تَذکِرَة‌الفقهاء ، اثری جامع در فقه استدلالی و تطبیقی با گرایش فقهیِ امامی، به عربی، نوشتة حسن‌بن یوسف‌بن مطهر حلّی مشهور به علامه حلّی، دانشمند امامی قرن هفتم وهشتم. علامه حلّی، این کتاب را به درخواست فرزندش محمد، معروف به فخرالمحققین، نوشت و چنانکه در مقدمه (چاپ آل‌البیت، ج 1، ص 4) تأکید کرده، در این کتاب به اختصار فتاوا و ادلة فقهی را بر پایة فقه امامی و با اشاره به آرای مخالف و داوری میان مذاهب به روشی منصفانه آورده است. طبق گفتة مؤلف، کتاب در چهار قاعده تنظیم شده، اما جز دو قاعدة عبادات و عقود، بقیة آن در دسترس نیست. هر قاعده نیز مشتمل بر شش کتاب است.مؤلف در هر مسئله ابتدا نظر مقبول خود را در قالب بیان نظریة فقیهانی از امامیه که با آن نظر موافق‌اند، نوشته وسپس با آوردن نام برخی موافقان از میان صحابه و تابعین و فقهای مذاهب دیگر و با استناد به ادلة مورد قبول عامه و خاصه به تحلیل آن پرداخته است. در بیان نظریه‌های مخالفان با توجه به احاطة خود بر آرای فقهی امامیان و اهل‌سنّت، و ذکر ادلة آنان، گاهی به نقد و پاسخگویی پرداخته و چه بسا پاسخهایی مفروض در توجیه آنها ذکر کرده و خود به آنها پاسخ داده است. بدین‌ترتیب، در بسیاری از فروع و مسائل فقهی، نوعی مناظره و گفتگوی علمی بر پایة مبادی مفروض صورت گرفته، ولی در برخی مسائل (بیشتر در ابواب معاملات) به ذکر نظریات مخالفان اکتفا نموده است، بی‌آنکه به پاسخگویی بپردازد.از فقهای شیعه، علاوه بر آرای شیخ‌طوسی که بسیار موردتوجه مؤلف بوده، نظریات شیخ‌صدوق، شیخ‌مفید، ابن‌جنید، ابن‌ابی‌عقیل، علی‌بن بابویه، سلاّ ر دیلمی و ابوالصلاح حلبی بیشتر ذکر شده است. از میان پیشوایان اهل‌سنّت نیز به آرای شافعی بیش از دیگران پرداخته و گاه نظر برخی پیروان مذاهب چهارگانه، مانند محمدبن حسن‌شیبانی و ابویوسف و زُفَر و جصّاص (رازی) و اسماعیل مُزنی و داود ظاهری، هم مورد توجه قرار گرفته است. همچنین آرای بسیاری از فقهای صحابی و تابعی، از جمله ابن‌عباس، ابن‌مسعود، ابن ابی‌لیلی، ابن‌عمر، مجاهد، انس‌بن مالک، حسن بصری، سفیان ثوری، عطاءبن ابی‌رَباح، محمدبن شهاب زُهْری، ابراهیم نخعی، سعیدبن مسیّب، محمدبن سیرین و قَتادة‌بن دِعامه، ذکر شده است. گاهی نیز به آرای مذاهب دیگر مانند زیدیه و قاسمیه (شاخه‌ای از زیدیه پیروان قاسم‌بن ابراهیم رسّی) اشاره شده است ( رجوع کنید به چاپ آل‌البیت، ج 1، مقدمه، ص 131).بر این اساس، برخی محققان (علامه حلّی، تحریر الاحکام ، ج 1، مقدمة سبحانی، ص 13؛ همو، تذکرة الفقهاء ، چاپ سنگی، مقدمة موسوی‌خرسان، ص 44؛ همان، چاپ آل‌البیت، ج 1، مقدمه، ص 35) تذکرة‌الفقهاء را از مهمترین منابع فقه مقارَن (تطبیقی) و گروهی دیگر (طبرسی، ص 18) آن را از جملة منابع موجود در بارة «علم‌الخلاف» (خلافیات) می‌دانند. برخی گفته‌اند که اصطلاح «فقه مقارن» تعبیری جدید از «علم‌الخلاف» است ( رجوع کنید به علامه حلّی، تحریرالاحکام ، ج 1، مقدمة سبحانی، ص 14؛ مروزی، مقدمة سامرائی، ص 9)، ولی طبق دیدگاهی که میان این دو اصطلاح تمایز قایل شده( رجوع کنید به حکیم، ص 14)، شاید تذکرة‌الفقهاء به علم‌الخلاف نزدیکتر باشد، زیرا مؤلف به جانبداری از دیدگاهی پرداخته که بدان وابسته است. از سوی دیگر، با توجه به برخی ویژگیهای این کتاب، مانند نام بردن از فقهای مذاهب دیگر که با آرای مؤلف موافق بوده‌اند و استناد به منابع فقهی عامه و شکل مناظره‌گونة آن، می‌توان آن را در بر دارندة نوعی مقارنه و تطبیق دانست. بعلاوه، تمایل یک فقیه به مذهبی فقهی با تطبیقی بودن اثر وی منافات ندارد ( رجوع کنید به تذکره ، چاپ آل‌البیت، ج 1، مقدمه، ص30ـ31). علاوه بر اینها، آثار مثبت فقه مقارن ــ مانند کاهش عوامل تفرقه‌زا میان مسلمانان و آشنایی با دیدگاههای فقهی مختلف ( رجوع کنید به حکیم، همانجا) ــ در مورد این کتاب صادق است.علامه حلّی در تذکرة الفقهاء بجز برخی آثار شیخ‌طوسی، از جمله مبسوط و خلاف و تهذیب و نهایه ( رجوع کنید به چاپ آل‌البیت، ج 2، ص 48، 79، 103، 417، ج 4، ص50، 130، 301، ج 5، ص 371) و بعضی موارد نادر، از هیچ اثر فقهی دیگر نام نبرده است. از دیدگاه محققان ( رجوع کنید به همان، ج 1، مقدمه، ص 41)، وی از برخی منابع عامه از جمله فتح‌العزیز رافعی، المغنی ابن‌قدامه، الشرح‌الکبیر ابن‌قدامه مقدسی و المجموع نَوَوی بهره برده و علاوه بر کتب شیخ‌طوسی، از کتاب المعتبر محقق حلّی نیز استفاده کرده است. این ادعا که وی منحصراً از کتاب الام شافعی اقتباس کرده، مردود شمرده شده است (علامه حلّی، نهج‌الحق ، مقدمة صدر، ص 17).آقابزرگ‌طهرانی (ج 4، ص 43) احتمال می‌دهد که تذکرة‌الفقهاء تا اواخر بخش ارث تألیف شده باشد، زیرا از سخن فرزند مؤلف، فخرالمحققین (ج 4، ص 242)، چنین برمی‌آید که بخش ارث آن موجود بوده است، همچنین با توجه به اتمام تألیف بخش موجودِ آن در 720 ( رجوع کنید به علامه حلّی، تذکره ، چاپ سنگی، ج 2، ص 661) و ضرورت تألیف این کتاب از نظر علامه حلّی، بعید است در شش سالی که وی پس از آن زیسته، نگارش آن را ادامه نداده باشد. با توجه به تاریخ پایان تألیف بخشهای مختلف تذکرة‌الفقهاء ، که ثبت شده ( رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص44) احتمالاً مؤلف تألیف آن را در حدود 710 آغاز کرده است (همانجا). بنا به نظری (علامه حلّی، مختلف‌الشیعة ، ج 1، مقدمة درایتی، ص 32) این کتاب آخرین اثر فقهی علامه حلّی بوده است.علامه حلّی علاوه بر تذکرة‌الفقهاء ، کتاب دیگری نیز با نام منتهی‌المطلب فی تحقیق المذهب در زمینة فقه تطبیقی تألیف نموده که ویژگیهای آن ( رجوع کنید به علامه حلّی، منتهی‌المطلب ، مقدمة بستانی، ص 11ـ36) مشابه تذکرة‌الفقهاء است، ولی چنانکه خود اشاره کرده ( رجوع کنید به علامه حلّی، تحریرالاحکام ، ج 1، مقدمة سبحانی، ص 17ـ19 به نقل از تحریر علامه؛ نیز رجوع کنید به علامه‌حلّی، منتهی المطلب ، مقدمة بستانی، ص 11)، مفصّلتر و گسترده‌تر است.از تذکرة‌الفقهاء نسخه‌های خطی متعددی موجود است ( رجوع کنید به تذکره ، چاپ آل‌البیت، ج 1، مقدمه، ص 37ـ39؛ مدرسی طباطبائی، ص120). این کتاب بارها به چاپ رسیده و آخرین چاپ آن با تحقیق مؤسسة آل‌البیت در قم صورت گرفته و تا زمان تألیف مقاله دوازده جلد آن انتشار یافته است. در منابع فقهی به این کتاب بسیار استناد شده، اما در آثار کتاب‌شناختی ( رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 43ـ44؛ مدرسی طباطبائی، همانجا) از شرح یا حاشیه‌ای بر آن نام برده نشده است. به نوشتة آقابزرگ طهرانی (ج 4، ص 422، ج20، ص 187؛ نیز رجوع کنید به علامه حلّی، قواعدالاحکام ، مقدمة حسون، ص 82 ـ83) جمال‌الدین ابن‌مُتَوَّج بحرانی، از شاگردان مهم فخرالمحققین، این اثر را تلخیص کرده، اما سیدمحسن امین (ج 3، ص 11، 14ـ 15) این تلخیص را اثر فخرالدین ابن‌متوّج بحرانی و آن را همان کتاب غرائب المسائل دانسته است (در بارة نقد این نظر رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، ج20، ص 34ـ 35).منابع: آقابزرگ‌طهرانی؛ امین؛ محمدتقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن ، نجف 1979، چاپ افست قم ] بی‌تا. [ ؛ فضل‌بن حسن طبرسی، المؤتلف من المختلف بین ائمّة السلف ( منتخب الخلاف )، چاپ مهدی رجائی، مشهد 1410؛ حسن‌بن یوسف علامه حلّی، الالفین فی امامة امیرالمومنین علی‌بن ابی‌طالب ( ع )، چاپ محمدمهدی موسوی‌خرسان، نجف 1388/1969، چاپ افست قم ] بی‌تا. [ ؛ همو، تحریر الاحکام الشرعیّة علی مذهب الامامیة ، ج 1، چاپ ابراهیم بهادری، قم 1420؛ همو، تذکرة الفقهاء ، چاپ سنگی ] بی‌جا، بی‌تا. [ ، چاپ افست تهران 1388؛ همان، قم: آل‌البیت، 1414ـ ؛ همو، قواعد الاحکام ، چاپ فارس رضا حسون، قم 1410؛ همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة ، ج 1، قم 1371 ش؛ همو، منتهی‌المطلب فی تحقیق المذهب ، ج 1، مشهد 1412؛ همو، نهج الحق و کشف‌الصدق ، بیروت 1982؛ محمدبن حسن فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد ، قم 1387ـ1389؛ حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی ، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد 1368 ش؛ محمدبن نصر مروزی، اختلاف العلماء ، چاپ صبحی سامرائی، بیروت 1406/1986.
