تذکرة‌الشّعراء ، کتابی در شرح‌احوال شاعران به فارسی، نوشتة دولتشاه‌بن علاءالدوله سمرقندی. این کتاب، بنا برتصریح مؤلف در خاتمة آن (ص 541)، در 892 پایان یافته و در مقدمه (ص 14 ـ 15) به امیرعلیشیر نوائی (متوفی 906) تقدیم شده است.دولتشاه از امیرزادگان و رجال قرن نهم بود. پدرش، امیرعلاءالدوله اسفراینی، از ندیمان شاهرخ تیموری (حک : 796 ـ 850؛ دولتشاه سمرقندی، ص 337) و خود از نزدیکان سلطان‌حسین بایقرا ( حک :873 ـ 911) و امیر علیشیرنوائی بود. دولتشاه برخلاف سنّت خانوادگی از امارت دست کشید و به کسب فضایل پرداخت (امیرعلیشیر نوائی، ص 108) و در پنجاه سالگی تألیف تذکرة‌الشعراء را آغاز کرد (دولتشاه سمرقندی، ص 11 ـ 12). وی سبب تألیف تذکرة شاعران‌را فقدان کتابی در بارة این موضوع ذکر کرده است ( (رجوع کنید به همان، ص 13). او در بیان زندگینامة شاعران به منابعی چون چهارمقالة نظامی عروضی (ص 57)، تاریخ گزیدة حمداللّه مستوفی (ص 31) و تذکرة مناقب الشعرای ابوطاهر خاتونی (ص 58) اشاره کرده، با وجود این خود را نخستین مؤلف مقامات و احوال شعرا دانسته ( رجوع کنید به همان، ص 13) و ظاهراً از تذکرة لباب‌الالبابِ محمد عوفی نیز آگاهی نداشته، زیرا از آن سخنی به میان نیاورده است.دولتشاه اطلاعات مورد نیاز را از دیوان شاعران و کتابهای تاریخی گردآورده و از شنیده‌های خود نیز سود جسته است. او تذکرة خود را بر اساس تاریخ و دورة زندگی شعرا مرتب کرده و شرح‌حال 150 شاعر نامدار را از ظهور اسلام تا زمان زندگی خود آورده است. تذکرة‌الشعراء با دیباچة مؤلف آغاز می‌شود. پس از مقدمه‌ای در ذکر دَه تن از شاعران عرب، شعرای پارسی‌گو به لحاظ تاریخی به هفت طبقه تقسیم می‌شوند که آخرین طبقه به شعرای هم‌دورة دولتشاه اختصاص دارد ( رجوع کنید به همان، ص 16). در این ضمن به احوال پادشاهان حامی شعر و رویدادهای تاریخی نیز اشاره شده است. در خاتمه، شرح زندگی و مکارم هفت تن از بزرگان روزگارِ دولتشاه آمده و کتاب با «شطری از مقامات ابوالغازی سلطان حسین بهادر» ( ص 521 ـ541) به پایان رسیده است.سبک نگارش تذکرة دولتشاه در دیباچة کتاب، نه فنی و دشوار و نه ساده و مُرسَل است، بلکه شیوه‌ای است برگرفته از هر دو، ولی نثر آن در نگارش احوال شاعران ساده وجذاب است.تذکرة‌الشعراء به جهت دربرداشتن شرح‌حال بسیاری از شاعران متقدم و معاصر مؤلف اثری ارزنده است، اما در زندگینامة شاعران در چند مورد مطالب دور از واقع نیز آمده که نشان دهندة ضعف پژوهش نویسنده است و در حقیقت از تنزلِ ادبی در این دوره و سطحی شدن تحقیق و تتبع ناشی می‌شود ( رجوع کنید به فخرالزمانی، ص 14، که خطای دولتشاه را در بارة سرایندة ویس‌ورامین یادآور شده است، نیز رجوع کنید به همان، ص 78، 498، حواشی گلچین معانی؛ براون، ج 2، ص 252،260 ـ261، 873؛ بهار، ج 3، ص 186 ـ191). به طورکلی دولتشاه در تنظیم و تألیف این تذکره، به خواندنی بودن آن توجه کرده و به جنبة تحقیقی آن چندان نپرداخته است.دولتشاه، جز نقل احوال شاعران، به نقد شعر آنها نیز می‌پردازد. او بنا بر سبک موردپسند زمان خود، به طنطنة الفاظ و مضمون آفرینی و آرایه‌های لفظی توجه می‌کند و شعر را با این ملاکها نقد و ارزیابی می‌کند. وی اشعاری را که فصیح و روان و پیراسته از تکلفات و صنایع باشند، تحسین نمی‌کند، چنانکه ذکر تمامی قصیدة «بوی جوی مولیان» رودکی را در تحمل تذکره نمی‌داند (ص 32).دولتشاه، چون در دورة انحطاط ادبی به سر می‌برده، در معرفی چند تن از شعرا، از جمله حافظ، شاعری را دون مرتبة آنان دانسته و به فضایل دیگر آنان پرداخته (ص 302) و توجه نکرده است که تذکرة او بر مدار شعر و شاعریست.تذکرة‌الشعراء مرجع بسیاری از تذکره‌نویسان بوده و به سبب اهمیتی که در ذکر احوال شاعران داشته، بارها در ایران و هندوستان چاپ شده است. این کتاب در 1305در بمبئی ودر 1318 به تصحیح ادوارد براون در لیدن انتشار یافت. در قرن دهم به ترکی ترجمه و تلخیص شد (حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 388). یک ترجمة ترکی آن با عنوان سفینة‌الشعراء در 1259 در استانبول چاپ شد (دولتشاه سمرقندی، مقدمة براون، ص ه ). هامر ـ پورگشتال نیز آن را به آلمانی ترجمه و چاپ کرده است.منابع: امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس ، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران 1363ش؛ ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران ، ج 2: از فردوسی تا سعدی ، ترجمه و حواشی و تعلیقات علی پاشا صالح، تهران 1358ش؛ محمدتقی بهار، سبک‌شناسی ، تهران 1355ـ 1356ش؛ حاجی‌خلیفه؛ دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة‌الشعراء ، چاپ ادوارد براون، لیدن 1318/1900؛ عبدالنبی‌بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه ، چاپ احمد گلچین معانی، تهران 1362 ش.
