تذکرة حزین (یا تذکرة‌المعاصرین )، تذکره‌ای در شرح احوال شاعران و علمای شیعی ایران، تألیف شیخ محمدعلی حزینِ لاهیجی * ، شاعر و عالم عصر صفوی. این تذکره شامل شرح حال یکصد تن از عالمان و شاعران معاصر مؤلف، از 1103 تا 1165، است. حزین تذکرة خود را در اواخر 1165، هنگام اقامتش در هندوستان و ظرف مدت نه روز، نگاشته است (حزین، ص 90؛ نیز رجوع کنید به همان، مقدمة سالک، ص 36). کتاب با یک مقدمة انتقادی شروع می‌شود. مؤلف در مقدمه ضمن نقد تذکره‌های معاصرینش، آنها را مملو از تحریفات و اشتباهات فاحش می‌داند (ص 92) و ضعف آنها را عدم دقت در ذکر احوال و بی‌احتیاطی در نسبت دادن اشعار به شاعران ذکر می‌کند (همانجا).تذکرة حزین ، علاوه بر مقدمه، دو بخش دارد؛ بخش اول یا فرقة اول شامل شرح حال و نمونة آثار بیست تن از علمای معاصر اوست (ص 97ـ139)، و بخش دوم یا فرقة دوم شامل شرح زندگانی و نمونة اشعار هشتاد و یک تن از شعرای معاصر نویسنده است (ص 141ـ 228). این تذکره در مقایسه با تذکره‌های همعصر حزین از ویژگیهای ممتاز برخوردار است. شاعرانی که حزین معرفی کرده است، یا آنان را در خانة پدری ملاقات کرده و یا با ایشان دوستی و مراوده داشته است و یا استاد او بوده‌اند. تذکرة او از این حیث دارای اطلاعات دقیق و قابل اعتمادی است که شاید در تذکره‌های مشابه و معاصر نتوان یافت ( رجوع کنید به همان، مقدمة سالک، ص 30).حزین که خود شاعر و دارای ذوق و نکته سنجی شاعرانه بوده، در بارة شاعران معاصرش اظهارنظرهایی کرده است که ذوق انتقادی او را نشان می‌دهد؛ وی گاه حتی در اشعار آنها تصرفاتی کرده است (شفیعی کدکنی، ص 111ـ112). او هنگام معرفی شاعران، با صراحت، به نقد شعر هر یک نیز می‌پردازد و از این حیث به این کتاب اعتباری ویژه می‌بخشد (حزین، مقدمة سالک، ص 31ـ32، برای نمونه رجوع کنید به شرح احوال مخلصای کاشانی، ص 174ـ 175، میر عبدالغنی تفرشی، ص 187ـ 188، نورس دماوندی، ص197، میرعسکری قمی، ص 201).از مزایای دیگر تذکرة حزین ارزش تاریخی آن است؛ مؤلف ضمن معرفی شاعران، گاه به حوادث و وقایع اجتماعی و سیاسی عصر اشاره کرده و وضع حکومت و حاکمان را باز گفته است. همچنین در شرحی که او از حال و روز شاعران هر شهر می‌دهد، وضع فرهنگی و علمی آن شهر مشخص می‌شود؛ مثلاً شرح حال محمدعلی سکاکی شیرازی (ص 128) و ملاعلی اصفهانی (ص 216) که در خلال معرفی اولی به استیلای افغانیان بر شیراز و در معرفی دومی به حادثة قتل‌عام شهر همدان اشاره شده است (نیز رجوع کنید به همان، مقدمة سالک، ص 34).تذکرة حزین در شرح‌حال شاعران به چگونگی معیشت آنان و نیز هنرهای دیگری جز شعر که شاعر بدان آراسته بوده اشاره کرده است و از این حیث منبع مناسبی برای مطالعة وضع اجتماعی و معیشتی شاعران عصر صفویه است (مقدمة سالک، ص35ـ36؛ برای نمونه رجوع کنید به ملاعلی اصفهانی، ص216؛ صاحب مشهدی، ص224).عمده‌ترین عیب این تذکره ، اتکای مؤلف آن بر حافظه، و دسترسی نداشتن به منابع و اسناد معتبر است. او برای ذکر نمونة آثار و شرح احوال علما و شاعران صرفاً از حافظة خود بهره جسته است. وی که در مدت نه روز، آن هم در نهایت پریشان حالی، این تذکره را فراهم آورده، بسیاری از مطالب اصلی را از قلم انداخته است (همان، ص 95، مقدمة سالک، ص 36ـ37). به هر حال، این تذکره می‌تواند به عنوان مکمل تذکره‌های همعصر حزین مورد استفادة محققان قرار گیرد.نثر تذکرة حزین نسبت به تذکره‌های معاصرش از پختگی و ایجاز برخوردار است. شیوة نگارش فرقة اول (شرح حال علما) با فرقة دوم (شرح حال شاعران) متفاوت است. در فرقة اول، نثر مصنوع، متکلف، فاضلانه و منشیانه است؛ آنچنانکه گاه درک و دریافت مفاهیم دشوار می‌گردد، عبارات و مفردات عربی زیاد است و دعاها نیز بیشتر عربی است. در فرقة دوم عبارات ساده‌تر و ادیبانه‌تر و بیشتر شبیه نثر مرسل دوره‌های اولیة نثر فارسی است ( رجوع کنید به مقدمة سالک، ص39ـ40).تذکرة حزین یک بار به ضمیمة کلیات وی در لکهنو در 1293 و بار دوم در کانپور به سال 1311 با چاپ سنگی منتشر شده است. در ایران اولین بار این تذکره با مقدمة محمدباقر الفت در 1334ش در اصفهان به چاپ رسیده است. آخرین چاپ منقح و مصحح تذکره به همراه تعلیقات و فهرستها به کوشش معصومه سالک و به مناسبت کنگرة حزین در 1375ش صورت گرفته است.منابع: محمدعلی‌بن ابی‌طالب حزین، تذکرة المعاصرین ، چاپ معصومه سالک، تهران1375ش؛ محمدرضا شفیعی کدکنی، شاعری در هجوم منتقدان: نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی ، تهران 1375ش.
