اروپا و مردم خواست به یاری مسیحیان شرق بروند (رانسیمان ، ج ۲، ص ۲۴۷ـ ۲۴۸).لوئی هفتم ، پادشاه فرانسه ، در رجب ۵۴۰/ دسامبر ۱۱۴۵ دعوت پاپ را پذیرفت و برای آماده کردن اشراف و حاکمان شهرهای فرانسه ، همگان را گرد آورد و با سخنرانی سن برنار، اسقف اعظم کلروو، بسیاری از شاهزادگان و مردم برای رفتن به جنگ آماده شدند (حومد، ج ۱، ص ۳۵۹؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۲۴۸ـ۲۵۲).سن برنار سپس به آلمان رفت و کونراد سوم ، امپراتور آن کشور، را به شرکت در دومین حمله صلیبی متقاعد ساخت . پادشاه فرانسه و پاپ تمایلی به شرکت کونراد در این حمله نداشتند ، چون می خواستند این جنگ فرانسوی صرف باشد (ادو دو دوئی ، ص ۱۲ـ۱۴؛ رانسیمان ، ج۲، ص ۲۵۴ـ۲۵۵).کونراد در ذیحجه ۵۴۱/ مه ۱۱۴۶، با سپاهی انبوه ، به سوی شرق حرکت کرد و حدود پنج ماه بعد به نیقیه رسید (ابن قلانسی ، ص ۲۹۷؛ ادو دو دوئی ، ص ۲۶؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۲۶۸). سپاه فرانسویان ، به فرماندهی لوئی هفتم ، نیز در همین زمان وارد قسطنطنیه شد (رانسیمان ، ج۲، ص ۲۶۱).در ۵۴۲/ ۱۱۴۷، سپاه کونراد به سوی متصرفات مسلمانان به راه افتاد، اما ده روز بعد، در کنار دُرولیه ، با حمله لشکریان سلجوقی رو به رو شد و در نبردی هولناک بیشتر سربازان آلمانی کشته شدند و کونراد با تعداد اندکی به نیقیه گریخت (ابن قلانسی ، همانجا؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۲۶۸).لوئی هفتم اندکی بعد به نیقیه رسید و از شکست کونراد آگاه شد. دو امپراتور بر آن شدند از طریق ساحل به سمت جنوب بروند. با بیماری کونراد و بازگشت او به قسطنطنیه ، لوئی هفتم فرماندهی سپاه را به عهده گرفت و به راه خود ادامه داد. در طول مسیر نبردهای پراکنده ای میان صلیبیان و ترکان سلجوقی روی داد که گاه به شکست یا پیروزی یکی از طرفین می انجامید. سرانجام لوئی هفتم ، که تاب مقاومت در برابر حملات سپاهیان سلجوقی را نداشت ، در انطاکیه به کشتی نشست و به فلسطین رفت (ادو دو دوئی ، ص ۶۵ـ ۶۸؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۲۶۸ـ ۲۷۴).در ۵۴۳/۱۱۴۸، پادشاهان فرانسه و آلمان و بیت المقدّس و نیز برخی از سران صلیبی شرق ، در عکا گرد آمدند و تصمیم گرفتند به دمشق حمله کنند (ابن اثیر، ۱۳۸۲، ص ۸۸؛ رانسیمان ، ج ۲، ص۲۸۰ ـ۲۸۱). سپاه متحد صلیبی ، یک ماه بعد دمشق را محاصره کرد. معین الدین اُنَر، از سران مملوک ، پس از چند درگیری با صلیبیان ، از امیران اطراف دمشق و نورالدین زنگی یاری خواست . با رسیدن نیروهای کمکی زنگیان *و بروز اختلاف میان سران سپاه صلیبی ، صلیبیان عقب نشینی کردند و به این ترتیب دومین حمله ایشان ناکام ماند (رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص۲۹۸ ـ۳۰۰؛ رانسیمان ، ج۲ ، ص۲۸۱ ـ ۲۸۵؛ فاید حمادمحمد عاشور، ص ۲۷۹).سلطان مسعود سلجوقی ، با استفاده از اوضاع آشفته صلیبیان ، در ۵۴۳/ ۱۱۴۸ به مرعش حمله برد و از سوی دیگر نورالدین زنگی را نیز روانه انطاکیه کرد تا صلیبیان نتوانند به مرعش کمک کنند. نورالدین قلعه هایی در شمال شرق انطاکیه را گرفت اما گرفتار حمله ناگهانی رمون دو پواتیه (فرمانروای انطاکیه ) و علی بن وفا (از سران کُرد اسماعیلی ) شد و شکست خورد. اندکی بعد، بار دیگر به انطاکیه تاخت و سپاه رمون را درهم شکست (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۱۳۴، ۱۴۴؛ ابن واصل ، ج۱ ، ص۱۱۴ ـ۱۱۵؛ رانسیمان ، ج۲ ، ص۳۲۵ ـ ۳۲۶).نبرد اِنب . نورالدین در ۲۰ ربیع الاول ۵۴۴/ ۲۸ ژوئیه ۱۱۴۹ برای تصرف قلعه اِنب حرکت کرد و در نبردی که در جلگه میان اِنب و مرداب غاب روی داد، فرمانروای انطاکیه و حاکم مرعش و بسیاری از شهسواران مشهور کشته شدند (رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص ۳۰۴ـ۳۰۵؛ ابن اثیر، ۱۳۸۲، ص ۹۸ـ۹۹؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۳۲۶). وی سپس به سوی انطاکیه رفت و شهر را محاصره کرد که سرانجام به صلح با صلیبیان ختم شد (ابن قلانسی ، ص ۳۰۵؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۱۴۹).در زمستان ۵۴۵/۱۱۵۰، در پایان قرارداد آتش بس با صلیبیان ، نورالدین به تل باشر حمله ای ناموفق کرد. وی ، سپس درصدد دستگیری ژوسلن دوم برآمد. ژوسلن اسیر و به دستور نورالدین زنگی ، کور شد. او نُه سال در زندان حلب ماند و در ۵۵۴/۱۱۴۹ درگذشت . پس از اسارت ژوسلن ، نورالدین دژها و شهرهای تحت تصرف وی ، چون تل باشر و مرعش ، را تصرف کرد (ابن قلانسی ، ص۳۱۰ ؛ قس ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۱۵۴ـ ۱۵۵، که سال ۵۴۶ را ذکر کرده است ؛ نیز رجوع کنید به رانسیمان ، ج ۲، ص ۳۲۷ـ ۳۲۸).در ۵۴۸، عسقلان پس از سالها، به دست بودوئن سوم به تصرف صلیبیان درآمد (ابن اثیر، ۱۳۸۲، ص ۱۰۶؛ مقریزی ، ۱۳۹۳، ج ۳، ص ۲۰۹).در ۱۰صفر ۵۴۹/ ۲۶ آوریل ۱۱۵۴، نورالدین دمشق را ازمجیرالدین ابق بن محمد گرفت . اندکی بعد، در ۵۵۱/ ۱۱۵۶، به حارِم یورش برد و با تصرف بخشی از شهر، با صلیبیان صلح کرد (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱ ص ۱۹۷، ۲۰۸؛ ابن عدیم ، ج۲ ، ص۳۰۵ ـ۳۰۶). او در ۵۵۸/ ۱۱۶۳، به متصرفات صلیبیان در اطراف دمشق حمله برد، اما صلیبیان او را بی پاسخ نگذاشتند و در نتیجه بسیاری از سپاهیانش کشته شدند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۲۹۴ـ۲۹۵).بودوئن سوم در ۲۱ صفر ۵۵۷/ ۸ فوریه ۱۱۶۲ درگذشت و برادرش ، آمالریک، به پادشاهی بیت المقدّس رسید. آمالریک که در اندیشه تصرف مصر بود، به بهانه نرسیدن جزیه سالانه ــ که صلیبیان از ۵۵۵/ ۱۱۶۰ بر دولت رو به اضمحلال فاطمی تحمیل کرده بودند ــ در ۵۵۸/ ۱۱۶۳ به این کشور لشکر کشید و شهر بلبیس *را محاصره کرد، اما به سبب طغیان رود نیل ، ناچار به بیت المقدّس بازگشت (رانسیمان ، ج ۲، ص۳۶۲ ـ ۳۶۳، ۳۶۷).نورالدین زنگی نیز، که از دیرباز قصد تصرف مصر را داشت ، با درخواست کمک ابوشجاع مجیرالدین شاور (آخرین وزیر فاطمیان ) لشکری به فرماندهی شیرکوه بن شاذی * به مصر فرستاد. شیرکوه در اواخر ۵۵۹/۱۱۶۴، راهی مصر شد و پس از نبردی کوتاه آنجا را تصرف کرد و منصب وزارت را به شاور بازگرداند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۲۹۸ـ۲۹۹). اندکی بعد شاور از شیرکوه خواست از مصر خارج شود. شیرکوه نپذیرفت ، از این رو شاور از آمالریک یاری خواست . آمالریک نیز، برای جلوگیری از اتحاد فاطمیان و زنگیان ، در ماه رمضان ۵۵۹ عازم مصر شد و در کنار رود نیل به لشکریان شاور پیوست . آنها شیرکوه را در بلبیس محاصره کردند (ابن واصل ، ج ۱، ص ۱۳۹ـ ۱۴۰؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۳۶۸).نورالدین زنگی ، برای کاستن فشار بر سپاهیانش در بلبیس ، در همان زمان به حارم حمله برد و آنجا را گرفت و چند تن از امیران صلیبی را اسیر کرد. او همچنین بانیاس *را به تصرف درآورد (ابن عدیم ، ج۲ ، ص۳۱۹ ـ۳۲۱؛ رانسیمان ، ج۲ ، ص۳۶۹ ـ ۳۷۰).پیروزی نورالدین زنگی در شمال شام سبب شد آمالریک برای حفظ سرزمینش با شیرکوه صلح نماید؛ ازاین رو، مقرر شد سپاهیان دو طرف هم زمان در ذیحجه ۵۵۹/ اکتبر ۱۱۶۴ از مصر خارج شوند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج۱۱ ، ص۳۰۰ ؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۳۶۹). در ۵۶۲، عاضدلدین اللّه (آخرین خلیفه فاطمی ) از نورالدین زنگی یاری خواست ؛ این بار، برادر زاده شیرکوه ، صلاح الدین ایوبی ، نیز با او راهی مصر شد. شاور بار دیگر از آمالریک یاری خواست . او نیز با شتاب به سوی مصر رفت . در جنگی که در جمادی الاولی ۵۶۲/ فوریه ۱۱۶۷ روی داد، شیرکوه پیروز شد و بیشتر سپاه صلیبی کشته و عده ای نیز اسیر شدند. شیر کوه سپس وارد اسکندریه شد و بخشی از لشکریانش را به فرماندهی صلاح الدین ایوبی آنجا گذاشت و خود با دیگر سپاهیانش راهی صعید مصر شد، اما بار دیگر شاور به همراه صلیبیان ، اسکندریه را محاصره کردند. صلاح الدین شیرکوه را به یاری طلبید. شیرکوه به اسکندریه بازگشت و به آمالریک پیشنهاد کرد هر دو سپاه از مصر خارج شوند. به این ترتیب ، دو سپاه در ذیقعده ۵۶۲/ اوت ۱۱۶۷ از مصر خارج شدند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۳۲۴ـ۳۲۷؛ ابن واصل ، ج ۱، ص ۱۴۸ـ۱۵۲؛ ابن تغری بردی ، ج ۵، ص ۳۸۴).به رغم قرارداد صلح بین آمالریک و شیرکوه ، شاور که عملاً فرمانروای مصر شده بود، گروهی از شوالیه های مشهور صلیبی را به منظور محافظت از خود در مصر نگاه داشت و سالانه صد هزار دینار نیز به آنان پرداخت (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۳۲۷؛ ابن تغری بردی ، ج ۵، ص ۳۴۹).در ۵۶۳/ ۱۱۶۸، امپراتور روم شرقی با آمالریک (پادشاه بیت المقدّس ) برای تصرف مصر، پیمان بست . بنا به این پیمان ، انطاکیه به روم شرقی واگذار می شد و سهمی از غنایم مصر نیز به بیزانسیها می رسید. این پیمان که در قسطنطنیه به امضا رسید، عملی نشد زیرا امپراتور در بالکان درگیر بود و صلیبیان نیز برای اشغال مصر شتاب داشتند (رانسیمان ، ج ۲، ص ۳۷۷ـ۳۷۹)؛ از این رو، در محرّم ۵۶۴/ اکتبر ۱۱۶۸ آمالریک ، با بهره جستن از ناتوانی حکومت فاطمیان و همچنین رسیدن سواران تازه نفس صلیبی ، روانه قاهره شد. آنها ابتدا بلبیس را گرفتند و غارت و کشتار کردند، سپس به قاهره حمله بردند و آن را محاصره کردند. غارت و کشتار مردم در بلبیس سبب مقاومت مردم در قاهره شد. پیش از رسیدن صلیبیان ، به دستور شاور، فسطاط را آتش زدند. با طول کشیدن مدت محاصره ، شاور به آمالریک پیشنهاد صلح کرد و با شرایطی پذیرفته شد (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۳۳۵ـ۳۳۷؛ ابن واصل ، ج۱ ، ص ۱۵۵ـ ۱۵۸؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۳۷۹ـ۳۸۱).از سوی دیگر عاضدلدین اللّه ، پنهانی ، از نورالدین زنگی برای سرکوب صلیبیان و نجات قاهره یاری خواست ؛ ازاین رو، شیرکوه به همراه صلاح الدین ایوبی برای سومین بار راهی مصر شد. صلیبیان ، که از نزدیک شدن سپاه نورالدین آگاه شدند، محاصره قاهره را رها کردند و در اول ربیع الا´خر ۵۶۴/ ژانویه ۱۱۶۹ به شام بازگشتند. شیرکوه وارد قاهره شد. وی اندکی بعد، به دستور خلیفه ، شاور را کشت و خود وزیر شد (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۳۳۸ـ۳۴۰؛ ابن واصل ، ج ۱، ص ۱۵۸ـ ۱۶۴؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۳۸۲ـ۳۸۳).در پی ناکامی صلیبیان در مصر، آمالریک و درباریانش دریافتند که بقای آنان در شرق تنها در گرو فتح مصر است ؛ ازاین رو، آمالریک در ۵۶۴/۱۱۶۹ هیئتی نزد پاپ الکساندر سوم ، لوئی هفتم ، فردریک بارباروس *(امپراتور آلمان )، هنری دوم (پادشاه انگلستان ) و ویلیام دوم (پادشاه سیسیل ) فرستاد و از آنان یاری خواست این تلاشها بی نتیجه ماند (ابن واصل ، ج ۱، ص ۱۷۹ـ۱۸۱؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۳۸۴).آمالریک منتظر کمک شاهان اروپا نماند و از دامادش ، مانوئل کومننوس (امپراتور بیزانس )، خواست تا پیمان سال پیش را تجدید کنند. مانوئل پذیرفت و ناوگان دریایی خود را برای فتح مصر فرستاد. سپاه صلیبی در محرّم ۵۶۵/ سپتامبر ۱۱۶۹ از شهر عسقلان حرکت کرد تا به کمک ناوگان دریایی بیزانس به مصر حمله کند. آنان دمیاط را محاصره کردند، اما مقاومت مردم و رسیدن نیروی کمکی از شام و اختلاف نظر میان سران صلیبی ، سبب شکست صلیبیان شد (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص۳۵۱ ـ ۳۵۲؛ ابن واصل ، ج ۱، ص ۱۷۹ـ۱۸۳؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۳۸۵ـ ۳۸۸).عاضدلدین اللّه در ۱۰ محرّم ۵۶۷ درگذشت و صلاح الدین ایوبی ، که پس از مرگ شیرکوه جانشین او شده بود، خطبه را به نام المستضی بامراللّه خواند و بدین ترتیب مصر به قلمرو خلافت عباسیان پیوست (رجوع کنید به ابن اثیر، ۱۳۸۲، ص ۱۵۶).صلاح الدین ایوبی پس از سرکوب مخالفانش در مصر و مرگ نورالدین زنگی در ۵۶۹ و شکست ویلیام دوم در نبرد اسکندریه ، قدرت و نفوذ بیشتری یافت (رجوع کنید به همو، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۳۹۸، ۴۱۲ـ۴۱۴؛ ابن عدیم ، ج ۲، ص ۳۴۰). او، به درخواست امرای دمشق ، در ربیع الاول ۵۷۰/ سپتامبر ۱۱۷۴ به دمشق رفت و سپس حمص و حماه را تصرف و حلب را نیز محاصره کرد، اما با حمله رمون سوم ، امیر طرابلس ، به مناطق زیر نفوذ صلاح الدین ، از جمله حمص ، ناگزیر از محاصره حلب دست کشید (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۴۱۷ـ ۴۲۰). در همان اوان ، آمالریک نیز درگذشت (ذیحجه ۵۶۹/ ۱۱ ژوئیه ۱۱۷۴). از این پس تا ۵۷۴/ ۱۱۷۸ نبردهایی بین صلاح الدین ایوبی و صلیبیان روی داد که بیشتر به پیروزی صلاح الدین انجامید (در نبرد تلّ جزر صلاح الدین شکست خورد). سرانجام ، بودوئن چهارم (فرزند و جانشین آمالریک ) و رمون سوم ، هریک به صلاح الدین پیشنهاد صلح دادند. به موجب پیمانی که در ۵۷۵/ ۱۱۸۰ میان نمایندگان صلاح الدین و بودوئن و سپس رمون منعقد شد، مدت دو سال صلح برقرار شد (رجوع کنید به همان ، ج ۱۱، ص ۴۳۰ـ۴۳۲، ۴۴۴، ۴۵۲ـ ۴۵۷؛ رانسیمان ، ج ۲، ص ۴۱۶ـ ۴۲۲). با حمله نافرجام رنو دوشاتیون حاکم منطقه ماوراء اردن به کاروان حاجیانِ خانه خدا و قصد او برای حمله به مدینه و تن ندادن حکومت اورشلیم به پرداخت غرامت ، این پیمان عملاً لغو شد (رجوع کنید به ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۴۷۰؛ ابوالفداء، ج ۳، ص ۶۳؛ گروسه ، ج ۲، ص ۷۰۰). از محرّم ۵۷۸ تا ۵۸۳/ ۱۱۸۲ـ ۱۱۸۷ میان ایوبیان *و صلیبیان به صورت متناوب جنگ بود. صلیبیان ، حتی به غارت و کشتار مسلمانان در سواحل حجاز دست یازیدند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۴۸۱، ۴۹۰؛ ابن واصل ، ج ۲، ص ۱۲۷ـ ۱۳۱). سرانجام در ۱۷ ربیع الا´خر ۵۸۳/ ژوئن ۱۱۸۷، صلاح الدین ایوبی با سپاهی دوازده هزار نفر حرکت کرد؛ نخست طبریه را گرفت و وقتی شنید صلیبیان به سویش می آیند لشکریانش را به روستای حِطین منتقل کرد (ابن عدیم ، ج ۳، ص ۹۱ـ ۹۴؛ ابن واصل ، ج ۲، ص ۱۸۷ـ ۱۸۸).در ۲۴ ربیع الا´خر ۵۸۳/ ۳ ژوئیه ۱۱۸۷، جنگ مشهور حطین *درگرفت و به پیروزی صلاح الدین ایوبی انجامید. در این جنگ ، پادشاه بیت المقدّس و تعدادی از امیران و حاکمان صلیبی ، از جمله رنو دوشاتیون ، به اسارت در آمدند. رنو دوشاتیون ، به سبب حمله به زائران بیت اللّه الحرام گردن زده شد و بقیه در قلعه دمشق محبوس شدند (عمادالدین کاتب ، ص ۷۷ـ ۸۲؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۱، ص ۵۳۴ ـ ۵۳۸؛ ابن واصل ، ج ۲، ص ۱۸۸ـ۱۹۵؛ نیز رجوع کنید به حطّین * ).پس از نبرد حطین ، صلاح الدین بسیاری ازشهرها را از صلیبیان بازپس گرفت (رجوع کنید به عمادالدین کاتب ، ص ۸۸ ـ ۹۵، ۱۰۲، ۱۰۴ـ۱۰۷؛ ابن شداد، النوادر السلطانیه ، ص ۷۹ـ۸۰) و در رجب همان سال به سوی بیت المقدّس رفت و آنجا را محاصره کرد. آنها پس از دوازده روز، با گرفتن امان نامه تسلیم شدند (عمادالدین کاتب ، ص ۱۱۶ـ ۱۲۸؛ ابن شداد، النوادر السلطانیه ، ص ۸۱ ـ۸۲). در ۵۸۴/۱۱۸۸، صلاح الدین بسیاری از بخشهای شام را گرفت و با حاکم انطاکیه نیز صلح کرد (رجوع کنید به ابن شداد، النوادر السلطانیه ، ص ۸۶ ـ ۹۵).

جنگ سوم . پس از استقرار صلاح الدین ، صلیبیان صور کونراد مونفرا را، که به این شهر پناهنده شده بود، به ریاست برگزیدند (عمادالدین کاتب ، ص ۲۸۹؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۳۲؛ ابن شداد، النوادرالسلطانیه ، ص ۱۳۶). او که می دانست بقای صلیبیان در شام و شرق در گرو حمله به متصرفات مسلمانان است ، در اواسط ۵۸۳/ ۱۱۸۷ یوشیا، اسقف شهر صور، را به همراه تصاویری موهن از حضرت مسیح علیه السلام نزد پاپ گرگوریوس هشتم و پادشاهان اروپا فرستاد و از آنان یاری خواست (ابن شداد، النوادرالسلطانیه ، ص ۱۳۶ـ ۱۳۷؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۳۲؛ ذیل تاریخ ولیم الصوری ، ص ۳۴۰ـ ۳۴۲).با درگذشت گرگوریوس ، جانشین او، کلمنس سوم ، امپراتور آلمان فردریک بارباروس ، امپراتور فرانسه فیلیپ و پادشاه انگلستان هنری دوم را به شرکت در این حمله برانگیخت ( ذیل تاریخ ولیم الصوری ، همانجا). پس از مرگ هنری دوم در رجب ۵۸۴ و جانشینی ریچارد اول معروف به ریچارد (در منابع عربی ، انکتار) شیردل ، جنگهای انگلستان با فرانسه پایان یافت و قرار شد پادشاهان دو کشور در تابستان ۵۸۶/۱۱۹۰ راهی سیسیل شوند و به سوی مشرق زمین بروند (همان ، ص ۳۴۲؛ حومد، ج ۲، ص ۱۰۶). بارباروس نیز در ربیع الا´خر ۵۸۵/ مه ۱۱۸۹با سپاهی عظیم به سوی قسطنطنیه حرکت کرد (ابن شداد، النوادر السلطانیه ، ص ۱۱۵؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۴۸).نگرانی امپراتور روم شرقی ، اسحاق دوم ملقب به آنگلوس ، از این لشکرکشی سبب شد تا با صلاح الدین پیمانی برای مقابله با سپاه آلمان منعقد کند. براساس این پیمان ، که خشم اروپای غربی را بر ضد امپراتور برانگیخت ، مقرر شد وی مانع عبور سپاهیان آلمان شود و در مقابل ، صلاح الدین نیز تعهد کرد اماکن مقدّس صلیبیان را زیر نظر ارتدوکسها قرار دهد (عمادالدین کاتب ، ص ۴۱۴؛ ابن شداد، النوادرالسلطانیه ، ص ۱۳۲ـ۱۳۳؛ ذیل تاریخ ولیم الصوری ، ص ۳۵۴).از سوی دیگر، قلیچ ارسلان دوم بر آن شد با بارباروس پیمانی بر ضد صلاح الدین و امپراتور ببندد، که براساس آن امنیت سپاه آلمان را در درون قلمروش تأمین کند اما پسرش ، قطب الدین ملکشاه دوم ، مخالفت کرد و به جنگ آلمانها رفت و شکست خورد و سپاه آلمان وارد قونیه شد. آنگاه بارباروس با قلیچ ارسلان موافقت نامه ای امضا کرد و از قلمرو سلجوقیان روم به سوی شام حرکت کرد (رجوع کنید به عمادالدین کاتب ، ص ۳۸۹ـ ۳۹۰؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ ـ ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۴۸ـ۴۹). در این هنگام ، امپراتور آلمان درگذشت و فرماندهی سپاه به پسرش واگذار شد، اما با شیوع بیماریهای گوناگون و ضعف فرمانده در اداره امور، بسیاری از سپاهیان مردند یا به آلمان بازگشتند و تنها بخشی از آن سپاه عظیم باقی ماند (رجوع کنید به عمادالدین کاتب ، ص۳۹۰ ـ۳۹۳؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۴۹).هم زمان با نزدیک شدن سپاه آلمان به شام ، در رجب ۵۸۵/ اوت ۱۱۸۹، صلیبیان از صور به سوی عکا حرکت کردند. صلاح الدین بر آن بود در بین راه با آنان بجنگد ولی با مخالفت برخی از فرماندهانش ، ناگزیر تا عکا آنان را تعقیب کرد و یک روز پس از ورود ایشان به عکا رسید و شهر را محاصره کرد و پس از یک ماه نبردهای پراکنده ، جنگ سختی میان صلیبیان و مسلمانان درگرفت که در آن سپاه صلاح الدین پیروز شد و بسیاری از صلیبیان کشته شدند (رجوع کنید به عمادالدین کاتب ، ص ۲۹۶ـ۳۱۷؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۳۶ـ۳۹؛ ابن شداد، النوادر السلطانیه ، ص ۱۰۲ـ۱۰۹).از طرف دیگر، هنگامی که سپاه آلمان به سوی عکا می آمد مسلمانان چند بار به آنان حمله کرده بودند (مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۲۱۸). در اول ماه رمضان ۵۸۵/ ۱۳ اکتبر ۱۱۸۹ صلاح الدین ایوبی خبر رسیدن سپاه آلمان را دریافت کرد و بهاءالدین شداد، قاضی و مورخ خود، را نزد خلیفه عباسی و دیگر امیران سرزمینهای اسلامی فرستاد و آنان را به جهاد با صلیبیان دعوت کرد، که ایشان نیز آن را پذیرفتند (عمادالدین کاتب ، ص ۳۳۲ـ۳۳۴؛ ابن واصل ، ج ۲، ص ۳۰۶ـ ۳۰۷، ۳۱۰ـ ۳۱۲).حرکت شاهان اروپا به سوی عکا. فیلیپ و ریچاردِ شیردل ، پس از عزیمت ، در مسینا بر سر تقسیم سرزمینهای متصرفی به توافق رسیدند و آنگاه مسینا را به قصد شام ترک کردند (پوئیک ، ص ۳۰۲؛ حومد، ج ۲، ص ۱۱۸). فیلیپ و سپاهیانش به عکا رفتند و ریچارد، به توصیه صلیبیان مشرق زمین ، نخست جزیره قبرس را تصرف کرد و سپس به عکا رفت (عماد الدین کاتب ، ص ۴۷۴، ۴۷۷ـ ۴۷۸؛ ابن شداد، النوادر السلطانیه ، ص ۱۵۸؛ ابن واصل ، ج ۲، ص ۳۴۹ـ۳۵۰). با ورود ریچارد به عکا محاصره مسلمانان داخل قلعه عکا شدیدتر شد تا اینکه سرانجام سیف الدین هَکّاری ، معروف به مَشطوب ، فرمانده دژ عکا، در مقابل شرایطی پیشنهاد تسلیم شدن را پذیرفت و قلعه دژ عکا را، پس از حدود دو سال مقاومت ، به صلیبیان تسلیم کرد (رجوع کنید به عمادالدین کاتب ، ص ۵۰۵، ۵۱۲ ـ ۵۱۴؛ ابن شداد، النوادر السلطانیه ، ص ۱۶۸-۱۷۲؛ ابن ابی الدَّم ، ص ۲۷۳؛ ابن کثیر، ج ۱۲، ص ۳۴۲ـ ۳۴۵).صلیبیان پس از تصرف عکا به عهد خود وفا نکردند و چندی بعد با وجود امان نامه ای که داده بودند، هزاران تن از مسلمانان شهر را کشتند. ابن عبری علت این کشتار را اختلاف میان مسلمانان و صلیبیان بر سر نحوه مبادله اسرا و اموال دانسته است (رجوع کنید به ۱۹۸۶، ص ۲۱۹ ـ۲۲۰؛ همو، ۱۴۰۳، ص ۳۸۶ـ ۳۸۷) اما مورخان مسلمان بر آن اند که نیرنگ صلیبیان ، موجب بروز اختلاف شد (رجوع کنید به عمادالدین کاتب ، ص ۵۸۲؛ ابن شداد، النوادر السلطانیه ، ص ۱۷۴؛ ابن واصل ، ج ۲، ص ۳۶۳ـ۳۶۴؛ ابن کثیر، ج ۱۲، ص ۳۴۴ـ ۳۴۵).صلیبیان از طریق جاده ساحلی و با کشتیهای جنگی به شهر یافا و سپس به قیصریه رفتند. مسلمانان در طول این مسیر آنان را تعقیب کردند و بسیاری از آنان را به قتل رساندند (عماد الدین کاتب ، ص ۵۳۱ ـ ۵۳۸؛ ابن شداد، النوادرالسلطانیه ، ص ۱۷۵ـ ۱۷۸). پس از فتح قیصریه ، صلیبیان به ارسوف رفتند و در شعبان ۵۸۷/ سپتامبر ۱۱۹۱ این شهر را نیز فتح کردند. شکستهای متوالی ، صلاح الدین را به اجرای ترفند تخریب شهرها واداشت تا صلیبیان به آنها چشم طمعی نداشته باشند، چنان که پس از نبرد ارسوف دستور داد عسقلان و رَمْلَه را ویران کنند و آنگاه به قدس رفت و از استحکامات آن بازدید کرد و به اردوگاهش در رمله بازگشت (عمادالدین کاتب ، ص ۵۴۳ ـ ۵۴۵، ۵۴۹ ـ۵۵۲؛ ابن شداد، النوادرالسلطانیه ، ص ۱۸۳ـ۱۹۰).در ۸ شوال ۵۸۷/ ۲۹ اکتبر ۱۱۹۱، ریچارد به قصد فتح قدس از یافا حرکت کرد و پس از نبرد با پیشقراولان سپاه صلاح الدین در پازور، راهی رمله شد و در آنجا اردو زد (عمادالدین کاتب ، ص ۵۵۸ ـ۵۵۹؛ ابن واصل ، ج ۲، ص ۳۷۳)، اما وقتی دریافت که صلاح الدین استحکامات قدس را تقویت کرده و نیروهای کمکی نیز به قدس آمده است مطمئن شد که نمی تواند این شهر را، مادامی که صلاح الدین زنده است ، فتح کند و به یافا بازگشت (ابن اثیر، ۱۳۹۹ ـ ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۷۴؛ ابن عبری ، ۱۹۸۶، ص ۲۲۳). ازاین رو ریچارد، و نیز کونراد حاکم صور، جداگانه فرستادگانی نزد صلاح الدین گسیل داشتند و تقاضای صلح کردند، اما صلاح الدین نپذیرفت (عمادالدین کاتب ، ص۵۶۰ ؛ ابن شداد، النوادرالسلطانیه ، ص ۱۹۹، ۲۰۱ـ ۲۰۴). اندکی بعد، کونراد در ۱۳ ربیع الا´خر ۵۸۸/ ۲۸ آوریل ۱۱۹۲، به تحریک ریچارد شیردل ، به دست دو تن از باطنیان اسماعیلی کشته شد (عمادالدین کاتب ، ص ۵۸۹ ـ۵۹۰؛ حموی ، ص ۳۲۹ـ ۳۳۰؛ قس ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۷۸ـ۷۹؛ ابن عبری ، ۱۹۸۶، همانجا) و در همان زمان اوضاع سیاسی انگلستان رو به وخامت نهاد (حومد، ج ۲، ص ۱۵۴) و سرانجام ، در ۲۱ شعبان ۵۸۸/ اول سپتامبر ۱۱۹۲ میان صلیبیان و مسلمانان قرارداد صلحی برای سه سال و سه ماه منعقد گردید و بدین ترتیب سومین جنگ صلیبی به پایان رسید (رجوع کنید به عماد الدین کاتب ، ص ۵۹۸ ـ۶۰۹؛ ابن شداد، النوادرالسلطانیه ، ص ۲۳۲ـ ۲۳۵؛ ابن عبری ، ۱۹۸۶، ص ۲۲۴).پس از امضای پیمان صلح ، سران صلیبی به زیارت قدس رفتند و به اروپا بازگشتند و فقط کنت هنری (خواهرزاده ریچارد و جانشین کونراد) به عنوان پادشاه بیت المقدّس ماند. صلاح الدین نیز ماه رمضان را در قدس گذراند، آنگاه به دمشق رفت و پس از چهار ماه اقامت در آنجا، بیمار شد و در ۲۷ صفر ۵۸۹/ ۳ مارس ۱۱۹۳ درگذشت (عمادالدین کاتب ، ص ۶۱۰ـ ۶۱۹؛ابن شداد، النوادر السلطانیه ، ص ۲۳۹ـ ۲۴۰، ۲۴۳ـ ۲۴۶؛ نیز رجوع کنید به صلاح الدین ایوبی * ).در ۵۹۳/۱۱۹۷ هنری درگذشت و فرمانروایی عکا به پادشاه قبرس واگذار شد (سعید عبدالفتاح عاشور، ۲۰۰۲، ص ۳۶). مسلمانان ، با استفاده از بحرانهای داخلی صلیبیان و نیز با توجه به اتمام مدت صلح ، یافا را تصرف کردند. صلیبیان نیز یک ماه بعد، به تلافی ، بیروت را، بدون جنگ در اختیار گرفتند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۱۲۶ـ۱۲۷؛ ابن واصل ، ج ۳، ص ۷۱، ۷۴؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۲۵۱). آنگاه در نیمه محرّم ۵۹۴/ اواخر نوامبر ۱۱۹۷ از صور راهی قلعه تبنین *شدند و آنجا را محاصره کردند ولی مقاومت مدافعان و رسیدن نیروهای کمکی مصری و نیز وصول خبر درگذشت هنری ششم ، امپراتور آلمان که به بازگشت آلمانها انجامید، مانع تصرف قلعه شد (سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص ۴۵۵ـ۴۵۶؛ ابن واصل ، ج ۳، ص ۷۵ـ۷۶). در شعبان ۵۹۴/ ژوئیه ۱۱۹۸ پادشاه عکا با ملک عادل ایوبی ، بر اساس شرایط صلح صلاح الدین با ریچارد شیردل ، قرارداد صلحی برای پنج سال و هشت ماه منعقد کرد (ابوشامه ، ۱۲۸۷ـ ۱۲۸۸، ج ۲، ص ۱۱۷؛ حومد، ج ۲، ص۱۹۱؛ قس ابن واصل ، ج ۳، ص ۷۸).

جنگ چهارم . پاپ اینوکنتیوس سوم به قصد پس گرفتن قدس و تقویت سلطه و نفوذ خود، تصمی گرفت چهارمین حمله صلیبی را به راه اندازد. بدین منظور کشیش فولک دونویی را مأمور تبلیغِ چنین حمله ای کرد و او توانست موافقت تعدادی از امیران اروپا را جلب کند (دورانت ، ج ۴، ص ۶۰۲؛ حومد، ج ۲، ص ۱۹۴). این امرا تصمیم گرفتند که در ونیز گرد هم آیند و از آنجا راهی مشرق زمین شوند؛ ازاین رو، با حاکم ونیز، دوک انریکو داندلو توافق کردند که وی در ازای دریافت ۰۰۰ ، ۸۵ سکه نقره و نیز نیمی از سرزمینهای فتح شده ، پنجاه کشتی در اختیارشان بگذارد. پس از امضای این توافقنامه در رمضان ۵۹۷/ ژوئن ۱۲۰۱، از تمام صلیبیان خواسته شد در ونیز گرد آیند تا از آنجا راهی مصر و سپس شام گردند. ونیزیها که با دولت و بازرگانان مصر قراردادهای تجاری داشتند، از شرکت در این حمله خودداری کردند (رجوع کنید به ولف، ص ۳۴۱ـ۳۴۲، ۳۴۵؛ مایر، ص ۲۲۲). صلیبیان نتوانستند مبلغ مورد توافق را به ونیز بپردازند، ازاین رو به پیشنهاد حاکم ونیز، شهر زارا در ولایت دالماسی را که مجارها در ۵۸۲/ ۱۱۸۶ از چنگ ونیزیها خارج کرده بودند، به رغم مخالفت شدید پاپ ، در ربیع الاول ۵۹۹/ نوامبر ۱۲۰۲، برای حاکم تصرف کردند. پاپ تصمیم گرفت تمام شرکت کنندگان در این حمله را تکفیر کند اما وقتی پی برد صلیبیان اروپای غربی تحت فشار ونیزیها دست به این کار زده اند به تکفیر ونیزیها بسنده کرد (ولف ، ص ۳۴۵ـ۳۴۹؛ مایر، ص ۲۲۳ ـ ۲۲۴). صلیبیان تا رسیدن بهار چند ماه در این شهر ماندند (ولف ، ص ۳۴۹). این اقامت با تحولات تعیین کننده ای همراه بود و مسیر حمله صلیبی را تغییر داد. قضیه آن بود که در ۵۹۱ / ۱۱۹۵اسحاق دوم با دسیسه برادرش (آلکسیوس سوم ) از امپراتوری روم شرقی خلع شد و پسر خردسالش ، آلکسیوس ، نیز زندانی گردید. در ۵۹۷/۱۲۰۱ آلکسیوس از زندان گریخت و نزد پادشاه آلمان ، که همسر خواهرش بود، رفت و از وی برای بازپس گیری تاج و تختش کمک خواست (مایر، ص ۲۲۴؛ ولف ، ص ۳۴۷).در اواسط ۵۹۹/ اوایل ۱۲۰۳، فرستاده امپراتور آلمان نزد فرمانده صلیبیان مقیم شهر زارا رفت و پیشنهاد کرد چنانچه صلیبیان در بازپس گیری تاج و تخت لکسیوس کمک کنند، او علاوه بر تأمین تمام هزینه های این حمله و اعزام ده هزار سپاهی برای مشارکت در حمله به شرق ، کلیسای امپراتوری روم شرقی را نیز تابع کلیسای کاتولیک رم خواهد کرد. این پیشنهاد، صلیبیان را به دو دسته موافق و مخالف تقسیم کرد، اما سرانجام ، با غلبه نظر اکثریت ، قرار شد آنها نخست به قسطنطنیه بروند و پس از بازگرداندن آلکسیوس به اریکه قدرت ، راهی شام شوند (ولف ، ص ۳۴۶، ۳۴۹ـ۳۵۰؛ مایر، ص ۲۲۴ـ ۲۲۵).با رسیدن صلیبیان به پشت دروازه های قسطنطنیه ، در ذیقعده ۵۹۹/ ژوئیه ۱۲۰۳ ، آلکسیوس سوم گریخت و اسحاق دوم و آلکسیوس چهارم ، مشترکاً، به پادشاهی رسیدند (رجوع کنید به دورانت ، ج۴ ، ص ۶۰۴؛ حومد، ج ۲، ص ۱۹۹؛ ولف ، ص ۳۵۵). اشراف قسطنطنیه که ابتدا آلکسیوس چهارم را یاری کرده بودند، پس از مطّلع شدن از وعده های وی به صلیبیان ، سر به مخالفت و شورش برداشتند و این مخالفت ، با حمایت مقامات کلیسا که به هیچ وجه حاضر به تمکین در برابر کلیسای کاتولیک رم نبودند، همراه شد. صلیبیان ، وقتی پی بردند که آلکسیوس قادر به انجام دادن تعهداتش نیست ، تصمیم به خلع او گرفتند. به روایتی ، شورشیان قسطنطنیه شاه جوان و پدرش را به قتل رساندند، اما به روایتی دیگر صلیبیان شاه و پدر نابینایش را زندانی کرده و سپس کشتند (رجوع کنید به ابن عبری ، ۱۴۰۳، ص ۳۹۶ـ ۳۹۷؛ مایر، ص ۲۲۸؛ ولف ، ص ۳۵۶ـ۳۵۷). حمله اصلی به قسطنطنیه ، در ۳ شعبان ۶۰۰/ ۶ آوریل ۱۲۰۴ صورت گرفت . صلیبیان ، پس از نبردی سخت شهر را تصرف کردند و در ۱۶ مه / ۱۴ ماه رمضان بودوئن ، کنتِ فلاندر، را به عنوان نخستین امپراتور امپراتوری لاتینی قسطنطنیه برگزیدند (رجوع کنید به ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۱۹۰ـ۱۹۲؛ ولف ، همانجا؛ مایر، ص ۲۲۹ـ ۲۳۰). بدین ترتیب ، حمله چهارم صلیبی با تصرف قسطنطنیه و تشکیل امپراتوری لاتینی قسطنطنیه پایان یافت . اما حاکم مسیحی عکا و قبرس ، که از ماجرا بی خبر و در انتظار صلیبیان بود، اقدام به اجرای یک رزمایش دریایی در سواحل مصر و رود نیل کرد (رجوع کنید به ابن واصل ، ج ۳، ص ۱۶۱؛ سعید عبدالفتاح عاشور، ۲۰۰۲، ص ۳۸) و چون از سرنوشت حمله چهارم صلیبی آگاه و از آمدن صلیبیان به شرق ناامید شد، بی درنگ در پی تمدید صلح با ملک عادل ایوبی برآمد (محرّم ۶۰۱/ سپتامبر ۱۲۰۴؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۱۹۴؛ ابن واصل ، ج ۳، ص ۱۶۲؛ سعید عبدالفتاح عاشور، ۲۰۰۲، همانجا). در ربیع الاول ۶۰۷، به پیشنهاد ملک عادل قرارداد مذکور برای شش سال دیگر، تمدید شد (سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص ۵۴۵؛ ابن واصل ، ج ۳، ص ۲۰۱؛ حومد، ج ۲، ص ۲۱۰).حمله صلیبی کودکان (۶۰۹/ ۱۲۱۲). این حمله در اصل نظامی نبود و هیچ یک از کودکان شرکت کننده در آن نیز به قدس نرسیدند، اما چون این حمله همان اهداف جنگهای صلیبی را داشت ، آن را جزو جنگهای صلیبی برشمرده اند (حومد، ج ۲، ص ۲۱۱).نخستین بار، یک کودک دوازده ساله فرانسوی به نام استفن مدعی شد که خواب دیده است حضرت مسیح علیه السلام از او خواسته دست به حمله بزند. استفن حدود سی هزار کودک را دور خود جمع کرد و در اواخر محرّم ۶۰۹/ اواخر ژوئن ۱۲۱۲ به سوی جنوب حرکت کردند. او ادعا کرده بود که دریا شکافته خواهد شد و چون این اتفاق رخ نداد بسیاری از اطرافش پراکنده شدند و فقط وفادارانش ماندند. سرنوشت این وفاداران چندان روشن نیست ولی گفته شده است که چند تاجر ونیزی آنها را به شام یا تونس و مصر بردند و همه را به بردگی فروختند (دورانت ، ج ۴، ص ۶۰۶؛ مایر، ص ۲۴۳ـ۲۴۴).گروه دوم کودکان صلیبی ، حدود بیست ، و به روایتی سی هزار، آلمانی بودند که به سرپرستی نوجوانی به نام نیکولاوس اهل کولونی عازم شرق شدند. بیشتر افراد این گروه نیز پس از تحمل سختیهای بسیار بازگشتند و از باقی ماندگان نیز برخی در جنووا اقامت گزیدند و از گروه دیگر، که به قصد زیارت سرزمین موعود سوار کشتی شدند، خبری در دست نیست (مایر، ص ۲۴۲، ۲۴۴؛ دورانت ، همانجا)

جنگ پنجم . پاپ اینوکنتیوس سوم در ۶۱۰/۱۲۱۳، به قصد جبران حمله پیشین ، خواستار نبردی دیگر شد و اقدامات وسیعی برای تدارک این حمله در ممالک اروپایی انجام گرفت (رجوع کنید به دورانت ، همانجا). با درگذشت پاپ در مه ۱۲۱۶/ ربیع الاول ۶۱۳، جانشین وی ، هونوریوس سوم ، آغاز حمله جدید را به ژان دو برین (پادشاه صلیبیان در عکا) اطلاع داد (حومد، ج ۲، ص ۲۱۶). آندره دوم ، شاه مجارستان و بسیاری از امرا و تیولداران اروپا برای شرکت در این حمله اعلام آمادگی کردند و سپاه پانزده هزار نفره صلیبی ، با فرماندهی آندره دوم و لئوپولد ششم (دوک اتریش )، در پاییز ۱۲۱۷/ ۶۱۴ به عکا رسید و در آنجا پادشاه قبرس ، به آنها پیوست (ابن واصل ، ج ۳، ص ۲۵۴؛ اولیور پادربورنی ، ص ۲۹؛ حومد، ج ۲، ص ۲۱۶).ملک عادل ، که در این هنگام در مصر به سر می برد، عازم شام شد و در ناحیه بَیسان * اردو زد، اما از ترس شکست از سپاه پانزده هزار نفره صلیبیان در بیسان نجنگید و تا جنوب دمشق عقب نشینی کرد (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۳۲۱؛ حموی ، ص۳۶۰ ؛ سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج۸ ، قسم۲ ، ص۵۸۳ ؛ ابن واصل ، ج ۳، ص ۲۵۴ـ ۲۵۵). با عقب نشینی او، صلیبیان به بیسان حمله بردند و از آنجا تا بانیاس را تصرف کردند. آنگاه بانیاس را محاصره کردند، که چون بی نتیجه ماند به عکا بازگشتند. سپس راهی قلعه طور شدند، اما به رغم هفده روز محاصره ، موفق به فتح آن نشدند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۳۲۱ـ۳۲۲؛ سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص ۵۸۳ ـ ۵۸۵؛ ابن واصل ، ج ۳، ص ۲۵۵ـ۲۵۶). در همان اوان ، سپاهیان مجارستانی ، برخلاف توصیه های پادشاه عکا و دیگر امیران صلیبی ، به دشت بقاع در لبنان یورش بردند ولی همه آنها، به جز سه نفر، به دست مردان جبل کشته شدند (سبط ابن جوزی ، ج ۸، قسم ۲، ص ۵۸۵؛ نویری ، ج ۲۹، ص ۷۹ـ۸۱). این واقعه و نیز یک حمله ناموفق دیگر، سبب شد پادشاه مجارستان ــ که برای ادای نذرش (جنگیدن با مسلمانان ) راهی جنگ صلیبی شده بود ــ ناگزیر در اواخر ۶۱۴/ اوایل ۱۲۱۸ به کشورش بازگردد (حومد، ج ۲، ص ۲۱۸ـ۲۱۹). در این میان ، پادشاه عکا، به فکر افتاد از نیروهای صلیبی ، که پی در پی به دستور پاپ راهی شام می شدند، برای حمله به مصر مدد جوید. او همانند ریچارد کلید فتح قدس و تمام سرزمین شام را تسلط بر مصر می دانست ؛ ازاین رو، پس از کسب موافقت فرماندهان دو سازمان دینی ـ نظامی شهسواران مهمان نواز (در منابع اسلامی : اِسبِتاریه *) و شهسواران پرستشگاه (در منابع اسلامی : داویه *) و تهیه تدارکات لازم در ۸ صفر ۶۱۵/ ۷ مه ۱۲۱۸ راهی شهر دمیاط در مصر شد (دواداری ، ج ۷، ص ۱۹۵؛ یوسف ، ۱۹۸۱ ب ، ص ۲۷؛ نیز رجوع کنید به ابن واصل ، ج ۳، ص ۲۵۸).مصریان از دیرباز برکنار رود نیل برجی به نام برج سلسله ساخته بودند و از آن تا دیوارهای دمیاط زنجیرهای سنگینی وصل کرده بودند تا مانع ورود کشتیهای دشمن به رود نیل شود (رجوع کنید به ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۳۲۳؛ ابن واصل ، ج ۳، ص ۲۵۸، ۲۶۰). صلیبیان که به اهمیت تصرف برج سلسله برای تصرف دمیاط پی برده بودند، به آن حمله کردند و، پس از تحمل تلفات سنگین ، سرانجام در ۲۶ جمادی الاولی ۶۱۵/ ۲۱ اوت ۱۲۱۸ برج را تصرف کردند و راه مصر به روی آنان باز شد (ابوشامه ، ۱۹۷۴، ص۱۰۹ ؛ ابن واصل ، ج۳ ، ص۲۶۰ ـ۲۶۱، ج۴ ، ص۱۵ ؛ دواداری ، ج۷ ، ص۱۹۶ ـ۱۹۷). ملک عادل ، پس از شنیدن خبر سقوط دمیاط ،از شدت اندوه درگذشت و پسرش ، ملک معظم ، جانشین وی شد (سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص ۵۹۳، ۵۹۶ ـ۵۹۷؛ ابوشامه ، ۱۹۷۴، ص ۱۰۹، ۱۱۲).در همان زمان ملک کامل ، پسر دیگر ملک عادل و حاکم مصر، تلاشهای مؤثری برای جلوگیری از ورود صلیبیان به مصر کرد، اما وقتی از توطئه احمدبن مشطوب ، یکی از پرنفوذترین امرای ایوبی ، علیه خود آگاه شد، اردوگاهش در عادلیه (میان فارسکور و دمیاط ) را مخفیانه ترک کرد و به شهر أشموم طنّاح گریخت . با این اقدامِ الکامل ، سپاهیانش متفرق شدند و صلیبیان توانستند اردوگاه مسلمانان را در ۲۰ ذیقعده ۶۱۵ تصرف کنند (ابن واصل ، ج ۴، ص ۱۵ـ۱۷؛ دواداری ، ج ۷، ص ۱۹۸ـ۱۹۹؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۳۱۳). دو روز پس از این حادثه ، ملک معظم به یاری برادرش شتافت و مخالفان وی را زندانی و تبعید کرد و مجدداً سپاهی را برای مقابله با صلیبیان تدارک دید (ابن واصل ، ج ۴، ص ۱۷ـ۱۹؛ دواداری ، ج ۷، ص ۱۹۹ـ۲۰۰). پیشتر الکامل ، هفتاد پیک نزد حاکمان جهان اسلام ، برای استمداد، فرستاده و به همه یادآوری کرده بود که سقوط مصر به معنای به خطر افتادن سایر نواحی خواهد بود. از این رو، نیروی کمکی بسیاری به مصر آمد، همچنان که نیروهای کمکی زیادی نیز به اردوگاه صلیبیان رسید (ابن واصل ، ج ۴، ص ۲۳ـ۲۴، ۳۲ـ۳۳، ۹۲ـ۹۵؛ نیز رجوع کنید به مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص۳۲۰ ـ۳۲۱). الکامل از ترس سقوط دمیاط و دیگر شهرهای مصر به دست صلیبیان ، به آنان پیشنهاد واگذاری قدس و بخش اعظم سرزمین فلسطین در مقابل عقب نشینی از مصر را کرد. هرچند ژان دو برین و یارانش این پیشنهاد را پذیرفتند ولی کاردینال پلاگیوس دو آلبانو (نماینده پاپ ) و برخی از سران سپاه ، که خواهان امتیازات بیشتری چون واگذاری حِصن الکَرَک و سیصد هزار دینار وجه نقد نیز بودند، آن را رد کردند (مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۱۰۷). با وجود مقاومت سرسختانه مردم دمیاط ، سرانجام این شهر، بر اثر شیوع بیماری و قحطی و فشار شدید صلیبیان ، در ۲۷ شعبان ۶۱۶/ ۵ نوامبر ۱۲۱۹ سقوط کرد و سپاه صلیبی پس از ورود، دست به قتل عام و غارت و جنایت زد (سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص ۶۰۳؛ ابن واصل ، ج ۴، ص ۳۲ـ۳۳؛ دواداری ، ج ۷، ص ۲۰۳ـ۲۰۴).پس از تصرف دمیاط ، میان ژان دو برین و کاردینال پلاگیوس ، بر سر حاکمیت شهر، اختلاف شدیدی رخ داد که به نفع دو برین پایان یافت ؛ اما چندی بعد، وی به علت فوت پدر همسرش ، پادشاه ارمنستان ، مجبور به بازگشت به عکا شد و فرماندهی صلیبیان در مصر به پلاگیوس رسید. پلاگیوس ، پس از رسیدن دوک باواریا در رأس سپاهی بزرگ به دمیاط ، تصمیم گرفت در تابستان ۱۲۲۱/ ۶۱۸ به قاهره حمله کند و بدین منظور، ژان دو برین را نیز به یاری فراخواند (حومد، ج ۲، ص ۲۲۹ـ۲۳۱). از آن سو، ملک کامل ، پس از اشغال دمیاط ، اردوگاهش را به شهر نوساز منصوره منتقل کرد تا مانع حرکت صلیبیان به سوی قاهره شود (بیبرس منصوری ، ۱۴۱۳، ص ۷؛ ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۲۲). امیران سرزمینهای اسلامی ، از جمله ملک معظم و ملک اشرف (دو برادر ملک کامل )، که خطر سقوط قاهره را کاملاً درک می کردند، در رأس سپاهیانشان با شتاب راهی مصر شدند (ابن واصل ، ج۴ ، ص ۹۲ـ۹۵؛ ابن وردی ، ج ۲، ص ۲۰۴). مصریان پس از تخریب سدهایی که بر روی رود نیل ساخته بودند و قرار دادن صلیبیان در راهی باریک ، آنها را محاصره کردند. تا اینکه صلیبیان تقاضای صلح کردند. ژان دو برین به اردوگاه سپاه ایوبیان آمد و در ۷ یا ۸ رجب ۶۱۸ قرارداد صلح امضا و، بر اساس آن ، مقرر شد در مقابل تعرض نکردن مسلمانان به جان صلیبیان ، آنها دمیاط را به مسلمانان پس دهند و از مصر خارج شوند و برای هشت سال صلح برقرار شود. صلیبیان در ۱۹ رجب ۶۱۸ شهر دمیاط را به ایوبیان واگذار کردند و از طریق دریا به عکا بازگشتند (حموی ، ص ۳۶۷؛ سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص۶۲۰ ـ۶۲۱). بدین ترتیب ، پنجمین حمله صلیبی ، برای گرفتن قدس نیز ناکام ماند (رجوع کنید به مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۱۰۷ـ ۱۰۸).فهرست تفصیلی را در ادامه مقاله ببینید.NNNN جنگهای صلیبی (۳)،

جنگ ششم . در ۶۱۸ـ۶۱۹/۱۲۲۲، ژان دو برین ، به قصد تحریک پاپ و پادشاهان غرب اروپا برای تدارک جنگ جدیدی با مسلمانان و نیز یافتن همسر مناسبی برای دخترش یولاند، که وارث تاج و تخت بیت المقدّس بود، راهی اروپا شد. او و کاردینال پلاگیوس در ربیع الا´خر۶۱۹/ اواخر مه ۱۲۲۲ با پاپ ملاقات کردند و نظر مساعد وی را برای تدارک جنگ صلیبی جدید به دست آوردند (حومد، ج ۲، ص ۲۳۸). هم زمان ، ژان دو برین ، یولاند را به همسری فردریک دوم ، امپراتور پر قدرت آلمان ، درآورد (طیبی ، ص ۶۷؛ حومد، ج ۲، ص ۲۳۸ـ۲۳۹). فردریک که در جزیره سیسیل پرورش یافته بود (در آن روزگار، بیشتر جمعیت سیسیل را مسلمانان تشکیل می دادند)، فرمانروایی دانش دوست و به مسلمانان علاقه مند بود (رجوع کنید به مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۳۵۴؛ مایر، ص۲۷۰ ) و همواره از اجابت درخواست پاپ برای حمله به شرق احتراز داشت . ازاین رو، پس از ازدواج با یولاند، از نمایندگان پاپ که در ژوئیه ۱۲۲۵/ جمادی الا´خره ۶۲۲ به دیدارش رفته بودند، خواست تا حمله به مشرق زمین را دو سال به تعویق بیندازند. پاپ این درخواست را پذیرفت (حومد، ج ۲، ص۲۴۰ ؛ نیز رجوع کنید به مایر، ص ۲۶۵ـ۲۶۷).دو سال بعد، پاپ جدید، گرگوریوس نهم ، از فردریک خواست که به وعده اش عمل کند. امپراتور آلمان ، که به پادشاه بیت المقدّس ملقب شده بود، پس از تعلل بسیار، راهی شرق شد (مایر، ص ۲۶۷؛ حومد، ج ۲، ص ۲۴۳)، اما در میانه راه بیمار شد و از این رو، فرماندهی سپاهش را بر عهده بطرک بیت المقدّس گذاشت و پاپ را نیز از ماجرا مطّلع ساخت . پاپ اقدام امپراتور را نوعی خودداری از رفتن به مشرق دانست و وی را در ۶۲۴/ نوامبر ۱۲۲۷ تکفیر کرد و از شرکت در جنگهای صلیبی محروم ساخت . با این حال ، در رجب ۶۲۵/ ژوئن ۱۲۲۸، فردریک بدون توجه به فرمان تحریم ، با پانصد تن از سواران خود راهی مشرق شد (مایر، ص ۲۶۷ـ ۲۶۸). وی برای اثبات حق حاکمیتش بر جزیره قبرس ، حدود یک ماه در آنجا اقامت گزید و سپس در شوال ۶۲۵/ سپتامبر ۱۲۲۸ به سمت عکا حرکت کرد (ابن واصل ، ج۴ ، ص ۲۳۳ ـ۲۳۴؛ مایر، ص۲۶۹ ). فردریک ، به رغم علاقه اش به مسلمانان و طرد شدن از طرف پاپ و کمبود نیروی نظامی ، بر آن شد تا به حمله اش جنبه سیاسی بدهد (رجوع کنید به ابن واصل ، ج ۴، ص ۲۳۴؛ ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۴۱؛ مایر، ص ۲۶۴). شرایط زمانی نیز به او یاری رساند؛ چه ، پس از اخراج صلیبیان از مصر، از اواخر ۶۲۰/ اواخر ۱۲۲۳ به تدریج میان فرزندان ملک عادل اختلافات شدیدی رخ نمود؛ ملک کامل از فردریک و ملک معظم از جلال الدین خوارزمشاه منکبرنی *، یاری خواست (سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص ۶۲۵، ۶۳۲؛ ابوالفداء، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۴۶۳ ـ ۴۶۴؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۳۳۷ـ ۳۴۵).فردریک پس از ورود به عکا، با اعزام پیکی نزد ملک کامل به او یادآوری کرد که در پاسخ به درخواست استمداد او آمده و اینک او باید به وعده هایش مبنی بر تسلیم بیت المقدّس عمل کند (ابن واصل ، ج۴ ، ص۲۳۴ ـ۲۳۵، ۲۴۱؛ ذهبی ، ج۵ ، ص۱۰۲ ). پس از مذاکرات طولانی بالاخره در ۲۱ ربیع الاول ۶۲۶/ ۱۸ فوریه ۱۲۲۹ قرارداد صلحی به مدت ده سال و پنج ماه میان فردریک دوم و ملک کامل منعقد گردید و به موجب آن شهر قدس و بیت لحم ، به شرط آنکه معالم عیسوی آن نوسازی نشود، به صلیبیان واگذار گردید. این معاهده خشم مسلمانان را برانگیخت . گفته اند که ملک ناصر داود، حاکم دمشق ، از شیخ شمس الدین سبط ابن جوزی خواست تا در جامع دمشق ، با برانگیختن احساسات مردم ، به تقبیح این معاهده بپردازد (ابن اثیر ، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۱۲، ص ۴۸۲ـ۴۸۳؛ سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص ۶۵۳ـ۶۵۴). دیگر گروه ناراضیان ، صلیبیان بودند که دستاورد بزرگی را که فردریک بدون جنگ به دست آورده بود، به درستی درنیافتند و حتی پاپ علیه املاک فردریک در ایتالیا اقداماتی کرد که وی را ناگزیر نمود در ۶۲۶/ ۱۲۲۹ به اروپا بازگردد. بدین ترتیب ، ششمین جنگ صلیبی به پایان رسید (رجوع کنید به حومد، ج ۲، ص ۲۵۰).اوضاع جهان اسلام پس از ششمین جنگ صلیبی . صلح فردریک با ملک کامل شامل انطاکیه و طرابلس و نیز دو سازمان صلیبی (داویه ) و (اسبتاریه ) نشده بود؛ ازاین رو، نیروهای این دو سازمان در اواخر پاییز ۱۲۲۹/ ۶۲۶ به قلعه بعرین ــ که در قلمرو ملک مظفر محمود (فرمانروای حماه ) بود ــ حمله کردند و غنایم بسیاری را به چنگ آوردند و پس از گرفتن غرامت از ملک مظفر بازگشتند. در رمضان ۶۲۷ نیروهای صلیبی این دو سازمان بار دیگر به حماه حمله بردند ولی این بار شکست سختی خوردند (همان ، ج ۲، ص ۲۵۳؛ نیز رجوع کنید به ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۴۶ـ ۱۴۷؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۳۶۱). در ۶۳۷/ ۱۲۳۹ صلیبیان یکی از شروط صلحنامه سال ۶۲۶ میان فردریک دوم و ملک کامل ، مبنی بر نوسازی نکردن قدس ، را نقض کردند؛ ازاین رو، ملک ناصر داود به همراه برادرش ، ملک صالح ایوب ، و سپاهیانشان راهی قدس شدند و پس از ۱۷ یا ۲۱ روز محاصره ، آنجا را فتح کردند (ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۶۵؛ نویری ، ج ۲۹، ص ۲۵۳ـ۲۵۴؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۳۹۹). در همان سال و در آستانه پایان مهلت صلح ده ساله ، پاپ گرگوریوس نهم بار دیگر همه شاهان و فرمانروایان اروپا را دعوت به تدارک یک حمله جدید صلیبی کرد که تنها برخی از امیران و تیولداران از آن استقبال کردند (سعید عبدالفتاح عاشور، ۲۰۰۲، ص ۴۳). در پاسخ به دعوت پاپ ، گروههایی از امیران و عامه مردم ، لشکری به فرماندهی تیبوی چهارم (کنت شامپانی ) و پادشاه ناوار تشکیل دادند و به سوی مشرق حرکت کردند. این لشکر در اوایل ۶۳۷/ سپتامبر ۱۲۳۹ به عکا رسید. تصمیم صلیبیان بر آن بود که نخست مناطق جنوب شام را تصرف کنند و آنگاه راهی دمشق شوند، اما پس از حرکت به طرف شام ، تشتت و اختلاف نظر شدیدی میانشان بروز کرد و ناگزیر به عکا بازگشتند و سپس تیبو با ملک صالح ، حاکم مصر، صلح کرد و به فرانسه بازگشت (حومد، ج ۲، ص ۲۶۳ـ۲۷۰). در همان زمان ، اختلاف میان امیران ایوبی شام و مصر به جایی رسید که سه امیر ایوبی شهرهای کرک و اردن و دمشق و حمص جبهه متحدی علیه ملک صالح تشکیل دادند و آنگاه در مقابل واگذاری قدس و طبریه و عسقلان و بخشی از مصر (پس از فتح آن ) به صلیبیان ، با آنان در ۶۴۱/ ۱۲۴۳ هم پیمان شدند. ملک صالح هم در مقابل جبهه ایوبیان شام ، جمع عظیمی از خوارزمشاهیان را ــ که به روایتی بالغ بر ده هزار نفر بودند ــ به کمک خواست و آنها را تشویق به حمله به سرزمین شام کرد (ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۷۲؛ ابن تغری بردی ، ج ۶، ص ۳۲۳).در ۶۴۲/ ۱۲۴۴ خوارزمشاهیان به دمشق حمله ور شدند ولی در مقابل استحکامات شهر عقب نشینی کردند و به طبریه رفتند و آنجا را از تصرف صلیبیان خارج ساختند. آنگاه راهی قدس شدند و پس از نبردی سهمگین شهر قدس را فتح کردند اما با وساطت ملک ناصر داود، حدود شش هزار نفر صلیبی مقیم شهر به سلامت از آن خارج شدند (ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۷۲ـ ۱۷۳؛ قس حومد، ج ۲، ص ۲۷۳ـ۲۷۴).در همان سال صلیبیان بزرگ ترین سپاه پس از نبرد حطین را تدارک دیدند و، به قصد پیوستن به امیران ایوبی هم پیمان خود در شام ، راهی غزه شدند. از آن سو، سپاهیان مصر نیز به فرماندهی رکن الدین بیبرس اول ، متشکل از پنج هزار سوار مجرب ، به همراه جمع عظیمی از خوارزمشاهیان راهی نبرد شدند. در این جنگ شامیان شکست سختی خوردند و چون این جنگ بزرگ ترین شکست صلیبیان پس از حطین بود، به آن «نبرد حطین دوم » اطلاق شد (رجوع کنید به ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۷۲؛ نویری ، ج۲۹ ، ص ۳۰۵ـ۳۰۷؛ابن دقماق ، ص ۱۵۱ ـ ۱۵۲). در ۶۴۵، در پی فتح شهرهای عسقلان و طبریه (که دوباره به دست صلیبیان افتاده بود) و جبل طور توسط مصریان ، ششمین جنگ صلیبی نیز با ناکامی صلیبیان به پایان رسید (رجوع کنید به ابوالفداء، ج ۳، ص۱۷۶ ؛ علیمی حنبلی ، ج ۲، ص ۸؛ حومد، ج ۲، ص ۲۷۷ـ ۲۷۸).

جنگ هفتم . مورخان دلایل گوناگونی برای این حمله ذکر کرده اند، از جمله اهمیت تصرف مجدد بیت المقدّس برای صلیبیان ، سامان دادن به اوضاع امارتهای صلیبی در شرق ، تصرف مصر و تبدیل آن به یک امارت فرانسوی صلیبی برای حمله به بیت المقدّس ، توسعه قلمرو صلیبیان و پیگیری منافع مادّی و تجاری زیر پوشش نجات بیت المقدّس (رجوع کنید به یوسف ، ۱۹۸۱ب ، ص ۲۸ـ۳۶، ۴۷ـ۵۲). در پی بازپس گیری بیت المقدّس توسط مسلمانان در ۶۴۵ و وخامت اوضاع امارتهای صلیبی در شرق ، رابرت (بطرک بیت المقدّس ) در اواسط ۶۴۲/ اواخر ۱۲۴۴ هیئتی نزد پاپ و شاهان و امیران اروپا، به ویژه پادشاه فرانسه ، فرستاد تا اوضاع وخیم امارتهای صلیبی را شرح دهند و ضمن درخواست کمک ، تقاضای یک حمله جدید صلیبی کنند (گروسه ، ج ۳، ص ۴۲۶؛ یوسف ، ۱۹۸۱ب ، ص ۵۴). هم زمان با عزیمت این هیئت ، لوئی نهم (معروف به سن لوئی ، پادشاه فرانسه ) نذر کرد چنانچه از بیماری سختش شفا یابد، اقدام به حمله صلیبی جدیدی نماید و چون شفا یافت شروع به تهیه مقدمات آن حمله کرد که در تاریخ به عنوان هفتمین جنگ صلیبی معروف گردید (رجوع کنید به ژان دو ژوئانویل ، ص ۵۰؛ یوسف ، ۱۹۸۱ب ، ص ۵۲ ـ۵۳).پاپ اینوکنتیوس چهارم ، پس از شنیدن گزارش فرستادگان بطرک بیت المقدّس و، مطّلع شدن از عزم پادشاه فرانسه به راه اندازی هفتمین حمله صلیبی ، از فرمانروایان و مردم غرب اروپا خواست در این حمله شرکت کنند و آنگاه به درخواست لوئی نهم ، یکی از اسقفان را به نمایندگی خود گسیل داشت (گروسه ، همانجا؛ یوسف ، ۱۹۸۱ب ، ص ۵۴ ـ ۵۸). بر اثر تبلیغات وسیع لوئی نهم و نمایندگان پاپ و کلیسای بیت المقدّس ، جمع عظیمی از امیران (از جمله سه برادر پادشاه فرانسه )، ملکه فرانسه ، ژان دو ژوئانویل (جوانفیل در منابع عربی ) مورخ این جنگ و نیز جمعی از مردان کلیسا و مردم عادی در این حمله به فرماندهی لوئی شرکت کردند (رجوع کنید به ژان دو ژوئانویل ، ص ۵۰ ـ۵۱؛ گروسه ، ج ۳، ص ۴۲۹؛ یوسف ، ۱۹۸۱ب ، ص ۵۸ ـ ۶۰).لوئی در صفر ۶۴۶/ ژوئن ۱۲۴۸ راهی شد، ابتدا به قبرس رفت و هشت ماه در آنجا اقامت گزید. در این مدت به تبادل سفیر با جغتای خان مغول پرداخت و اختلافات موجود میان مردمان جنووا، پیزا و ونیز را مرتفع ساخت (ژان دو ژوئانویل ، ص ۵۵ ـ ۶۳؛ یوسف ، ۱۹۸۱ب ، ص ۶۴ـ۷۷، ۸۱). پس از سپری شدن زمستان و تجمع سایر نیروهای صلیبی در قبرس ، سپاه لوئی (بالغ بر ۲۵ تا ۵۰ هزار نفر و به روایتی مبالغه آمیز ۱۳۰ هزار نفر) در صفر ۶۴۷/ ۱۲۴۹ از قبرس راهی دمیاط شد (ابن عبری ، ۱۴۰۳، ص ۴۵۲؛ ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۷۸؛ گروسه ، ج ۳، ص ۴۳۸). فردریک دوم ، که ناگزیر با حمله لوئی نهم موافقت کرده بود، پنهانی فرستاده ای را نزد ملک صالح گسیل داشت و او را از این حمله و مسیر سپاه آگاه ساخت (دواداری ، ج ۷، ص ۳۶۶ـ۳۶۷؛ مقریزی ، ۱۲۷۰، ج ۱، ص ۲۱۹).ملک صالح به محض شنیدن خبر حرکت صلیبیان به سوی مصر، با حاکم حلب که حمص را در اختیار داشت صلح کرد و به رغم بیماری شدیدش ، به سرعت خود را به مصر رساند (ابن عبری ، ۱۴۰۳، همانجا؛ ابن تغری بردی ، ج ۶، ص ۳۲۹). او دمیاط را کاملاً مستحکم و پر از آذوقه کرد و مأموریت دفاع از آن را بر عهده بنی کنانه گذاشت و لشکر عظیمی ، به ساحل غربی دمیاط فرستاد تا مانع پیاده شدن نیروهای صلیبی در ساحل مصر شود (ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۷۸ـ۱۷۹؛ ابن خلدون ، ج ۵، ص۴۱۵ ـ ۴۱۶؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۴۳۷ـ ۴۳۸).در اواخر صفر۶۴۷، لوئی و سپاهیانش به بخش غربی شهر قدیمی دمیاط رسیدند (ابوشامه، ۱۹۷۴، ص ۱۸۳؛ ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۷۹؛ ابن تغری بردی ، ج ۶، ص ). پادشاه فرانسه در بدو ورود نامه تهدیدآمیزی برای ملک صالح فرستاد و از وی خواست تسلیم صلیبیان شود، اما با پاسخ تند وی روبه رو شد (رجوع کنید به دواداری ، ج ۷، ص ۳۶۶ـ ۳۶۸). بلافاصله پس از این نامه نگاری ، صلیبیان در نبردی که در ۲۱ صفر ۶۴۷/ ژوئن ۱۲۴۹ اتفاق افتاد، بر سپاه دمیاط چیره شدند و دو تن از سرداران آن را کشتند (ابوشامه ، ۱۹۷۴، همانجا؛ دواداری ، ج ۷، ص ۳۶۹؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۴۳۸). در پی این شکست ، امیر فرمانده سپاه ، دمیاط را بی دفاع رها کرد و راهی اردوی سلطان شد. مردم دمیاط که از عقب نشینی سپاهیان به وحشت افتاده بودند، سراسیمه شهر را به سوی قاهره ترک کردند و بنی کنانه نیز که مسئولیت دفاع از شهر را به عهده داشتند، عقب نشینی کردند و شهر آماده و پرآذوقه دمیاط در ۲۳ صفر ۶۴۷/ ۶ ژوئن ۱۲۴۹ به آسانی به دست صلیبیان افتاد (سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص ۷۷۳؛ دواداری ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ابن عبری ، ۱۴۰۳، همانجا). عقب نشینی سپاهیان و سقوط دمیاط ، ملک صالح را چنان متأثر و خشمگین ساخت که دستور داد پنجاه تا شصت تن از سران فراری بنی کنانه را دار بزنند (سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، همانجا؛ ابن عبری ، ۱۴۰۳، ص ۴۵۳؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۴۳۹) و بی درنگ ، اردوگاهش را به شهر منصوره در جنوب دمیاط منتقل کرد و به تقویت استحکامات آن پرداخت (مقریزی ، ۱۴۱۸، همانجا). چند ماه بعد، در شعبان ۶۴۷/ نوامبر ۱۲۴۹، ملک صالح درگذشت و همسرش ، مرگ او را پنهان کرد و تا آمدن تورانشاه فرزند ملک صالح از قلعه حصن کیفا، اداره امور را در دست گرفت (سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص ۷۷۴؛ ابن تغری بردی ، ج ۶، ص ۳۶۴؛ قس ابن ایاس ، ج ۱، قسم ۱، ص ۲۷۸ـ۲۷۹). در چنین شرایطی صلیبیان بدون کوچک ترین مانعی پیشروی کردند و در ۲۴ شعبان ۶۴۷/ ۲ دسامبر ۱۲۴۹ به روستای فارسکور رسیدند. وقتی امیر فخر الدین ، فرمانده سپاه ایوبیان در منصوره ، از حرکت صلیبیان آگاه شد، از مردم قاهره کمک خواست و مردم را به دفاع دعوت کرد (دواداری ، ج ۷، ص ۳۷۵؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۴۴۶). پس از دو ماه توقف در مقابل شهر منصوره ، گروهی از صلیبیان از نقطه کم عمقی از دریاچه اشموم گذشتند و در ذیقعده ۶۴۷/ فوریه ۱۲۵۰ در حمله ای غافلگیرانه به اردوگاه ایوبیان ، جمعی از جمله امیرفخرالدین را به قتل رساندند. بقیه افراد اردوگاه نیز متواری شدند (ژان دو ژوئانویل ، ص ۹۰ـ۹۲؛ سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج۸ ، قسم۲ ، ص۷۷۴ ـ۷۷۷؛ قس مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۴۴۷). این پیروزی ، انگیزه رابرت ، فرمانده گروه ، را برای تصرف شهر منصوره تشدید کرد و او با وجود مخالفت سردارانش و تأکید آنان بر لزوم صبر کردن تا پیوستن بقیه سپاه صلیبی به آنان ، در همان روز به منصوره حمله ور شد ولی در تله فرمانده جدید ایوبیان ، بیبرس اوّل *، افتاد. وقتی افراد رابرت کاملاً وارد منصوره شدند، به دستور بیبرس دروازه های شهر را بستند و بیشتر آنان ، از جمله رابرت ، را کشتند. پیروزی بامدادی ، شکست شبانگاهی را در پی داشت (ژان دو ژوئانویل ، ص ۹۲ـ ۹۸؛ قس دواداری ، ج ۷، ص ۳۷۶ـ ۳۷۷).از سوی دیگر، در همان زمان که لشکریان رابرت در منصوره می جنگیدند، لوئی نهم به همراه بخش اعظم سپاهش از دریاچه اشموم عبور کرد و با سپاهیان ایوبی چند مصاف داد و دو طرف تلفات سنگینی دادند، دو سپاه در ۶ ذیقعده ۶۴۷/ ۱۱ فوریه ۱۲۵۰ نیز نبرد سختی کردند، ولی منجر به نتیجه قطعی نشد (رجوع کنید به ژان دو ژوئانویل ، ص ۱۰۲ـ۱۰۹). چندی بعد، ملک معظم غیاث الدین تورانشاه ، پس از ورود به منصوره و در دست گرفتن حکومت ، اقدام به نبرد دریایی با صلیبیان کرد و دهها کشتی صلیبی را، که بسیاری از آنها حامل مواد غذایی بود ، تصاحب نمود (دواداری ، ج ۷، ص ۳۷۷ـ ۳۷۸؛ مقریزی ، ۱۲۷۰، ج ۱، ص ۲۲۱ـ۲۲۲). قطع کمکهای غذایی ، شیوع بیماریها، گرانی ، خستگی مفرط صلیبیان و حملات پراکنده مسلمانان به آنان باعث شد تا لوئی نهم به اندیشه بازگشت به دمیاط و نجات باقیمانده سپاه بیفتد. ازاین رو، در اواخر ۶۴۷/ آوریل ۱۲۵۰ به تورانشاه پیشنهاد کرد که دمیاط با بیت المقدّس معاوضه شود. این پیشنهاد را پیشتر ملک صالح مطرح کرده بود، اما صلیبیان آن را نپذیرفته بودند. از این رو مسلمانان نیز که از شرایط بحرانی صلیبیان مطّلع بودند، از قبول آن خودداری کردند (ژان دو ژوئانویل ، ص ۱۱۳ـ۱۱۷؛ دواداری ، ج ۷، ص ۳۷۸).لوئی نهم ناگزیر به دمیاط بازگشت و چون سپاهیان صلیبی پس از عبور از پلی که ایجاد کرده بودند، آن را ویران نکردند، سپاه ایوبی از آن پل بهره برد و به تعقیب صلیبیان پرداخت (ژان دو ژوئانویل ، ص ۱۱۸ـ۱۱۹؛ ابن تغری بردی ، ج ۶، ص ۳۶۴). در ادامه این تعقیب و گریز، دو سپاه در اوایل محرّم ۶۴۸ در حوالی دمیاط به هم رسیدند و نبرد خونینی روی داد که منجر به کشته و اسیر شدن هزاران صلیبی گردید (ابن فُوَطی ، ص ۲۴۶؛ بیبرس منصوری ، ۱۴۱۳، ص ۸؛ ابن تغری بردی ، ج ۶، ص ۳۶۵ـ ۳۶۶). سرانجام لوئی حاکم صور را برای مذاکره و تسلیم نزد ایوبیان فرستاد، اما بنا به نقلی سپاهیان صلیبی با خیانت یک سرباز، سلاح خود را زمین گذاشتند و ناگزیر مذاکرات منتفی شد و لوئی نهم و تمام لشکریانش در ۲ محرّم ۶۴۸/ ۶ آوریل ۱۲۵۰ تسلیم شدند. لوئی و دو برادرش ، شارل (کنت آنژو) و آلفونس (کنت پواتیه )، به شهر منصوره منتقل و زندانی شدند (ژان دو ژوئانویل ، ص۱۲۰ ـ۱۲۹؛ ابن تغری بردی ، ج ۶، ص ۳۶۵ـ ۳۶۷). چند روز پس از اسارت لوئی نهم ، مذاکرات صلح با وی انجام گرفت و در پایان مقرر شد صلحی برای ده سال منعقد گردد که بر اساس آن ، در مقابل آزادی پادشاه فرانسه و همراهانش ، شهر دمیاط به مسلمانان تحویل داده شود، تمام اسیران مسلمان آزاد شوند و پانصد هزار دینار فدیه لوئی نه م پرداخت گردد (ژان دو ژوئانویل ، ص ۱۳۰ـ۱۴۰؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۴۶۰؛ ابن ایاس ، ج ۱، قسم ۱، ص ۲۸۲). در همان زمان و پیش از انعقاد قرار داد، تورانشاه به دست ممالیک بحری به طرز فجیعی به قتل رسید (رجوع کنید به ابن عبری ، ۱۴۰۳، ۴۵۴ـ ۴۵۵؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۴۵۷ـ ۴۵۸؛ ابن ایاس ، ج ۱، قسم ۱، ص ۲۸۳ـ۲۸۴). اما امرای شورشی که از ضرورت تسریع در انعقاد قرارداد صلح آگاه بودند، بلافاصله آن را عملی ساختند (رجوع کنید به ابن تغری بردی ، ج ۶، ص ۳۶۸ـ ۳۶۹؛ سیوطی ، ج ۲، ص ۳۶) و بدین ترتیب ، حمله هفتم صلیبی نیز با شکست کامل صلیبیان پایان یافت (رجوع کنید به یوسف ، ۱۹۸۱ب ، ص ۲۴۱ـ ۲۵۷، ۲۶۱).لوئی نهم و همراهانش در ۹ صفر ۶۴۸/ ۱۳ مه ۱۲۵۰ وارد عکا شدند (ابن وردی ، ج ۲، ص ۲۶۲ـ۲۶۳). وی به محض ورود به عکا، از مادرش ، نایب السلطنه فرانسه ، نامه ای دریافت کرد که در آن به خطر حمله پادشاه انگلستان به فرانسه اشاره و مؤکّداً از لوئی خواسته شده بود به فرانسه بازگردد. با این حال ، لوئی پس از سه جلسه بحث و مشورت با شورای عالی صلیبیان تصمیم گرفت تا آزادی تمام اسیران صلیبی و سامان دادن به اوضاع آنان ، در شام بماند (ژان دو ژوئانویل ، ص ۱۵۶ـ۱۶۲؛ نیز رجوع کنید به یوسف ، ۱۹۸۱الف ، ص ۹۹ـ۱۱۱). پس از این تصمیم ، وی به امید راه اندازی یک حمله جدید صلیبی ، دو برادرش را به همراه دیگر علاقه مندان بازگشت به اروپا، در جمادی الاولی ۶۴۸/ اوت ۱۲۵۰ روانه فرانسه کرد تا نظر مساعد پاپ اینوکنتیوس چهارم را برای حمله جدید جلب کنند (ژان دو ژوئانویل ، ص ۱۶۲؛ یوسف ، ۱۹۸۱الف ، ص ۱۱۱ـ۱۱۳).اوضاع اروپا در اواسط سده هفتم / اواسط سده سیزدهم ، به دلیل اختلافات داخلی و درگیری میان پادشاهان اروپا از یک سو و درگیری آنان با پاپ از سوی دیگر، برای حمله مساعد نبود. برادران لوئی نهم ، که به لشکرکشی مجدد به شرق تمایل نداشتند، صرفاً به سبب قولی که داده بودند با پاپ ملاقات و خواست لوئی را مطرح کردند ولی چون پاپ هم رغبتی به حمله جدید نداشت ، نتیجه چندانی از این ملاقات حاصل نشد (یوسف ، ۱۹۸۱ب ، ص ۲۶۹ـ۲۷۰؛ همو، ۱۹۸۱الف ، ص ۱۱۵ـ ۱۱۶). با این حال ، تلاشهای اندکی برای بسیج نیروها انجام گرفت . در این میان جنبشی مردمی ، به رهبری چوپانی مجارستانی که خود را «آقای مجارستان » می نامید، برپا شد و سراسر فرانسه را نیز فرا گرفت و چون بیشتر شرکت کنندگان در آن کشاورزان و چوپانان بودند، به «حمله صلیبی چوپانان » معروف شد. تجمع این افراد به شورش و اغتشاش و فساد انجامید و مادر لوئی ناگزیر دستور سرکوب و متفرق ساختن آنان را صادر کرد (همو، ۱۹۸۱ب ، ص ۲۷۰). از آن سو، لوئی که در انتظار کمک اروپاییان به سر می برد بر آن شد تا از اختلافات ایوبیان شام و ممالیک مصر به سود صلیبیان بهره برداری کند (همان ، ص۲۷۰ ـ ۲۷۲ ). در آن زمان ، الملک الناصر صلاح الدین یوسف ، حاکم ایوبی حلب و بعد دمشق ، با حکومت جدید ممالیک مصر به مخالفت برخاست و برای جنگ با آنها آماده می شد (مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۴۶۷ـ ۴۶۸). هم زمان ، هر دو طرف درگیر (ممالیک مصر و ایوبیان شام ) در تلاش بودند تا در ازای دادن امتیازاتی ، طرفداری و حمایت لوئی را جلب کنند. پادشاه فرانسه از این فرصت استفاده کرد و ممالیک مصر را واداشت تا بخشی از اسیران صلیبی نبرد منصوره را آزاد کنند (یوسف ، ۱۹۸۱الف ، ص۱۴۹ ـ۱۵۹). در ۱۵رمضان ۶۴۸/۱۱دسامبر ۱۲۵۰، الناصر یوسف ایوبی با سپاه عظیمی به قصد سرکوب ممالیک مصر از دمشق خارج شد و در ۱۰ ذیقعده در محلی به نام صالحیه و به روایتی در عباسه ، با سپاه ممالیک مصاف داد که بر اثر خیانت برخی از بردگانش شکست خورد و به دمشق بازگشت (ابوشامه ، ۱۹۷۴، ص ۱۸۶؛ ابوالفداء، ج ۳، ص ۱۸۴ـ ۱۸۵؛ عینی ، ج ۱، ص ۳۹ـ۴۳؛ قس نویری ، ج ۲۹، ص ۳۷۷ـ ۳۷۸).ممالیک مصر، به منظور کمک گرفتن از صلیبیان برای سرکوب الناصر یوسف و دیگر ایوبیان باقیمانده در شام ، ذیحجه ۶۴۹/ مارس ۱۲۵۲، نمایندگانی نزد لوئی نهم به قیصریه فرستادند و به او پیشنهاد کردند به جای معاهده دمیاط ، پیمانی دیگر منعقد شود که بر اساس آن ، ممالیک تمام اسیران صلیبی باقیمانده در مصر را آزاد کنند، پادشاه فرانسه را از پرداخت باقیمانده مبلغ فدیه اش معاف نمایند و بیت المقدّس را به صلیبیان تحویل دهند (ابن کثیر، ج ۱۳، ص ۱۸۴؛ نیز رجوع کنید به یوسف ، ۱۹۸۱ الف ، ص ۱۷۳ـ۱۷۵). پادشاه فرانسه با این پیشنهاد سخاوتمندانه ممالیک ، که تقریباً تمام خواستهایش را بدون کوچک ترین زحمتی تأمین می کرد، بلافاصله موافقت کرد و در اوایل صفر/ اواخر مارس و به روایتی در ربیع الاول ۶۵۰/ ۱۲۵۲عهدنامه ای به مدت پانزده سال میان صلیبیان و ممالیک منعقد شد (رجوع کنید به یوسف ، ۱۹۸۱الف ، ص ۱۷۵ـ۱۷۹ که متن عهدنامه را نیز ذکر کرده است ). در پی این توافق ، لوئی با سپاهش راهی یافا شد تا از آنجا همراه سپاه ممالیک روانه قدس شود، اما وقتی الناصر یوسف از این نقشه آگاه شد با اعزام سپاهی چهار هزار نفره ، مانع پیوستن دو سپاه گردید و در نتیجه ، طرح آنان برای تصرف بیت المقدّس ناکام ماند (گروسه ، ج ۳، ص ۵۰۴؛ یوسف ، ۱۹۸۱ب ، ص ۲۷۷ـ ۲۷۸). با تداوم بحران میان ایوبیان و ممالیک ، که تحریکهای لوئی نهم بدان دامن می زد، المستعصم باللّه (آخرین خلیفه عباسی ) که با خطر توأمان مغولان و صلیبیان در شرق و غرب جهان اسلام روبه رو بود، با اعزام نماینده ای به نام شیخ نجم الدین بادَرائی ، در صفر ۶۵۱/ آوریل ۱۲۵۳ میان دوطرف صلح برقرار کرد (سبط ابن جوزی ، ۱۳۷۱، ج ۸، قسم ۲، ص ۷۸۹؛ بیبرس منصوری ، ۱۴۱۹، ص ۶؛ ابن دقماق ، ص ۲۱۲). صلح ایوبیان با ممالیک امیدهای لوئی نهم و صلیبیان را برای توسعه قلمروی خود بر باد داد و ناگزیر شروع به تقویت استحکامات شهرهای ساحلی چون عکا و یافا و صیدا کردند (رجوع کنید به یوسف ، ۱۹۸۱ الف ، ص ۱۹۲، ۲۰۰).علاوه بر بهره برداری از اختلاف ایوبیان و ممالیک ، لوئی از مستمسکهای دیگری نیز بهره جست . در اواسط ۶۴۸/ اواخر ۱۲۵۰، رهبر اسماعیلیه شام ، شیخ الجبل ، برای ایجاد دوستی و اتحاد با صلیبیان ، تلاشهایی کرد ولی به نتیجه ای نرسید (رجوع کنید به ژان دو ژوئانویل ، ص ۱۶۷ـ۱۷۱؛ یوسف ،۱۹۸۱الف ، ص ۲۲۹ـ ۲۴۸). لوئی در عین حال ، با اقتدا به پاپ اینوکنیتوس چهارم ، کوشید از طریق برقراری تماس با مغولان از آنها بر ضد مسلمانان استفاده کند. او هنگام اقامت در قبرس (جمادی الاولی ۶۴۶ـ صفر ۶۴۷/ سپتامبر ۱۲۴۸ ـ مه ۱۲۴۹) فرستادگان جغتای ، خان مغول ، را مورد تفقد قرار داده و ضمن استقبال از پیشنهاد همکاری میان دو طرف ، آنها را، همراه با سه فرستاده صلیبی ، در ۱۰ شوال ۶۴۶/ ۲۷ ژانویه ۱۲۴۹ راهی قلمروی مغولان کرده بود. این فرستادگان سال بعد به نزد لوئی (هنگام اقامتش در قیصریه ) بازگشتند ولی مناسباتی میان دو طرف برقرار نشد (رجوع کنید به ژان دو ژوئانویل ، ص ۵۸ ـ۵۹، ۱۷۴ـ۱۸۱؛ یوسف ، ۱۹۸۱الف ، ص ۲۵۶ـ۲۶۶، ۲۶۹ـ ۲۷۶). سرانجام تلاشهای لوئی ، در پی مرگ مادرش در ۶۵۱/۱۲۵۳ و رسیدن اخبار اغتشاش و جنگ در فرانسه و لزوم بازگشت فوری وی به کشور، ناتمام ماند و وی در ۴ صفر ۶۵۲/ ۲۴ آوریل ۱۲۵۴ عکا را به سوی فرانسه ترک کرد (رجوع کنید به ژان دو ژوئانویل ، ص ۲۱۷ـ ۲۱۹؛ یوسف ،۱۹۸۱الف ، ص ۳۴۱ـ۳۴۹).در ربیع الاول ۶۵۸/ مارس ۱۲۶۰ کِتبُغا، فرمانروای مغولان در شام ، و سپاهیانش و امیران صلیبی انطاکیه ، وارد دمشق شدند و به مسلمانان و معتقداتشان توهین بسیار کردند (رجوع کنید به دواداری ، ج ۸، ص ۵۲؛ ابن کثیر، ج ۱۳، ص ۲۱۹؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۵۱۲). متقابلاً مسلمانان نیز، پس از پیروزی ممالیک به رهبری الملک المظفر قُطْز *در نبرد مشهور عین جالوت *در ۲۵ رمضان ۶۵۸ / ۲ سپتامبر ۱۲۶۰ از مسیحیان صلیبی انتقام سختی گرفتند (رجوع کنید به ابن کثیر، ج ۱۳، ص ۲۲۰ـ۲۲۱؛ ابن تغری بردی ، ج ۷، ص ۸۰- ۸۱). پس از قتل قطز در ذیقعده ۶۵۸، پادشاهی ممالیک مصر به بَیبَرس اوّل *رسید (ابن عبدالظاهر، ۱۳۹۶، ص ۶۷ـ۷۰؛ دواداری ، ج ۸، ص ۶۱ـ۶۲؛ مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۱، ص ۵۱۹ ـ۵۲۰).در شوال ۶۵۹/ سپتامبر ۱۲۶۰ چندین درگیری کوچک میان سپاهیان بیبرس و صلیبیان در نواحی گوناگون شام رخ داد. در۶۶۱/ ۱۲۶۲ بیبرس در رأس سپاهیانش به قصد سرکوب صلیبیان و سامان دادن به اوضاع شام راهی این دیار شد و در جمادی الاولی ۶۶۳، شهر قیصریه ، در رجب ۶۶۳ شهر ارسوف ، و در ۶۶۴ شهر صَفَد را فتح کرد (رجوع کنید به ابن عبدالظاهر، ۱۳۹۶، ص ۱۲۰، ۱۴۸، ۲۳۰ـ۲۳۲ و جاهای دیگر؛ بیبرس منصوری ، ۱۴۱۳، ص ۲۹ـ۳۰؛ یونینی ، ج ۲، ص ۳۳۷ـ۳۴۳). وی در ۶۶۵ با حاکم صور و حصن الاکراد صلح کرد و در ۶۶۶ قلعه شقیف و شهر یافا را بازپس گرفت . سپس راهی شمال شام شد و پس از آنکه سپاهیانش را به سه دسته تقسیم کرد، در اوایل رمضان ۶۶۶ شهر بسیار مستحکم و مهم انطاکیه را گرفت و پس از تقسیم غنایم میان سربازانش ، شهر را آتش زد تا دیگر اثری از آن نماند. آنگاه در۶۶۷ عهدنامه صلح با ملکه بیروت را تجدید کرد(رجوع کنید به ابن عبدالظاهر، ۱۳۹۶، ص۲۸۲ ـ۲۸۴، ۲۹۱ـ ۲۹۹ و جاهای دیگر؛ دواداری ، ج ۸، ص ۱۲۴ـ۱۲۶؛ قلقشندی ، ج ۱۴، ص ۳۱ـ ۴۲). وی در ۶۶۸/۱۲۶۹، برای سرکوب صلیبیان که با مغولان هم پیمان شده بودند، از اسکندریه راهی دمشق شد و در همانجا بود که از لشکرکشی مجدد لوئی نهم به مشرق و حمله جدید صلیبی آگاهی یافت . او به سرعت خود را به مصر رساند و شهرهای ساحلی و مرزی ، به ویژه اسکندریه را که گمان می کرد هدف حمله جدید صلیبی خواهد بود، تقویت کرد (ابن عبدالظاهر، ۱۳۹۶، ص ۳۶۱ـ ۳۶۲؛ عینی ، ج ۲، ص ۶۰؛ قس یونینی ، ج ۲، ص ۴۳۱).

جنگ هشتم . در پی سقوط انطاکیه و دیگر شهرهای شام به دست ممالیک و آمدن رئیس اسقفهای شهر صور نزد پاپ کلمنس چهارم ، به منظور درخواست کمک از وی برای حفظ آخرین بقایای قلمرو صلیبیان در شام ، لوئی نهم که همچنان پس از گذشت چهارده سال از بازگشتش به فرانسه به دلیل شکست و اسارت خفت بارش در مصر، به فکر انتقام از مسلمانان و به ویژه مصریان بود، بر آن شد تا یک حمله جدید صلیبی به مشرق زمین تدارک ببیند (سامیه عامر، ص ۷۵ـ۷۶). وی از پاپ خواست تا شاهان و امیران اروپا را به شرکت در یک حمله جدید صلیبی فراخواند. در پی فراخوان پاپ بسیاری از فرمانروایان اروپا در کاخ لوئی جمع شدند و لوئی نهم پس از سخنرانی پاپ ، ضمن تشریح اوضاع صلیبیان ، اعلام کرد که او عازم مشرق زمین است و از آنها خواست وی را همراهی کنند، اما برخلاف لوئی که شور و اشتیاق بسیاری برای تدارک و شرکت در این جنگ داشت بیشتر پادشاهان و فرمانروایان اروپایی حاضر در اجلاس کوچک ترین تمایلی به حضور یا مشارکت در این حمله از خود نشان ندادند (ابن خلدون ، ج ۶، ص ۴۲۶؛ علی حریری ، ص ۲۶۹؛ سامیه عامر، ص ۸۵ ـ۸۷، ۸۹ ـ۹۰، ۹۴). پس از این اجلاس ، لوئی که از کمک دیگران ناامید شده بود، بر آن شد تا به تنهایی و با بهره گیری از تسهیلات و حمایت کلیسا و پاپ دست به حمله بزند. ازاین رو، پس از تعیین پنج تن از نزدیک ترین یارانش به عنوان شورای سلطنتی ، خود آماده حرکت به سوی شرق شد (علی حریری ، همانجا؛ سامیه عامر، ص ۹۰).لوئی نهم با اعضای خانواده اش ، در ۶۶۸/ ۱۲۷۰ پاریس را به قصد بندر اِگ ـ مورت واقع در جنوب فرانسه ، که محل تجمع نیروها بود، ترک کرد. پس از سه ماه انتظار در اگ ـ مورت و تجمع کامل نیروها که تعدادشان بین ۳۰ تا ۰۰۰ ، ۴۰ تن ذکر شده است ، صلیبیان بندر اگ ـ مورت را به سوی جزیره ساردنی ترک کردند (ابن ابی زرع ، ص ۵۳۳؛ سامیه عامر، ص ۹۴ـ۹۷، ۱۰۳ـ۱۰۴ و جاهای دیگر؛ قس مَقَّری ، ج ۲، ص ۳۲۳، که تعداد نیروها را یک میلیون تن ذکر کرده است ).در ابتدا قرار بود لشکریان مستقیماً راهی سرزمین قدس در شام شوند ولی به دلایلی مسیر حمله تغییر کرد و سپاه صلیبی راهی تونس (افریقیه قدیم ) گردید. برخی دلیل این تغییر مسیر را دعوتهای مکرر دومین فرمانروای حفصی تونس ، ابوعبداللّه محمد المستنصر باللّه ، از لوئی نهم و تمایل مستنصر به گرویدن به کیش مسیحیت دانسته اند، که این ادعا با توجه به عملکرد بعدی فرمانروای تونس درست به نظر نمی رسد (رجوع کنید به برونشویگ ، ج ۱، ص ۸۸ ـ۸۹؛ سامیه عامر، ص ۷۸، ۸۱ ـ۸۲ و جاهای دیگر). ظاهراً انگیزه واقعی لوئی از تغییر مسیر حمله ، استفاده از موقعیت سوق الجیشی و ممتاز تونس به منظور محاصره زمینی و دریایی مصر و درهم کوبیدنِ قدرت عظیم این کشور بوده است که در این مورد تلاش شارل ، کنت آنژو، که لوئی را به ثروتهای عظیم تونس تطمیع کرد مؤثر بوده است (رجوع کنید به یونینی ، ج ۱، ص۵۵۰ ؛ مطوی ، ۱۴۰۶، ص ۱۹۸ـ ۲۰۰؛ نیز رجوع کنید به سامیه عامر، ص ۷۹ـ۸۰، ۸۴ ـ ۸۵). دلایل ضعیف دیگری نیز ذکر شده است ، از جمله شکایت برخی از بازرگانان مسیحی از المستنصر به سبب مسائل مالی و خشم و نارضایتی لوئی نهم از انتقاد المستنصر از عملکرد وی در مصر (ابن شمّاع ، ص ۶۹ـ ۷۰). به هر روی صلیبیان عازم تونس شدند و پس از دو ماه سفر دریایی ، خسته و مبتلا به بیماری ، به سواحل تونس رسیدند. صلیبیان پس از نه روز اقامت در سواحل تونس ، شهر قدیم قرطاجنه *(کارتاژ) را تصرف کردند و مسلمانان آن ناحیه را به قتل رساندند (ابن ابی زرع ، همانجا؛ ابن قُنفُذ، ص ۱۳۱؛ نیز رجوع کنید به سامیه عامر، ص ۱۲۲ـ ۱۲۷). این واقعه سبب نکوهش و سرزنش شدید حاکمان سرزمینهای اسلامی از بی تدبیری و اهمال المستنصر در مقابل صلیبیان شد (رجوع کنید به مقریزی ، ۱۴۱۸، ج ۲، ص ۷۷؛ سامیه عامر، ص ۱۳۴). گفته شده است که المستنصرباللّه به جای مقابله با صلیبیان ، هشتاد هزار دینار طلا برای لوئی نهم فرستاد تا او دست از محاصره کارتاژ بردارد. این مسئله او را در مظان اتهام همدستی با صلیبیان قرار داد و او، برای رفع اتهام ، به مصاف صلیبیان رفت و حملاتی را تدارک دید که از آن جمله شبیخون سپاهیان تونسی به اردوگاه صلیبیان در کارتاژ در محرّم ۶۶۹ بود (ابن خلدون ، ج ۶، ص ۴۲۶، ۴۲۸ـ ۴۲۹؛ سامیه عامر، ص۱۳۴ ، ۱۴۲، ۱۵۴ـ ۱۵۵). از خوش اقبالی المستنصر، فرسودگی صلیبیان و انتشار بیماری میان آنان ــ که بعدها بسیاری از آنان از جمله لوئی نهم و یکی از پسرانش را به کام مرگ فرستاد ــ حمله به تونس با ناکامی مواجه شد (رجوع کنید به ابن شماع ، ص ۷۲؛ ابن خلدون ، ج ۶، ص ۴۲۹؛ سامیه عامر، ص ۱۵۹ـ ۱۶۳). پس از درگذشت لوئی ، برادرش وارد کارتاژ شد و بر لزوم مقابله با مسلمانان اصرار ورزید. در همین زمان ادوارد، ولیعهد انگلستان ، برای کمک به صلیبیان و کسب افتخاراتی برای کشورش ، با سپاهیانش ، وارد تونس شد، مدتی آنجا ماند و در برخی درگیریهای صلیبیان و تونسیان ــ که از ۱۵ محرّم تا ۲۷ صفر ۶۶۹/ ۵ سپتامبر تا ۱۵ اکتبر ۱۲۷۰ روی داد و منجر به کشته شدن صدها نفر گردید ــ شرکت کرد (رجوع کنید به سامیه عامر، ص ۱۷۳ـ۱۸۲).با وجود تسلط مسلمانان بر اوضاع جنگ ، به دلیل فرارسیدن فصل زمستان و تمایل سپاهیان دو طرف به بازگشت به منازلشان ، میان المستنصر باللّه و شارل ، مذاکراتی برای مصالحه انجام گرفت و صلیبیان در تونس تن به صلح دادند (ابن شمّاع ، ص ۷۲؛ ابن قُنفُذ، ص ۱۳۲؛ برونشویگ ، ج ۱، ص ۹۲ـ۹۳).این صلحنامه ، که مدت آن را پانزده یا هفده سال ذکر کرده اند، در فاصله زمانی ۱۴محرّم تا جمادی الاولی ۶۶۹/ ۵ سپتامبر تا دسامبر ۱۲۷۰ به امضا رسید و مفاد آن ، در عمل به سود صلیبیان تمام شد (رجوع کنید به ابن شمّاع ؛ ابن قنفذ، همانجاها؛ متن این صلحنامه در وزارت خارجه فرانسه محفوظ است و ابن ابی الضَّیاف آن را دیده رجوع کنید به ابن ابی الضَّیاف ، ج ۱، ص ۲۰۶ـ ۲۰۷ و پانویس ۲۵؛ برای متن آن رجوع کنید به مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۱۴۵ـ ۱۴۹). پس از انعقاد قرارداد صلح ، بلافاصله به دستور المستنصر شهر قرطاجنه و قلعه اش را با خاک یکسان کردند و صلیبیان به سرپرستی شارل و همراهی ادوارد، تونس را به سوی سیسیل ترک گفتند، اما در مسیر بازگشت دچار طوفان شدند و بسیاری از آنان به هلاکت رسیدند (ابن شمّاع ، همانجا؛ سامیه عامر، ص ۱۸۸ـ۱۸۹).در رمضان ۶۶۹/ مه ۱۲۷۱، ادوارد ولیعهد انگلستان تصمیم گرفت راهی شام شود تا هدفی را که به خاطرش سفر کرده بود، محقق سازد. او در قبرس موافقت اشراف زادگان را، برای کمک کردن به وی به مدت چهار ماه ، به دست آورد (سامیه عامر، ص ۱۸۹). وی در ۶ شوال / ۱۹ مه وارد عکا شد و بعداً هیوسوم (پادشاه قبرس ) و بوهموند ششم (امیر طرابلس ) نیز به او پیوستند. ادوارد مدتی در شام ماند و درصدد متحد شدن با مغولان برآمد، ولی کاری از پیش نبرد و صلیبیان نیز دیگر شوقی برای ادامه این جنگهای بیهوده نداشتند. ازاین رو ادوارد، ناگزیر، در ۲۲ رمضان ۶۷۰/۲۲ مه ۱۲۷۲ قرارداد صلحی برای مدت ده سال با بیبرس منعقدساخت (رجوع کنید به ابن شداد، تاریخ الملک الظاهر، ص۳۳ ؛ ابن عبدالظاهر، ۱۳۹۶، ص ۳۹۸؛ سامیه عامر، ص ۱۸۹ـ ۱۹۱). به رغم امضای قرارداد صلح ، ظاهراً بی اعتمادی میان دو طرف ، همچنان به قوّت خود باقی بود، زیرا، در ماه ذیقعده / ژوئن بیبرس ترتیبی داد تا ادوارد را یکی از فداییان اسماعیلی به قتل برساند، اما این نقشه ناکام ماند و ادوارد جان سالم به در برد و چندی بعد در صفر ۶۷۱/ سپتامبر ۱۲۷۲ ناامیدانه به کشورش بازگشت و بدین ترتیب هشتمین و آخرین حمله صلیبی به سرزمینهای اسلامی نیز به پایان رسید (رجوع کنید به ابن عبدالظاهر، ۱۳۹۶، ص ۴۰۱).

سالهای پس از جنگ . بیبرس پس از خروج صلیبیان از تونس در جمادی الا´خره ۶۶۹، مصر را به سوی دمشق ترک کرد. در دمشق سپاهیانش را به دو دسته تقسیم کرد و به تصرف شهرها و قلعه های مناطق گوناگون شام پرداخت (همان ، ص ۳۷۴، ۳۷۷ـ ۳۷۸؛ نویری ، ج ۳۰، ص ۳۱۹ـ ۳۲۸؛ عینی ، ج ۲، ص ۶۹ـ۷۰).در شعبان ۶۶۹، ملک سعید ناصرالدین محمد، فرزند بیبرس ، قلعه مشهور «حصن الاکراد» را فتح کرد و صلیبیان را به طرابلس کوچ داد و در همان سال و پس از سقوط قلعه الاکراد، با حاکم صلیبی طرطوس صلح کرد. آنگاه قلعه مشهور عکار را به محاصره درآورد تا اینکه صلیبیان درخواست امان کردند و از آنجا خارج شدند (ابوالفداء، ج ۴، ص ۶؛ بیبرس منصوری ، ۱۴۱۹، ص۱۲۷ ـ ۱۲۸؛ ابن کثیر، ج۱۳ ، ص۲۵۹ ؛ ابن تغری بردی ، ج ۷، ص۱۵۰ ـ۱۵۲؛ نیز رجوع کنید به دواداری ، ج ۸، ص ۱۵۵ـ ۱۵۷).در اواخر سال ۶۶۹، وقتی بیبرس از رسیدن لشکر ادوارد به عکا آگاه شد، با حاکم طرابلس صلحی به مدت یازده سال منعقد ساخت (ابن عبدالظاهر، ۱۳۹۶، ص ۳۸۳ـ۳۸۴؛ نویری ، ج ۳۰، ص ۳۳۱ـ۳۳۲؛ قس ابن تغری بردی ، ج ۷، ص ۱۵۲).پس از وفات بیبرس در ۲۷محرّم ۶۷۶ (ابن شداد، تاریخ الملک الظاهر، ص ۲۲۲ـ۲۲۴؛ ابن عبدالظاهر، ۱۳۹۶، ص ۴۷۲ـ ۴۷۴) و عزل پسرش ملک سعید در ۶۷۸ (بیبرس منصوری ، ۱۴۱۹، ص ۱۷۰ـ۱۷۲)، سیف الدین قلاوون صالحی به عنوان سلطان ممالیک مصر برگزیده شد (عسقلانی ، ص ۵۱ ـ ۵۲؛ دواداری ، ج ۸، ص ۲۳۱ـ۲۳۴). در ۶۸۰، قلاوون ، پس از سرکوب مخالفان داخلی ، وقتی دید نمی تواند هم زمان با مغولان و صلیبیان بجنگد، به صلح با صلیبیان روی آورد و ضمن تمدید عهدنامه صلح پیشین ، که میان صلیبیان عکا و سلطان بیبرس منعقد شده بود، برای ده سال دیگر، معاهدات صلح دیگری نیز با برخی از آنها منعقد کرد (رجوع کنید به ابن عبدالظاهر،۱۹۶۱، ص۲۱۰ ـ۲۱۱؛ عسقلانی ، ص۱۴۰ ـ۱۴۱؛ ابن فرات ، ج۷ ، ص ۲۰۴- ۲۰۶). با این حال ، پس از رفع خطر مغولان و تقویت مرکز ممالیک در شام ، سلطان قلاوون در صدد راندن باقیمانده صلیبیان از شرق اسلامی برآمد، چنان که در ۶۸۴/ ۱۲۸۵ قلعه مهم مَرْقَب *و در ۶۸۶/ ۱۲۸۷شهر لاذقیه را از تصرف صلیبیان خارج کرد (ابن عبدالظاهر، ۱۹۶۱، ص ۱۵۱ـ ۱۵۲؛ ابوالفداء، ج ۴، ص ۲۱؛ ابن فرات ، ج ۸، ص ۱۷ـ ۱۸؛ نیز رجوع کنید به دواداری ، ج ۸، ص ۲۶۸ـ۲۷۰). در ۶۸۸/ ۱۲۸۹ نیز طرابلس را پس از آنکه ۱۸۵ سال اشغال صلیبیان بود، از آنان بازپس گرفت (ابوالفداء، ج ۴، ص ۲۳؛ ابن فرات ، ج ۸، ص ۷۸ـ۸۱؛ نیز رجوع کنید به دواداری ، ج ۸، ص ۲۸۳ـ۲۸۴، ۲۸۷ـ ۲۹۵).سقوط طرابلس باعث اندوه پادشاهان غرب اروپا و پاپ نیکولاس چهارم شد و در پی آن پاپ پیشنهاد کرد که حمله صلیبی دیگری ، برای حفظ سرزمینهای صلیبی باقیمانده در مشرق زمین ، صورت گیرد. این درخواست با بی اعتنایی فرمانروایان اروپا مواجه شد، ولی گروههایی از مردم شمال ایتالیا آن را پذیرفتند. پاپ این گروهها را زیر فرمان اسقف طرابلس ، که پس از تصرف این شهر نزد پاپ گریخته بود، قرارداد و آنان را با کشتیهای ونیزی ، که منافع بازرگانیشان در شام به خطر افتاده بود، به شام فرستاد (حومد، ج ۲، ص ۳۹۱ـ۳۹۲).وقتی این سپاه در اوت ۱۲۹۰/ شعبان ۶۸۹ به عکا رسید، قرارداد صلح میان سلطان قلاوون و پادشاه قبرس و عکا امضا شده بود، اما صلیبیان تازه وارد، به رغم عهدنامه صلح ، به گروهی از بازرگانان مسلمان حمله کردند و بسیاری از آنان را به قتل رساندند که خشم قلاوون را برانگیخت و او تصمیم گرفت به عکا حمله کند و آخرین امارت صلیبی به جا مانده را نیز از میان بردارد (رجوع کنید به عسقلانی ، ص۱۶۱ ـ۱۶۲، ۱۷۳ـ۱۷۴؛ دواداری ، ج ۸، ص ۳۰۰ ـ۳۰۱؛ ابن فرات ، ج ۸، ص ۹۳؛ صالح بن یحیی ، ص ۲۲). وی در اوایل شوال ۶۸۹/ اکتبر ۱۲۹۰، به قصد فتح عکا از مصر خارج شد ولی در راه بیمار گردید و در ۶ ذیقعده ۶۸۹ درگذشت (عسقلانی ، ص ۱۷۵؛ جزری ، ج ۱، ص ۲۹، ۳۹؛ ابن حبیب ، ج ۱، ص ۱۳۵). اما فرزند و جانشین وی ، مَلِک اشرف ، در ربیع الاول ۶۹۰/ مارس ۱۲۹۱ کار پدر را ادامه داد و در این راه ، از سایر امیران شام نیز یاری خواست (دواداری ، ج ۸، ص ۳۰۸؛ جزری ، ج ۱، ص ۴۲ـ۴۳؛ ابن فرات ، ج ۸، ص ۱۱۰ـ ۱۱۱). محاصره شهر مستحکم عکا چند ماه کشید و سرانجام در جمادی الاولی (یا جمادی الا´خره ) ۶۹۰/ مه ۱۲۹۱، این شهر پس از بیش از یک قرن به قلمرو اسلام پیوست (رجوع کنید به بیبرس منصوری ، ۱۴۱۹، ص ۲۷۸ـ۲۸۲؛ ابوالفداء، ج ۴، ص ۲۴ـ ۲۵؛ دواداری ، ج ۸، ص ۳۰۸ـ۳۱۰؛ نیز رجوع کنید به احمدبن علی حریری ، ص ۳۵۲). پس از سقوط عکا شهرهای عثلیث ، عکار، حیفا، جُبَیل ، صور، صیدا، بیروت ، طرسوس ، بَترون و صرفند نیز به تصرف مسلمانان درآمد (رجوع کنید به جزری ، ج ۱، ص ۴۵ـ۴۶، ۵۴ ـ ۵۵؛ یافعی ، ج ۴، ص ۱۵۷ـ ۱۵۸؛ ابن کثیر، ج ۱۳، ص ۳۲۱؛ ابن فرات ، ج ۸، ص ۱۱۳، ۱۲۱). سقوط امارت عکا، که آخرین پایگاه مستحکم صلیبیان در شرق به شمار می آمد، و فتح سریع سایر شهرهای شام در ۶۹۰/ ۱۲۹۱، اگرچه نقطه پایان جنگهای صلیبی در میان مورخان محسوب می شود، ولی برخی مورخان معاصر عرب بر آن اند که جنگهای صلیبی در قالبی دیگر ادامه یافت و به ویژه حملات استعماری و سلطه جویانه اروپاییان در اواخر سده دوازدهم / هجدهم و سده های سیزدهم و چهاردهم / نوزدهم و بیستم از همین منظر درخور بررسی است (رجوع کنید به ابوعلیان ، ص ۱۰۳ـ۱۵۹؛ موسوعه السیاسه ، ذیل «الحروب الصلیبیه »؛ فاطمه محمد محجوب ، ج ۱۳، ص۴۳۰ ـ ۴۳۱).

تأثیرات متقابل جنگهای صلیبی . مورخان بر این باورند که جنگهای صلیبی علاوه بر اینکه برای جهان اسلام و حتی عالم مسیحی زیانهایی بسیار داشت ، مهم ترین آسیب آن برانگیختن حس نفرت و دشمنی مشرق زمین مسلمان نسبت به مغرب زمین مسیحی بود که تا به امروز اثر آن باقی است (برای نمونه رجوع کنید به لوبون ، ص ۴۱۴؛ حماده ، ص ۳۳۰؛ قاسم عبده قاسم ، ۱۹۸۷، ص ۱۶۰ـ۱۶۱؛ مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۱۶۸ـ ۱۶۹؛ مایر، ص ۳۳۴).از جمله تأثیرات این جنگها بر جهان اسلام می توان به موارد ذیل اشاره کرد: اختلاط و آمیختگی نژادی (رجوع کنید به دورانت ، ج ۴، ص ۵۹۶؛ ناصری طاهری ، ص ۹۷)، گسترش روحیه بی اعتنایی و انزواطلبی در میان مردم و حتی بزرگان و عالمان شام ، گریز از جنگ و جهاد و بسنده کردن به وعظ و تألیف ، پناه بردن به تصوف و خانقاهها، ادعای رؤیت پیامبران یا اولیا، خرافه پرستی ، بروز مفاسد مختلف اجتماعی چون فسق و فجور و انواع ناهنجاریها از سوی سپاهیان متخاصم (ناصری طاهری ، ص ۹۹ـ۱۰۲؛ قاسم عبده قاسم ، ۱۹۸۷، ص ۱۵۷ـ۱۶۰؛ علی عبدالحلیم محمود، ص ۲۹۶ـ۳۰۱)، ایجاد اختلاف طبقاتی شدید میان ثروتمندان و فقیران جامعه (ناصری طاهری ، ص ۱۰۲ـ۱۰۳؛ نیز رجوع کنید به عبداللطیف بغدادی ، ص ۶۸)، و متأثر شدن زبان و ادبیات عرب از برخی واژه های فرنگی (ناصری طاهری ، ص ۱۰۵).تأثیر جنگهای صلیبی بر اروپاییان در زمینه های گوناگون کاملاً مثبت بود، از جمله تصحیح ذهنیت مردم اروپا در باره اسلام و مسلمانان و آگاهی از تمدن اسلامی و آموزه های انسانی آن (مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۱۵۵ـ۱۵۶؛ حومد، ج ۲، ص ۴۴۱)؛ تعدیل قدرت در اروپا، زوال نفوذ بسیاری از امیران و تیولداران و کاهش شدید قدرت نظام فئودالی در مغرب اروپا (علی عبدالحلیم محمود، ص ۳۳۷؛ کاریک ، ص ۹۹؛ ماله و ایزاک ، ص ۲۲۷؛ دورانت ، ج ۴، ص ۶۰۹)؛ افزایش درآمد و نفوذ و قدرت پاپها و فساد بسیاری از ایشان و به دنبال آن ، اقدامات برخی فرمانروایان بر ضد آنها، و تضعیف قدرت و نفوذ کلیسا و پاپها و بی اعتمادی مردم به آنان (دورانت ، ج ۴، ص ۶۱۱؛ الموسوعه العربیه العالمیه ، ذیل «الحروب الصلیبیه »؛ مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۱۶۰ـ۱۶۱؛ ناصری طاهری ، ص ۱۱۴ـ ۱۱۵)؛ پدید آمدن فرقه های بدعت گذار، بروز نوگرایی در اندیشه های غربی و به راه افتادن نهضت علمی و آزاداندیشی مخالف افکار کلیسا و در پی آن ، ظهور اندیشمندان منتقدِ کلیسا؛ تأسیس دانشگاههای بزرگ در اروپا بر اثر آشنایی با فلسفه و فرهنگ و تمدن اسلامی (ناصری طاهری ، ص ۱۱۵ـ۱۱۹) و تأثیر واضح و آشکار فرهنگ و تمدن اسلامی بر جریان علم در جوامع غربی از راه ترجمه متون مختلف اسلامی به زبانهای غربی (برای اطلاع از نمونه های این تأثیر رجوع کنید به رونان، ص ۳۵۵ـ ۳۵۸؛ هالینگ دیل ، ص ۱۲۹)؛ آشنایی مسیحیان غربی با داستانها و افسانه های شرقی و ورود هزاران واژه عربی در زبانهای غربی (رجوع کنید به دورانت ، همانجا؛ ممتحن ، ج ۲، بخش ۲، ص ۶۶۶ـ۶۶۷)؛ رواج و پیشرفت علم پزشکی و تأسیس بیمارستانها در اروپا و ایجاد تحولات شگفت انگیزی در علم پزشکی با استفاده از تجارب و تصانیف ترجمه شده پزشکان اسلامی (یوسف ، ۱۹۹۳، ص ۳۰۱؛ حتی ، ۱۹۸۵، ص ۶۶۲ـ ۶۶۳؛ لوکاس ، ج ۱، ص ۵۳۵؛ مطوی ، ۱۹۸۲، ص ۱۶۲ـ ۱۶۳)؛ متحول شدن علم گیاه شناسی و جانورشناسی در غرب و پیرایش این علوم از خرافات و افزایش آگاهی دانشمندان اروپایی از گیاهان دارویی (رجوع کنید به دورانت ، ج ۴، ص ۶۱۲؛ حومد، ج ۲، ص ۴۴۳)؛ به وجود آمدن سبکهای جدید معماری (رجوع کنید به لوبون ، ص ۴۱۸؛ حتی ، ۱۹۵۹، ج ۲، ص ۲۵۳؛ ولز، ج ۲، ص ۹۱۱)؛ گسترش مناسبات تجاری و رونق یافتن همکاری بازرگانی میان جمهوریهای ایتالیا و کشورهای اروپای غربی با بندرهای اسلامی به رغم مخالفت پاپ و کلیسا (رجوع کنید به ماله و ایزاک ، ص ۲۲۶؛ حتی ، ۱۹۵۹، ج ۲، ص ۲۵۶ـ۲۵۷)؛ رواج واردات انواع کالاهای ارزشمند و بی نظیر شرق اسلامی به اروپا چون ابریشم ، ادویه ، بعضی انواع خوراکیها، و هنر لعاب کاری و شیشه سازی (دورانت ، ج ۴، ص ۶۱۱ـ۶۱۲)؛ نهضت تأسیس مدارس و مراکز پژوهشی به منظور شناخت بهتر اسلام ، یادگیری زبانهای شرقی و ترجمه آثار و کتابهای مهم اسلامی که زمینه شرق شناسیهای بعدی گردید (رجوع کنید به ناصری طاهری ، ص ۱۳۷ـ ۱۳۸؛ علی عبدالحلیم محمود، ص ۳۶۲ـ ۳۶۵؛ شیال ، ص ۸۱، ۸۹) و تأثیرات فراوان دیگری مانند رواج یافتن ادبیات شرقی و آشنا شدن اروپاییان با برخی آلات موسیقی همچون عود ( الموسوعه العربیه العالمیه ، همانجا)، شناختن فنون و آلات جنگی شرقی (حتی ، ۱۹۵۹، ج ۲، ص ۲۵۱) و صنایع دستی چون ظروف سفالی و شیشه ای و فرآورده های دیگر مانند، عطرها و جواهرات ، و برخی آداب و رسوم مردم مشرق زمین (رجوع کنید به همو،۱۹۸۵، ص۶۶۷ـ ۶۶۸؛ دورانت ،ج۴ ، ص۶۱۲ ؛ سعید عبدالفتاح عاشور، ۱۹۸۷، ص۳۴ ).

منابع : ابن ابی الدَّم ، من التاریخ المظفری ، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه، چاپ سهیل زکار، ج ۲۱، دمشق : دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع ، ۱۴۱۶/۱۹۹۵؛ ابن ابی الضَّیاف ، اتحاف اهل الزمان باخبارملوک تونس و عهدالامان ، تونس ۱۹۹۰؛ ابن ابی زرع ، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس ، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛ ابن اثیر، التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکـیـه ، چاپ عبدالقادر احمد طلیمات ، قاهره [? ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳]؛ همو، الکامل فی التاریخ ، بیروت ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲؛ ابن ایاس ، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، چاپ محمد مصطفی ، قاهره ۱۴۰۲ـ ۱۴۰۴/ ۱۹۸۲ـ۱۹۸۴؛ ابن تغری بردی ، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره ، قاهره [? ۱۳۸۳] ـ۱۳۹۲/ [ ? ۱۹۶۳] ـ۱۹۷۲؛ ابن حبیب ، تذکره النبیه فی ایام المنصور و بنیه ، چاپ محمد محمدامین ، قاهره ۱۹۷۶ـ ۱۹۸۶؛ ابن خلدون ؛ ابن دقماق ، نزهه الانام فی تاریخ الاسلام :۶۲۸ ه / ۱۲۳۰ م -۶۵۹ ه/۱۲۶۱ م ، چاپ سمیر طبّاره ، صیدا ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹؛ ابن شاکر کتبی ، عیون التواریخ ، ج ۱۲، چاپ فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داود، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷؛ ابن شداد (محمدبن علی )، تاریخ الملک الظاهر، چاپ احمد حطیط ، ویسبادن ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ ابن شداد (یوسف بن رافع )، النوادر السلطانیه و المحاسن الیوسفیه ، او، سیره صلاح الدین ، چاپ جمال الدین شیال ،[ مصر] ۱۹۶۴؛ ابن شمّاع ، الادله البینه النورانیه فی مفاخرالدوله الحفصیه ، چاپ طاهربن محمد معموری ، تونس ۱۹۸۴؛ ابن عبدالظاهر، تشریف الایام و العصور فی سیره الملک المنصور، چاپ مراد کامل ، قاهره ۱۹۶۱؛ همو، الروض الزاهر فی سیره الملک الظاهر، چاپ عبدالعزیز خویطر، ریاض ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛ ابن عبری ، تاریخ الزمان ، نقله الی العربیه اسحاق أرمله ، بیروت ۱۹۸۶؛ همو، تاریخ مختصرالدول ، چاپ انطوان صالحانی یسوعی ، لبنان ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ ابن عدیم ، زبده الحلب من تاریخ حلب ، چاپ سامی دهان ، دمشق ۱۹۵۱ـ ۱۹۶۸؛ ابن فرات ، تاریخ ابن الفرات ، ج ۷، چاپ قسطنطین زریق ، بیروت ۱۹۴۲، ج ۸، چاپ قسطنطین زریق و نجلا عزالدین ، بیروت ۱۹۳۹؛ ابن فُوَطی ، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه ، چاپ مصطفی جواد، بغداد ۱۳۵۱؛ ابن قلانسی ، ذیل تاریخ دمشق ، چاپ آمدروز، بیروت ۱۹۰۸، چاپ افست قاهره [۱۹۶۸]؛ ابن قُنفُد، الفارسیه فی مبادی الدوله الحفصیه ، چاپ محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی ، تونس ۱۹۶۸؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه ، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛ ابن منقذ، کتاب الاعتبار، چاپ فیلیپ حتی ، پرینستون ۱۹۳۰؛ ابن میسر، المنتقی من اخبار مصر، انتقاه تقی الدین احمدبن علی مقریزی ، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره [? ۱۹۸۱]؛ ابن واصل ، مُفَرِّج الکروب فی اخبار بنی ایوب ، قاهره ۱۹۵۳ـ [? ۱۹۷۵]؛ ابن وردی ، تاریخ ابن الوردی ، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹؛ اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت : دارالمعرفه للطباعه و النشر،[بی تا. ]؛ عبدالرحمان بن اسماعیل ابوشامه ، تراجم رجال القرنین السادس و السابع ، المعروف بالذیل علی الروضتین ، چاپ محمدزاهدبن حسن کوثری و عزت عطار حسینی ، بیروت ۱۹۷۴؛ همو، کتاب الروضتین فی اخبار الدولتین ، چاپ ابوالسعود، قاهره ۱۲۸۷ـ ۱۲۸۸/ ۱۸۷۰ـ۱۸۷۱، چاپ افست بیروت [بی تا. ]؛ عزمی عبدمحمد ابوعلیان ، مسیره الجهاد الاسلامی ضد الصلیبیین فی عهد الممالیک : ۶۴۸ ـ ۹۲۳ ه / ۱۲۵۰ـ۱۵۱۷ م ، عمان ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵؛ ادودو دوئی ، کتاب رحله لویس السابع الی الشرق ، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، همان ، ج ۷، ۱۴۱۶/۱۹۹۵؛ حسن امین ، غارات علی بلاد الشام ، [دمشق ] ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ اولیور پادربورنی ، الاستیلاء علی دمیاط ، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، همان ، ج ۳۴، ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛ ارنست بارکر، الحروب الصلیبیه ، نقله الی العربیه سید الباز عرینی ، بیروت [? ۱۳۸۶/۱۹۶۷]؛ سعید احمد برجاوی ، الحروب الصلیبیه فی المشرق ، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴؛ روبر برونشویگ ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی ، نقله الی العربیه حمادی ساحلی ، بیروت ۱۹۸۸؛ بیبرس منصوری ، زبده الفکره فی تاریخ الهجره ، چاپ دونالد س . ریچاردز، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛ همو، مختارالاخبار: تاریخ الدوله الایوبیه و دوله الممالیک البحریه حتی سنه ۷۰۲ ه، چاپ عبدالحمید صالح حمدان ، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛ عمرعبدالسلام تدمری ، تاریخ طرابلس : السیاسی و الحضاری عبرالعصور ، ج ۱، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ محمدبن ابراهیم جزری ، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان فی أبنائه ، المعروف بتاریخ ابن الجزری ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، صیدا ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸؛ علیه عبدالسمیع جنزوری ، اماره الرها الصلیبیه ، [قاهره ] ۲۰۰۱؛ همو، الحروب الصلیبیه : المقدمات السیاسیه ، [قاهره ] ۱۹۹۹؛ نورالدین حاطوم ، تاریخ العصر الوسیط فی أوربه ، ج ۱، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛ فیلیپ خوری حتی ، تاریخ سوریه و لبنان و فلسطین ، ج ۲، ترجمه کمال یازجی ، بیروت ۱۹۵۹؛ احمدبن علی حریری ، الاعلام و التبیین فی خروج الفرنج الملاعین علی دیار المسلمین ، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، همان ، ج ۲۳، ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵؛ علی حریری ، الحروب الصلیبیه : اسبابها، حملاتها، نتائجها، چاپ عصام محمد شبارو، بیروت ۱۹۸۸؛ حسین امین ، تاریخ العراق فی العصر السلجوقی ، بغداد ۱۳۸۵/۱۹۶۵؛ حسین محمد عطیه ، اماره انطاکیه الصلیبیه و المسلمون : ۱۱۷۱ـ ۱۲۶۸ م / ۵۶۷ ـ ۶۶۶ ه، [اسکندریه] ۱۹۸۹؛ علی بن ناصر حسینی ، کتاب اخبارالدوله السلجوقیه ، چاپ محمد اقبال ، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ محمدماهر حماده ، دراسه وثقیه للتاریخ الاسلامی و مصادره من عهد بنی امیه حتی الفتح العثمانی لسوریه و مصر: ۴۰ـ۹۲۲ ه / ۶۶۱ـ۱۵۱۶ م ، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ محمدبن علی حموی ، من التاریخ المنصوری : تلخیص الکشف و البیان فی حوادث الزمان ، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، همان ، ج ۲۱، ۱۴۱۶/۱۹۹۵؛ جعفر حمیدی ، تاریخ اورشلیم ( بیت المقدس )، تهران ۱۳۶۴ ش ؛ اسعد محمود حومد، تاریخ الجهاد لطرد الغزاه الصلیبیین ،[ دمشق ] ۲۰۰۲؛ گریگوری مارکوویچ دنسکوی و یکاترینا واسیلیونا آگیبالووا، تاریخ سده های میانه ، ترجمه رحیم رئیس نیا، تهران ۱۳۵۷ ش ؛ ابوبکربن عبداللّه دواداری ، کنز الدرر و جامع الغرر، ج ۷، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره ۱۳۹۱/ ۱۹۷۲، ج ۸ ، چاپ اولریش هارمان ، قاهره ۱۳۹۱/۱۹۷۱؛ محمدبن احمد ذهبی ، العبر فی خبر من غبر ، ج ۵، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۳۸۶/۱۹۶۶؛ ذیل تاریخ ولیم الصوری : ۱۱۸۴ـ۱۱۹۷، چاپ مارگریت روت مورگان ، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، همان ، ج ۸ ، ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛ رمون آگیلری ، تاریخ الفرنجه الذین استولوا علی القدس ، در همان ، ج ۶، ۱۴۱۶/۱۹۹۵؛ کالین رونان ، تاریخ علم کمبریج ، ترجمه حسن افشار، تهران ۱۳۶۶ ش ؛ سهیل زکار، مدخل الی تاریخ الحروب الصلیبیه ، ج ۱ـ۴، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، همان ، ۱۹۹۵؛ جمال محمد زنکی ، «مؤیدالدین یاغی سیان : صاحب انطاکیه و الحمله الصلیبیه الاولی ، ۴۷۷ـ ۴۹۱ ه / ۱۰۸۵ـ ۱۰۹۸ م »، حولیات کلیه الا´داب ، ج ۱۸، رساله ۱۲۶ (۱۴۱۸/ ۱۹۹۸)؛ ژان دو ژوئانویل ، حیاه القدیس لویس ، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، همان ، ج ۳۶، ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛ سالم محمد حمیده ، الحروب الصلیبیه ، بغداد ۱۹۹۰ـ۱۹۹۴؛ سامیه عامر، الصلیبیون فی شمال افریقیا: حمله لویس التاسع علی تونس ، ۱۲۷۰ م / ۶۶۸ـ۶۶۹ ه ، [قاهره] ۲۰۰۲؛ سبط ابن جوزی ، مرآه الزمان فی تاریخ الاعیان ، ج ۸ ، قسم ۲، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲؛ همو، من مرآه الزمان ، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، همان ، ج ۱۵، ۱۴۱۶/۱۹۹۵؛ سعید عبدالفتاح عاشور، أورُبّا العصور الوسطی ، [قاهره ] ۱۹۸۶؛ همو، تاریخ العلاقات بین الشرق و الغرب فی العصور الوسطی ، بیروت ۱۹۷۲؛ همو، قبرس و الحروب الصلیبیه ، [ قاهره ] ۲۰۰۲؛ همو، «ملامح المجتمع الصلیبی فی بلاد الشام »، المستقبل العربی ، ش ۱۰۲ (اَب / اغسطس ۱۹۸۷)؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، حسن المحاضره فی تاریخ مصر و القاهره ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، [قاهره ] ۱۳۸۷؛ عصام محمد شبارو، السلاطین فی المشرق العربی معالم دورهم السیاسی و الحضاری : الممالیک ( ۶۴۸ـ۹۲۳ ه /۱۲۵۰ـ۱۵۱۷ م )، بیروت ۱۹۹۴؛ شنوده سوم ، بطرک اسکندریه ، «کلمه قداسه البابا شنوده الثالث »، در ۸۰۰ عام حطّین صلاح الدین و العمل العربی الموحد، قاهره : دارالشروق ، ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛ جمال الدین شیال ، التاریخ الاسلامی واثرهُ فی الفکر التاریخی الاورُوبـّی فی عصر النهضه ، بیروت : دارالثقافه ،[ بی تا.] ؛ صالح بن یحیی ، تاریخ بیروت ، چاپ فرنسیس هورس یسوعی و کمال سلیمان صلیبی ، بیروت ۱۹۶۹؛ محمد سهیل طقوش ، تاریخ الفاطمیین فی شمالی افریقیه و مصر و بلادالشام : ۲۹۷ـ ۵۶۷ ه / ۹۱۰ـ ۱۱۷۱ م ، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛ امین توفیق طیبی ، دراسات و بحوث فی تاریخ المغرب و الاندلس ، طرابلس ۱۹۸۴؛ عبداللطیف بن یوسف عبداللطیف بغدادی ، کتاب الافاده و الاعتبار ، چاپ احمدغسان سبانو، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ سیدالباز عرینی ، الدوله البیزنطیه : ۳۲۳ـ۱۰۸۱ م ، بیروت ۱۹۸۲؛ شافع بن علی عسقلانی ، کتاب الفضل المأثور من سیره السلطان الملک المنصور، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، صیدا ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸؛ علی سیدعلی محمود، «ملامح الجانب العربی الاسلامی فی المواجهه ضد الغزوالصلیبی »، المستقبل العربی ، ش ۱۰۲ (اَب / اغسطس ۱۹۸۷)؛ علی عبدالحلیم محمود، الغزوالصلیبی و العالم الاسلامی ، [قاهره ] ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛ مجیر الدین عبدالرحمان بن محمد علیمی حنبلی ، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش ؛ محمدبن محمد عمادالدین کاتب ، الفتح القسی فی الفتح القدسی ، چاپ محمد محمود صبح ، [قاهره ۱۹۶۵]؛ محمد عبداللّه عنان ، مواقف حاسمه فی تاریخ الاسلام ، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲؛ محمودبن احمد عینی ، عقدالجمان فی تاریخ اهل الزمان ، چاپ محمد محمدامین ، قاهره ۱۴۰۷ـ۱۴۱۲/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۲؛ فاطمه محمد محجوب ، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه ، ج ۱۳، قاهره : دارالغدالعربی ،[بی تا.] ؛ فاید حماد محمد عاشور، جهاد مسلمانان در جنگهای صلیبی ، ترجمه عباس عرب ، تهران ۱۳۷۳ ش ؛ فوشه شارتری ، الاستیطان الصلیبی فی فلسطین ، ترجمه و دراسه و تعلیق قاسم عبده قاسم ، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛ قاسم عبده قاسم ، «اثر الحروب الصلیبیه فی العالم العربی : سکانیا، اجتماعیا، سیاسیا»، در موسوعه الحضاره العربیه الاسلامیه ، ج ۳، بیروت : المؤسسه العربیه للدراسات و النشر، ۱۹۸۷؛ همو، «التجربه الصلیبیه فی المنظور المعاصر للصراع العربی الاسرائیلی »، در ۸۰۰ عام حطّین صلاح الدین و العمل العربی الموحد ، همان ، ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛ همو، ماهیه الحروب الصلیبیه : الایدیولوجیه ، الدوافع ، النتائج ، کویت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ قلقشندی ؛ جیمزکاریک ، قرون وسطای پسین ، ترجمه مهدی حقیقت خواه ، تهران ۱۳۸۴ ش ؛ آناکومننا، الاکسیاد، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، همان ، ج ۶، ۱۴۱۶/۱۹۹۵؛ کارل گوستاو گریمبرگ ، تاریخ بزرگ جهان ، ج ۴، ترجمه غلامرضا سمیعی ، تهران ۱۳۶۹ ش ؛ گوستاو لوبون ، کتاب تمدن اسلام ( عرب )، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی ، تهران ۱۳۱۳ ش ؛ هنری استیون لوکاس ، تاریخ تمدن : از کهن ترین روزگار تا سده ما، ترجمه عبدالحسین آذرنگ ، تهران ۱۳۶۶ ش ؛ آلبرماله و ژول ایزاک ، تاریخ قرون وسطی تا جنگ صد ساله ، ترجمه عبدالحسین هژیر، تهران ۱۳۴۵ ش ؛ هانس ابرهارت مایر، جنگهای صلیبی ، ترجمه عبدالحسین شاهکار، شیراز ۱۳۷۱ ش ؛ شفیق جاسر محمود، القدس تحت الحکم الصلیبی و دور صلاح الدین فی تحریرها: ۱۰۹۹ـ۱۲۴۴ م / ۴۹۲ـ ۶۴۲ ه، عمان ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛ محمد عروسی مطوی ، الحروب الصلیبیه فی المشرق و المغرب ، بیروت ۱۹۸۲؛ همو، السلطنه الحفصیه : تاریخها السیاسی و دورها فی المغرب الاسلامی ، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛ احمدبن محمد مقّری ، نفح الطیب ، چاپ احسان عباس ، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛ احمدبن علی مقریزی ، اتعاظ الحنفا، ج ۳، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳؛ همو، السلوک لمعرفه دول الملوک ، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛ همو، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیه ، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره [بی تا. ]؛ حسینعلی ممتحن ، کلیات تاریخ عمومی ، ج ۲، تهران ۱۳۵۷ ش ؛ موسوعه السیاسه ، چاپ عبدالوهاب کیالی ، بیروت : المؤسسه العربیه للدراسات و النشر، ۱۹۷۹ـ ۱۹۹۴؛ الموسوعه العربیه العالمیه ، ریاض : مؤسسه اعمال الموسوعه للنشر و التوزیع ، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹؛ حسین مؤنس ، اطلس تاریخ الاسلام ، قاهره ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷؛ عبداللّه ناصری طاهری ، علل و آثار جنگهای صلیبی ، تهران ۱۳۷۳ ش ؛ عزت اللّه نوذری ، اروپا در قرون وسطی ، شیراز ۱۳۷۳ ش ؛ احمدبن عبدالوهاب نویری ، نهایه الارب فی فنون الادب ، قاهره [۱۹۲۳] ـ۱۹۹۰؛ ویلیام مونتگمری وات ، «الحملات الصلیبیه : تصورات مختلفه »، در ۸۰۰ عام حطّین صلاح الدین و العمل العربی الموحد ، همان ؛ هربرت جورج ولز، کلیات تاریخ : دورنمایی از تاریخ زندگی و آدمی ، از آغاز تا ۱۹۶۰ میلادی ، با تجدیدنظر ریموند پوستگیت ، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران ۱۳۷۶ ش ؛ رابرت لی ولف ، «الحمله الصلیبیه الرابعه »، ترجمه و تعلیق لیلی عبدالجواد اسماعیل ، در تاریخ الحروب الصلیبیه ، ج ۱، چاپ کنت سیتون ، رام اللّه : منشورات بیت المقدس ، ۲۰۰۴؛ ویلیام صوری ، الحروب الصلیبیه : ۱۰۹۴ـ ۱۱۸۴ م ، ترجمه و تقدیم حسن حبشی ، [قاهره ] ۱۹۹۱ـ ۱۹۹۵؛ رجینالدجان هالینگ دیل ، مبانی و تاریخ فلسفه غرب ، ترجمه عبدالحسین آذرنگ ، تهران ۱۳۶۴ ش ؛ عبداللّه بن اسعد یافعی ، مرآه الجنان و عبره الیقظان ، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ جوزیف نسیم یوسف ، العدوان الصلیبی علی بلاد الشام : هزیمه لویس التاسع فی الاراضی المقدسه ، بیروت ۱۹۸۱ الف ؛ همو، العدوان الصلیبی علی مصر: هزیمه لویس التاسع فی المنصوره و فارسکور، بیروت ۱۹۸۱ ب ؛ همو، العرب و الروم و اللاتین فی الحرب الصلیبیه الاولی ، بیروت ۱۹۸۱ج ؛ همو، الوحده و حرکات الیقظه العربیه ابّان العدوان الصلیبی ، بیروت ۱۹۸۱د؛ یومیات صاحب اعمال الفرنجه ، لمؤلف مجهول ، در الموسوعه الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه ، همان ، ج ۶، ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵؛ موسی بن محمد یونینی ، ذیل مرآه الزمان ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۴ـ۱۳۸۰/ ۱۹۵۴ـ۱۹۶۱؛William James Durant, The story of civilization , vol.۴: The age of faith . New York ۱۹۵۰; EI ۲ , s.v. "Crusades" (by C. Cahen);Rene Grousset, Histoire des Croisades et du royaume Franc de Jerusalem, Paris ۱۹۳۴-۱۹۳۶; Philip Khuri Hitti, History of the Arabs: from the earliest times to the present , London ۱۹۸۵; George Ostrogorsky, History of the Byzantine state, tr. Joan Hussey, Oxford ۱۹۵۶; F.M. Powicke, "The reigns of Philip Augustus and Louis VIII of France" , in The Cambridge medieval history , vol.۶, ed. J. R. Tanner, C.W. Previte-Orton, and Z. N. Brooke, Cambridge: Cambridge University Press, ۱۹۶۸; Steven Runciman, A history of the Crusades, Middlesex, Engl. ۱۹۸۰-۱۹۸۱; Juzif Nasim Yusuf, &#۳۹;&#۳۹; Jerusalem during the Crusades: ۱۰۹۹-۱۱۸۷ A. D.", inالمجله العربیه للعلوم الانسانیه ، ش ۴۳ (ربیع ۱۹۹۳).

نظر شما
مولفان
گروه
رده موضوعی
جلد 11
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده