تربتجام ، شهرستان و شهری در استان خراسان.1) شهرستان تربتجام. در مشرق استان خراسان قرار دارد. مشتمل است بر سه بخش مرکزی و نصرآباد و صالحآباد، دَه دهستان و سه شهر تربتجام و نصرآباد و صالحآباد. از شمال به شهرستانهای مشهد و سرخس، از مشرق به مرزهای ترکمنستان و افغانستان، از جنوب به شهرستان تایباد، از مغرب به شهرستانهای تایباد (بخش باخَرْز) و تربتحیدریه محدود است. آبادیهای آن در دشت و کوهستان قرار دارد. کوههای سیاهْ چوبی، کِلِیْلاق، عَبدُلآباد در جنوب آن امتداد دارند. در مغرب آن، کوه بیزَگ/ بیزَک که دنبالة کوههای بینالود است، دشت باخرز را از دشت جام جدا میکند (رزمآرا، ج9، ص85). هریرود در مشرق آن جریان دارد و در قسمتهایی، مرز مشترک ایران و ترکمنستان و افغانستان را تشکیل میدهد و در برخی قسمتها زمینهای مزروعی برخی از آبادیهای شهرستان را آبیاری میکند. جامرود ــ که از کوه شاهان در مغرب شهرستان سرچشمه میگیرد ــ با جهت جنوبشرقی پس از گذشتن از شمال شهر تربتجام، در مشرق شهرستان به هریرود میریزد. زمینهای مزروعی آن با رودها و جویها و چاههای عمیق و نیمهعمیق آبیاری میشود.از گیا دارای گز، بَنه، بابونه، شاهتره، گل خطمی، گلپوره، گلگاوزبان، گَوَن و گیاهانی برای چرای دام است. از زیا قوچ، میش، بزکوهی، آهو، روباه، شغال، گرگ، خرگوش، کبک و سینهسیاه در آن یافت میشود.دامداری در تربتجام دارای اهمیت است و گاو و بز و شتر و اسب و گوسفند در آن پرورش مییابد و پوست و روده از آنجا صادر میشود. محصولات عمدة آن، گندم و جو، چغندرقند، پنبه، زیره، بنشن و ترهبار است. از میوهها، گلابی و انگور و انجیر دارد. صنایع دستی آن شامل قالیبافی و قالیچهبافی است.آثار تاریخی این شهرستان عبارت است از: مزار شیخاحمدِ جام * ، دارای کتیبهای با کاشیکاریهایی متعلق به دورة شاهعباس اول (مولوی، ج1، ص41ـ42)؛ زیارتگاه شیخ ابوذرِ بِژگانی ( رجوع کنید به بورُجانی * ، ابوذر) نزدیک آبادی بژگان (در پانزده کیلومتری جنوبشرقی شهر تربتجام)؛ زیارتگاه میرغیاثالدین در آبادی بِزْد (در هفده کیلومتری جنوبغربی شهر تربتجام در دامنة کوه)؛ مسجد نور در بزد یا بِزَک (از ییلاقات جام در درة کوه بزک) که معروف است شیخ جام مدتی در آن به عبادت پرداخته است (همان، ج1، ص3)؛ و ویرانههای شهر قدیمی بوزجان * در نزدیکی آن. ظاهراً تربتجام جانشین بوزجان شده است.این شهرستان معادن سرب دارد. راه اصلی مشهد به تربتجام ـ تایباد از آن میگذرد. منطقهای زلزلهخیز است. در تقسیمات کشوری 1316ش، بخش جام و فریمان جزو شهرستان مشهد شد و جام، مرکز بخش گردید (ایران. وزارت کشور، چاپ اول، ص75). سپس با تصحیح تقسیمات کشور، بخش طیباتِ (تابیاد) تربتجام در شهرستان مشهد تشکیل شد (همان، چاپ دوم، ص 17 مکرر). در فهرست تقسیمات کشور تا آخر خرداد 1339 شهرستان تربتجام مشتمل بر بخشهای حومه، باخرز و زورآباد (جنتآباد) بود. طبق سرشماری 1375ش، جمعیت شهرستان 349 ، 210 تن بوده است واز این تعداد، 274، 74 تن (ح 3ر35%) شهرنشین و بقیه روستانشین بودهاند.2) شهر تربتجام ، مرکز شهرستان تربتجام. در ارتفاع 910 متری، در حدود 161 کیلومتری جنوبشرقی شهر مشهد و 62 کیلومتری شمالغربی شهر تایباد، در مسیر جادة قدیمی نیشابور ـ هرات، در دشتی با شیبی از مغرب به مشرق واقع است. میانگین حداکثر دمای شهر در تابستانها ْ40 و میانگین حداقل آن در زمستانها ْ13ـ است. میانگین بارش سالانة آن حدود 254 میلیمتر است. جامرود، با جهت شمالغربی ـ جنوبشرقی، از شمال شهر میگذرد. باد فَراهــ که در بهار از سوی افغانستان میوزد ــ از بادهای مشهور تربتجام است.مزار شیخ احمد جام در این شهر واقع است (حمداللّه مستوفی، ص 153ـ154) و نام شهر (تربت) از آن گرفته شده است. ویرانة مسجد خواجه عزیزاللّه (از قرن پنجم) در شمال مزار شیخ جام قرار دارد.از مردان بزرگ تربتجام، نورالدین عبدالرحمان جامی * ، شاعر و ادیب و عارف مشهور، است. پوربهای جامی * ، از شعرای معروف خراسان، نیز اهل آنجاست و خاندان او در ولایت جام منصب قضا داشتهاند (اقبال آشتیانی، ص536).پیشینه. جام، نخست به عنوان رُستاق (مجموعة چند دهکده)، سپس ناحیه و ولایت در کتابهای جغرافیانویسان ضبط شده است. ابوالفداء (ص510)، معرب آن را زام دانسته است. به نوشتة یاقوت حموی (ج2، ص909)، سبب نامگذاری آن به جام/ زام این بوده که مانند جامی در سبزهزاری مدوّر قرار گرفته بوده است.تاریخچة پیش از اسلام جام روشن نیست. در سال 29 (بلاذری، ص390) عبداللّهبن عامربن کُریز، از سرداران عثمان یزیدبن جُرَشی (پدر سالمبنیزید) را به رستاق زام از توابع نیشابور فرستاد و او آنجا را گشود.به نوشتة ابنخرداذبه (ص23ـ24) در 250، و ابنرسته (ص 171) در 290، زام و باخرز و جوین و بیهق از شهرهای ولایت نیشابور به شمار میآمدند ( رجوع کنید به ادامة مقاله). در 282 نخستین بار یعقوبی (ص 27) «جام» را قصبهای در نواحی ولایت نیشابور ذکر کرده است. مقدسی در اواخر قرن چهارم، نیز جام و باخرز را از رستاقهای نیشابور، و بوزجان را از شهرهای جام خوانده است (ص300، 319، پانویس)؛ بنابراین، ظاهراً قصد ابنخرداذبه و ابنرسته از شهر زام همان مرکز رستاقِ زام (بوزگان) بوده است، چون هیچگاه شهری به نام زام/ جام وجود نداشته است.به نوشتة سمعانی (متوفی 562)، زام از نواحی نیشابور بود و کسانی چون ابوجعفر محمدبن موسی زامی، ادیب و نحوی و شاعر، از آنجا برخاسته بودند. او میافزاید که زام مراکز مشهوری دارد که به آنها جام و باخرز میگویند (ج3، ص123). همزمان با حملة مغول، در قرن هفتم، یاقوت حموی (همانجا) زام را یکی از کورههای نیشابور، و مرکز آن را بوزجان ضبط کرده و افزوده است که به زام، جام هم میگویند و، برخلاف سمعانی، باخرز را از مراکز زام ندانسته و تعداد روستاهای آن را 180 ذکر کرده است. ابنبطوطه که در 725 سفر خود را آغاز کرد، از شهر جام با چشمهها و نهرهای فراوان و درختان توت و تولید ابریشم آن یاد کرده است (ج1، ص468). پس از او، حمداللّه مستوفی (همانجا) در قرن هشتم در بارة شهر جام مطالبی آورده و گفته است که قریب دویست پاره دیه از توابع جام است، آب شهر و ولایت از قنوات تأمین میشود، و جام باغهای میوة فراوان دارد.در 782، تیمور با لشکریانش به جام و کوسویه حمله کرد (شرفالدین علی یزدی، ج1، ص227، 229). وی در ولایت جام، خانقاه مسافرپناه ساخت (خواندمیر، 1372ش، ص165) و پس از زیارت قبر احمد جام، از طریق نیشابور و بسطام به ری رفت (میرخواند، قسم6، ص1092). در 783، خواجه معینالدین محمد جام، از شاعران خراسان، درگذشت و در کنار مرقد شیخ احمد جام دفن شد (خواندمیر، 1353ش، ج3، ص 386). در 12 رمضان 823، شاهرخ چهارمین پسر تیمور برای زیارت مرقد شیخ احمد جام به شهر جام ] ظاهراً آبادی تربت [ رفت (میرخواند، قسم6، ص1155). ظاهراً تا قرن نهم بوزجان، مرکز ولایت جام بوده و تربت از دهکدههای آن بهشمار میآمده است. به نوشتة حافظ ابرو (متوفی 833)، تربت و معدآباد از قرای مشهور ولایت جام شمرده میشد، بوزجان نیز قصبه بود و حصار داشت (ج2، ص40). از قرن دهم به بعد، تربت شیخ جام مرکز ولایت جام ضبط شده است. در 935 ازبکان هرات به ایران حمله کردند، اما در ناحیة جام از سپاهیان شاهطهماسب (حک : 930ـ984) شکست خوردند (روملو، ج12، ص274). در 998، در دورة شاهعباس اول صفوی، اکثر محالّ خراسان، از جمله جام، از قزلباش خالی شد و به تصرف ازبکان درآمد (اسکندر منشی، ج2، ص637،645). در 1007 قزلباشها، ازبکان را در جام شکست دادند (منجم یزدی، ص 171).در 1128، افغانهای اَبدالی به سرکردگی عبداللّهخان پسر حیاط سلطان، پس از تسلط بر هرات، ولایت جام را نیز تصرف کردند (مرعشی صفوی، ص 21). به نوشتة مروی، نادر در 1143، برای تسخیر دارالسلطنة هرات، ولایت جام و بویژه دشت جام را به پایگاه سپاهیان خود تبدیل کرد. افغانها در این هنگام حدود شصت هزار قشون در برج و باروی هرات گرد آورده، آمادة دفاع بودند (ج 1، ص 152، 168، 170). در 1248 قصبة جام حدود هزار خانه و بیست پاره قریه داشت. غلاتش ارزان و باغاتش فراوان بود. مردم آن حنفی مذهب متعصب بودند و حدود پنجاه خانوار شیعة امامیه نیز در آنجا به سر میبردند (شیروانی، ص 197). در اواخر سلطنت ناصرالدینشاه (1264ـ1313)، دهکدة تربتجام 250 خانوار و قلعهای با دیوار گلی داشت (ییت، ص37). پس از شهریور 1320، هنگام اشغال ایران از سوی قوای متفقین، در شورش صولتالسلطنه هزاره در خراسان، تربتجام نیز مدتی به دست شورشیان افتاد (بیات، ص35).منابع: ابنبطوطه، سفرنامة ابنبطوطه، ترجمة محمدعلی موحد، تهران 1370ش؛ ابنخرداذبه؛ ابنرسته؛ اسماعیلبنعلیابوالفداء، تقویمالبلدان ، ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران 1349ش؛ اسکندر منشی، تاریخ عالمآرای عباسی ، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران 1377ش؛ عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حملة چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران 1364ش؛ ایران. وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ اول، تهران ] بیتا. [ ؛ همان، چاپ دوم، تهران ] بیتا. [ ؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377 ش؛ بلاذری؛ کاوه بیات، صولةالسلطنه هزاره و شورش خراسان در زمستان سال 1320 شمسی ، تهران 1370ش؛ عبداللّهبن لطفاللّه حافظ ابرو، تاریخ حافظ ابرو ، ج2: بخش جغرافیای خراسان ، چاپ کرافولسکی، ویسبادن 1982؛ حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب ؛ غیاثالدینبنهمامالدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران 1353ش؛ همو، مآثر الملوک ، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1372ش؛ رزمآرا؛ روملو؛ سمعانی؛ شرفالدین علی یزدی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصّل ایران در دورة تیموریان ، چاپ محمد عباسی، تهران 1336ش؛ زینالعابدین بناسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا سیاحتنامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ] بیتا. [ ؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 44: تربتجام ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، 1363ش؛ محمدخلیلبنداوود مرعشی صفوی، مجمعالتّواریخ ، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران 1362ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان خراسان، شهرستان تربتجام ، تهران 1376ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش؛ محمدکاظم مروی، عالم آرای نادری ، چاپ محمدامین ریاحی، تهران 1364ش؛ مقدسی؛ جلالالدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامة ملاجلال، چاپ سیفاللّه وحیدنیا، تهران 1366ش؛ عبدالحمید مولوی، آثار باستانی خراسان ، ج1، مشهد 1354ش؛ مهندسین مشاور معماری و شهرسازی زیستا، طرح جامع شهر تربتجام: گزارش تشریحی بررسی حوزة نفوذ، مرحلة اول، ج2، مشهد: سازمان مسکن و شهرسازی خراسان، 1377ش؛ محمدبن خاوند شاه میرخواند، روضةالصفا ، تهذیب و تلخیص عباس زریاب، تهران 1373ش؛ نقشة تقسیمات کشوری ایران ، تهران: گیتاشناسی، 1377ش؛ یاقوت حموی؛ یعقوبی، البلدان ؛ چارلز ادواردییت، خراسان و سیستان ، ترجمة قدرتاللّه روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران 1365ش.
