تَذکِره(1) ، عنوان شماری از کتابهای عربی و فارسی و ترکی، نیز عنوانی برای کتابهای شرح‌حال، بویژه شرح‌حال شاعران.1) کلیات. واژة تذکره معانی گوناگون دارد، از جمله: به یادآوردن، یاد کردن، یادآوری، آنچه موجب یادآوری شود، وسیلة تذکر، یادگار و غیره (ابن‌منظور، ذیل «ذکر»؛ دهخدا، ذیل مادّه). کتابهای گوناگونی در موضوعات مختلف و با عنوان تذکره، به عربی و فارسی، وجود دارد و به نظر می‌رسد که مؤلفان آنها در انتخاب این واژه برای عنوان کتاب، به معنای آن (یادآوری) التفات داشته‌اند. این واژه برای کتابهای شرح‌حال صوفیان و خطاطان و علما و از همه بیشتر شاعران و ادیبان به کار رفته به طوری که بتدریج اصطلاحی برای کتابهای شرح‌حال شاعران شده است (برای نمونه رجوع کنید به دهخدا، ذیل «تذکره»). این واژه در عنوان بسیاری از کتابهای عربی با موضوعات گوناگون دیده می‌شود که برخی از آنها عبارت‌اند از: تذکرة ابن‌المعتز (متوفی 296)، تذکرة‌الخواص از سِبْط ابن‌جوزی (متوفی 654) و تذکرة‌النبیه فی ایّام المنصور و بنیه از ابن‌حبیب حلبی که به‌سبب دربرداشتن شرح زندگانی امیران و بزرگان اهمیت فراوانی دارد (مقدمة سعید عبدالفتاح عاشور، ج 1، ص 27). آثاری که در علم رجال و انساب نگارش یافته‌اند نیز در این زمره‌اند، مانند تذکرة‌الحُفّاظ از شمس‌الدین ذَهَبی (متوفی 748؛ رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 385، 388؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 28ـ29، 45). در برخی تذکره‌ها نیز ذیل موضوعات دیگر، اندکی به شرح‌حال اشخاص پرداخته شده است، از جمله در دانشنامه‌های ادبی مانند التذکرة الحمدونیـّـة از ابن‌حمدون (متوفی 562) و التذکرة‌الفخریّة از بهاءالدین * اِرْبَلی (متوفی قرن هفتم؛ رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 386، 389؛ آقابزرگ طهرانی، ج 4، ص 22، 4).واژة تذکره در عنوان برخی کتابها با موضوعات گوناگون آمده است، برخی از این موضوعات عبارت‌اند از: منتخبات نظم و نثر، التذکرة السعدیّة از محمدبن عبدالرحمان عبیدی (متوفی قرن هشتم) شامل اشعار شاعران جاهلی و مُخَضْرم و مُحْدَث؛ تذکرة الصَفَدی یا التذکرة الصلاحیّة از صلاح‌الدین صفَدی (متوفی 764) در سی جزء شامل مسائل ادبی به‌نظم و نثر و نوادر اشعار ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 388)؛ صرف‌ونحو، مانند کتاب التذکرة از ابوعلی فارسی نحوی (متوفی 377؛ برای دیگر تذکره‌ها رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 385، 390، 393؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 21، 28، 33، 39)؛ لغت وعروض، مانند التذکرة‌فی‌اللغة از احمدبن عبدالقادر قیسی نحوی (متوفی 749؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 393) و تذکرة العروض از اسداللّه دزفولی (متوفی 1353؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص40)؛ تفسیر و قرائت، مانند التذکرة فی القرائات از طاهربن عبدالمنعم مشهور به ابن‌غَلْبون (متوفی 399؛ رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 384، 391 ـ393)؛ حدیث، مانند التذکرة فی علوم الحدیث از ابن‌مُلَقِّن (متوفی 804؛د. اسلام ، همانجا؛ برای دیگر تذکره‌ها رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 388ـ389، 393؛ زرکلی، ج 6، ص 172)؛ فقه و اصول، مانند التذکرة باصول الفقه از شیخ‌مفید (متوفی 413؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 25؛ برای دیگر تذکره‌ها رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 389، 391 ـ394)؛ اصول دین و مسائل دینی، مانند التذکرة فی الاصول الخمسة از صاحب‌بن عبّاد (متوفی 385؛آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 21ـ22؛ برای دیگر تذکره‌ها رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 385ـ386، 393؛ سرکیس، ج 1، ستون 253)؛ پزشکی، مانند التذکرة الهادیة و الذخیرة الکافیة یا تذکرة السویدی از ابن‌طَرحان (متوفی 620؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 386، 392؛ برای دیگر تذکره‌ها در این موضوع رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 29، ج 20، ص 221؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 383؛ سرکیس، ج 1، ستون 326، 427، ج 2، ستون 1657)؛ چشم‌پزشکی، مانند تذکرة الکحّالین * از علی‌بن عیسی کحّال (متوفی 430؛ رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 44)؛ ریاضیات، مانند تذکرة‌الکُتّاب فی علم الحساب از احمدبن ابراهیم حلبی خلیلی (حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 390) و التذکرة الکاملة در موسیقی (همانجا؛ برای دیگر تذکره‌ها رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 27؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 384، 391؛ سرکیس، ج 2، ستون 1368)؛ تقویم و نجوم، مانند التذکرة فی الهیئة * از خواجه‌نصیرالدین طوسی (متوفی 672؛ رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 966؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 33)؛ کیمیا، مانند التذکرة فی‌الکیمیاء ، ازابن‌کَمونه (متوفی قرن هفتم؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 393)؛ تعلیم و تربیت، مانند تذکرة الا´باء و تسلیة الابناء از عمربن احمدبن عَدیم حلبی (متوفی 660)؛ مباحث حِکْمی، مانند التذکرة فی الحکمة الالهیّة از محسن فیض کاشانی (متوفی 1091؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 25) و التذکرة فی‌الجواهر و الاعراض از ابن‌مَتَّویه (متوفی قرن پنجم؛ د. اسلام ، همانجا؛ برای دیگر تذکره‌ها رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 24؛ سرکیس، ج 2، ستون 1938)؛ دعا و اخلاق و موعظه، مانند التذکرة فی أحوال المَوتی و امور الا´خرة از محمدبن احمد قُرْطُبی (متوفی 671؛ برای دیگر تذکره‌ها رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 27ـ 28؛ سرکیس، ج 1، ستون 773)؛ کشورداری و آداب جنگ، مانند التذکرة الهَرَویة فی الحِیَل الحربیّة از علی‌بن ابی‌بکر هروی؛ کتاب‌شناسی و نسخه‌های خطی، مانند تذکرة النوادر من المخطوطات العربیّة از هاشم ندوی؛ تاریخ و جغرافیا، مانند التذکرة فی تخطیط الکُرة از محمود افندی باجوری (سرکیس، ج 1، ستون 511؛ برای دیگر تذکره‌ها رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 25، 27)؛ آشپزی، مانند تذکرة الخواتین و استاذ الطباخین از خلیل سرکیس (سرکیس، ج 1، ستون 1020)؛ قصیده‌هایی با عنوان تذکره، مانند تذکرة الفضلاء از محمدابراهیم بیارجُمندی (آقابزرگ‌طهرانی، ج 4، ص 43)؛ موضوعات پراکنده، مانند تذکرة الالباب و انیس الطُّلاب از محمدباقر یزدی حائری (همان، ج 4، ص 28) و التذکرة التیموریة یا معجم الفوائد و نوادر المسائل از احمد تیمورپاشا. موضوع برخی تذکره‌ها را به‌سبب کلی بودن مطالب آنها نمی‌توان دقیقاً مشخص کرد، مانند التذکرة فی الفوائد النادرة از سیدعلیخان مدنی (آقابزرگ‌طهرانی،ج 4، ص 25؛ برای دیگر تذکره‌ها رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 391؛ بروکلمان، ج 4، ص 34؛ سرکیس، ج 2، ستون 1365؛ ون‌دایک، ص 497).برای منابع این قسمت رجوع کنید به منابع قسمت 3.2) تذکره‌نویسیِ فارسی. تا پیش از سدة هفتم، سرگذشت شاعران و نمونة شعر آنان به طور پراکنده در برخی آثار تاریخی و جغرافیایی و ادبی، نظیر چهارمقالة نظامی عروضی (تألیف ح 550) و آثارالبلاد و اخبارالعباد زکریای قزوینی (متوفی 682)، ذکر می‌شد. در اوایل سدة هفتم، محمد عوفی لباب‌الالباب را تألیف کرد که قدیمترین تذکره، مشتمل بر شرح‌حال شاعران، است. نخستین کتابهای فارسی که در عنوان آنها کلمة تذکره ذکر شده ــ از جمله تذکرة‌الاولیاء *عطار در شرح احوال اولیا و مشایخ تصوف و رسالة آغاز وانجام معروف به تذکره تألیف نصیرالدین طوسی (متوفی672) در بارة معاد ــ «تذکره» به مفهومی که بعدها در ادب فارسی رایج شد (کتابی در شرح‌حال شاعران)، نبودند (برای اطلاع بیشتر در بارة دیگر آثار از این نوع رجوع کنید به نقوی، ص784ـ 786). قزوینی (عوفی، مقدمه، ص و ـ ح) از کتابی با عنوان مناقب الشعراء تألیف موفق‌الدین ابوطاهر خاتونی * ، از رجال دورة محمدبن ملکشاه (متوفی 511)، نام برده است که این اثر در دست نیست تا بتوان در بارة آن داوری کرد، اما نجم‌الدین ابوبکر محمد راوندی، از نویسندگان اواخر قرن ششم، آن را مرقّع‌گونه‌ای دانسته است (ص 57). اشارة دولتشاه سمرقندی در تذکرة‌الشعراء * (تألیف 892؛ ص 35، 66) به این کتاب، نشان می‌دهد که مناقب‌الشعراء دست‌کم تا قرن نهم شناخته شده بوده است.پس از لباب‌الالباب ، تذکرة‌الشعراء سرمشق تذکره‌نویسان شد. محمدطاهر نصرآبادی برای نخستین بار واژة تذکره را به معنای شرح‌حال شاعران در عنوان اثر خود، تذکرة نصرآبادی * (تألیف 1083ـ1090)، به کار برد ( رجوع کنید به ص 2). این تذکره مشتمل بر شرح‌حال شاعران و نمونة اشعار آنان است.تذکره‌نویسی در دورة صفوی (ح 906ـ 1135) و قاجار (1210ـ1344) رونق یافت. در تذکره‌های این دو دوره، علاوه بر شرح‌حال شاعران برجسته، شرح‌حال سرایندگانی که گاه به تفنن شعر می‌سرودند نیز آورده می‌شد. نمونة این تذکره‌ها، عَرَفات‌العاشقین تقی‌الدین بلیانی (تألیف 1024) و مجمع الفصحا ی هدایت (تألیف 1284) است.در دورة قاجار تذکره‌نویسی چنان رواج یافت که حتی شاهزادگان قاجار نیز تذکره نوشتند، از جمله سیف‌الدوله سلطان‌محمد، پسر فتحعلی‌شاه، بزم خاقان را در 1245 نوشت و علیرضا میرزای قاجار کتاب بستان‌البدایع را در اواسط قرن سیزدهم و بستان العشاق را در 1246 تألیف کرد (گلچین‌معانی، ج 1، ص93ـ ). تألیف تذکره‌هایی که معیار انتخاب شاعران در آنها، ممدوح یا حامی شاعران بود نیز گویای اهمیتی است که دربار قاجار برای این نوع آثار قایل می‌شد، از جملة اینگونه تذکره‌هاست: اقبال‌نامه تألیف محمدباقر میرزای خسروی کرمانشاهی در 1319 در شرح‌حال شاعرانِ مداح اقبال‌الدولة غفاری (حاکم کرمانشاه) و انجمن روشن تألیف صفای زواره‌ای در 1268 در شرح‌حال شاعرن مداح چراغعلی‌خان زنگنه (حاکم اصفهان؛ همان، ج 1، ص 36، 68).ویژگی دیگر تذکره‌نویسی در دورة قاجار کاربرد انواع تفنن در تذکره‌نویسی بود، از جمله تألیف تذکره‌های منظوم همچون تذکرة منظوم رَشحه تألیف میرزا محمدباقر رشحة اصفهانی در 1250 (همان، ج1، ص372ـ376)؛ تذکره‌های مصور مانند انجمن ناصری و تذکرة قدسیه ، هر دو از میرزاابراهیم مدایح‌نگار که در اوایل قرن چهاردهم نگارش یافته‌اند و تصاویر سیاه‌قلم صاحبان تراجم در این دو کتاب کار ابوتراب غفاری است (همان، ج1، ص71، 320)؛ تلخیص تذکره‌های مفصّل، مانند اشعة شعاعیه تألیف محمدحسین شعاع شیرازی در 1336ـ 1337 که منتخبی از تذکرة شعاعیه ، نوشتة خود او در 1320ـ1321 است (گلچین‌معانی، ج 1، ص 34)؛ تألیف تذکره‌های طنزآمیز و تخیلی، مانند تذکرة آش کشکیان از تقی دانش (متوفی 1326 ش) در شرح‌حال شاعران ساختگی و ذکر اشعار هزل‌آمیز سرودة خود مؤلف (همان، ج 1، ص 169).سنّت تذکره‌نویسی تا دورة معاصر ادامه یافته است. برخی از معروفترین تذکره‌های معاصر عبارت‌اند از: سخن و سخنوران بدیع‌الزمان فروزانفر (چاپ 1308 ش)، تذکرة شعرای معاصر از انجمن ادبی فرهنگستان ایران (چاپ 1328 ش)، بهشت سخن تألیف مهدی حمیدی (چاپ 1334 ش)، صدف تألیف داریوش صبور (چاپ 1335 ش)، تذکرة طلعت از طلعت عنقا (چاپ 1339 ش) و شعر هزار سالة فارسی از قاسم تویسرکانی و محمدجعفر محجوب (چاپ 1343 ش؛ گلچین‌معانی، ج 1، ص136، 293، 310، 706، 746، 763)، تذکرة سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر از محمداسحاق (چاپ 1371 ش) و سخنوران نامی معاصر ایران از سیدمحمدباقر برقعی (چاپ 1373 ش) در شش جلد.در دورة معاصر با ایجاد تحولات اجتماعی، تذکره‌هایی در شرح‌حال شاعران زن تألیف شده است، مثل از رابعه تا پروین تألیف کشاورز صدر (چاپ 1334 ش؛ همان، ج1، ص22ـ24). از دیگر تذکره‌های معاصر، تذکره‌هایی در بارة شاعران منطقه‌ای خاص است، مانند شکرستان پارس تألیف محمدحسین شعاع‌شیرازی در 1313، دانشمندان آذربایجان از محمدعلی تربیت (چاپ 1314 ش)، تذکرة شعرای سمنان از نصرت‌اللّه نوحیان (چاپ 1337 ش)، بزرگان و سخنسرایان همدان از مهدی درخشان (چاپ 1341ش؛ همان، ج1، ص87 ـ92، 283، 617، 764؛ برای اطلاع در بارة دیگر تذکره‌ها از این نوع رجوع کنید به همان ،ج 1، ص279، 299، 314، 623ـ 625). تذکره‌هایی نیز تألیف شده که اساس انتخاب شاعران در آنها تعلقات فکری و اعتقادی آنان است، مانند تذکرة شعرای قرن اول بهایی از نعمة‌اللّه ذکایی‌بیضائی (تألیف 1311ـ1342ش؛ همان،ج 1، ص 287).تذکره‌نویسی فارسی در هند نیز رواج داشته است. سیر آن را به پنج دوره تقسیم کرده‌اند: 1) از ابتدای سلطنت مسلمانان در هند در سدة هفتم تا تأسیس حکومت تیموریان هند در 932؛ 2) از آغاز سلطنت ظهیرالدین بابر در 932 تا پایان حکومت شاهجهان در 1068؛ 3) از سلطنت اورنگ‌زیب در 1068 تا آغاز حکومت انگلیس در 1274؛ 4) دورة تسلط انگلیس در هند از 1274 تا 1349؛ 5) از 1349 تاکنون (نقوی، ص شش ـ دوازده). دورة سوم (همان، ص202ـ 575)، با 59 تذکرة در خور توجه، از دوره‌های دیگر شکوفاتر بوده است. پیدایش تذکره‌های تخصصی در هند از نخستین تحولات در روند تذکره‌نویسی بود. برخی از تذکره‌های مشهور تخصصی در هند اینهاست: روضة السلاطین تألیف فخری هروی در حدود 960، در بارة هشتاد تن از سلاطینی که شعر می‌سرودند (منزوی، ج 11، ص735)؛ تذکرة میخانه تألیف عبدالنبی قزوینی در 1028 در بارة سرایندگان ساقینامه‌ها (همان، ج11، ص739ـ 740) و هفت آسمان تألیف مولوی احمدعلی در 1285 در باره مثنوی‌سرایان.در دورة سوم، برعکس دو دورة پیشین، تقریباً تمام تذکره‌های فارسیِ تألیف شده در هند را خود مؤلفان هند نوشته‌اند. سبک انشای بیشتر تذکره‌نویسان این دوره ساده بود و بعضی از آنان برای اولین بار واژگان اردو و سندی را در تذکره‌ها به‌کار بردند (برای اطلاع بیشتر در بارة سبک نگارش تذکره‌نویسان این دوره رجوع کنید به نقوی، ص200ـ201). از جملة این آثار، مقالات الشعرا تألیف میرغلامعلی شیر، متخلص به قانع، است (تألیف 1174؛ همان، ص401ـ414).در افغانستان نیز که فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی بسیار نفوذ داشت، تذکره‌نویسی فارسی بویژه در سده‌های سیزدهم و چهاردهم رونق یافت. برخی از تذکره‌های تألیف شده در آنجا عبارت‌اند از: تحفة‌الاحباب فی تذکرة‌الاصحاب تألیف قاری رحمة‌اللّه واضح بخاری در 1288، افضل التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار تألیف افضل مخدوم پیرمستی بخاری در 1322، بهار بدخشان تألیف عبدالکریم حسینی در 1302 ش، پرده‌نشینان سخنگوی تألیف ماگة رحمانی افغانی در 1329ـ1330 ش، و بهار افغانی نوشتة ابوالقاسم عبدالحکیم رستاقی (چاپ 1350 ش؛ گلچین‌معانی، ج1، ص34، 124ـ126، 149، 153).در تاجیکستان نیز تذکره‌هایی به فارسی نوشته شده است، از جمله تذکار اشعار تألیف شریفجان مخدوم صدر ضیاء در 1284ـ1286ش، و نمونة ادبیات تاجیک تألیف صدرالدین عینی در 1304ش ( رجوع کنید به د. تاجیکی ، ج 5، ص 89 ـ90، ج 7، ص 229).تذکره‌ها غالباً از مقدمه و متن اصلی و خاتمه تشکیل می‌شوند. متن اصلی که در بر دارندة اطلاعات زندگینامه‌ای است، فصل‌بندیهای متنوع و ویژه‌ای دارد و تذکره‌نویسان در نامگذاری آنها گاه از تعابیر ادبی و کنایی بهره جسته‌اند، مثلاً نام فصلهای آتشکدة آذر بیگدلی (تألیف 1174)، مجمر، شعله، اخگر و شراره است و فصلهای شبستان تألیف مدرّسی‌یزدی (متخلص به شهلا) در 1274ـ1277، خلوتخانه، هنگامه، آستانه و ایوان نام دارد (نقوی، ص 38ـ40؛ منزوی، ج11، ص747؛ گلچین‌معانی، ج1، ص244، 250ـ 255). عنوان مدخل در تذکره، نام یا تخلص شاعر است و ترتیب مدخلها یا تاریخی است مانند طبقات شاهجهانی تألیف محمدصادق‌خان دهلوی در 1045 و مرآت‌الخیال تألیف شیرعلی‌خان لودی در 1102، یا الفبایی است مانند خزانة عامره تألیف آزاد بلگرامی در 1176. در برخی تذکره‌ها نیز هیچگونه نظم خاصی وجود ندارد (منزوی، ج 11، ص 745ـ746، 760ـ761، 881).در پایان زندگینامة هر شاعر، نمونه‌ای از اشعار او به انتخاب تذکره‌نویس می‌آید و بدین ترتیب ذوق ادبی تذکره‌نویس نمایانده می‌شود. در واقع، شهرت و برتری برخی تذکره‌ها به سبب حُسن انتخاب نمونه‌های شعری است، مانند بتخانه تألیف ملامحمد صوفی مازندرانی در 1010، و ریاض الشعراء والة داغستانی (همان، ج 11، ص 752ـ753؛ گلچین معانی، ج 1، ص 590، 650ـ 666). در مقابل، بعضی تذکره‌نویسان به سبب انتخاب نمونه‌های ضعیف، به بی‌ذوقی معروف شده‌اند، مانند حسین نوای همدانی مؤلف تذکرة نوا (تألیف 1253؛ دیوان‌بیگی، ج1، مقدمة نوائی، ص‌ده).گزینشهای شعری تذکره‌نویسان، تذکره‌ها را به‌نحوی به نوع دیگری از آثار ادبی، یعنی گلچینها و منتخبات اشعار، شبیه ساخته است، مانند تذکرة خاور تألیف حیدرقلی میرزا در سدة سیزدهم، که در واقع منتخبات اشعار است ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «مختارات»؛ گلچین‌معانی، ج1، ص219). این رویکرد خاص در تذکره‌نویسی به غنای نقد و نظریه‌پردازیهای ادبی نیز انجامیده است، چنانکه مثلاً در عقد ثریا تألیف مولوی احسان‌اللّه ممتاز لکهنوی در 1261، گزیدة اشعار با نقد آنها همراه است (منزوی، ج11، ص 765). مولوی احمدعلی نیز در هفت آسمان (ص 3ـ 5) در بارة مثنوی و اوزان آن سخن گفته است. انتقاد تذکره‌نویسان از یکدیگر، بابی در تضارب آرای ادیبان در شعرشناسی باز کرد، مثل انتقادهای معتمدالدوله فرهادمیرزا از سلیقة لطفعلی‌بیگ آذربیگدلی در انتخاب اشعار آتشکده (گلچین‌معانی، ج1، ص 5) یا مباحثات آرزو و صهبایی و قاری در بارة شعر حزین لاهیجی ( رجوع کنید به شفیعی‌کدکنی، جاهای متعدد).تذکره‌ها علاوه بر اطلاعات سودمند در حوزة تاریخ ادبیات ( رجوع کنید به تاریخ‌ادبیات در ایران * )، در بارة وقایع سیاسی و اوضاع اجتماعی نیز اشاره‌های مهمی دارند که در تدوین کتب تاریخ سیاسی و اجتماعی به کار می‌آید، چنانکه اشارة سام میرزا در تحفة سامی به پیشة شاعران، مثلاً تاجدوز بودن تزریقی بیارجُمندی (ص 168) و توشمال بودن یوسف‌بیک توشمال (ص 186) و قورچی بودن مولانا سوسنی (ص 187)، وضع اجتماعی آن دوره را نشان می‌دهد.گاه تذکره‌نویسان، در بارة زندگی و آثار خود مطالبی آورده‌اند که اینگونه مطالب در تدوین آثار زندگینامه‌ای از منابع مهم به شمار می‌آیند، مانند اشارات میرزا احمد جهرمی دیوان‌بیگی به آثار خود در حدیقة‌الشعراء (ج1، ص 15) و اطلاعاتی که بهگوان داس در سفینة هندی (ص241ـ259) و نصرآبادی (ص457ـ4) در بارة خود داده‌اند.با آنکه اخذ مطلب بدون ذکر منبع ــ که گاه در حد سرقت ادبی بوده ــ در تذکره‌نویسی دورة قاجار رواج داشته است (برای نمونه رجوع کنید به دیوان‌بیگی، ج 1، مقدمة نوائی، ص ده؛ گلچین‌معانی، ج 1، ص 46ـ47)، در برخی تذکره‌ها نام تذکره‌هایی آمده که از منابع مؤلف بوده ولی بعدها از میان رفته است، مانند ذکر نام حیات الشعرای متین کشمیری در تذکرة خزانة عامره (آزادبلگرامی، ص6ـ 7)، که اینگونه اشاره‌ها از نظر اطلاعات کتاب‌شناختی سودمند است. علاوه بر منابع مکتوب، تذکره‌نویسان گاه شخصاً در دیدار با شاعر از وی تقاضای زندگینامه و نمونة شعر می‌کرده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به دیوان‌بیگی، ج1، ص15؛ عبرت نائینی، جاهای متعدد).در سالهای اخیر با پیدایش سبکهای جدید نقد و تاریخ‌نگاری ادبی، از سبک مطنطن و عبارت‌پردازیهای منشیانه و افسانه‌پردازیهای بسیارِ تذکره‌نویسان، انتقاد شده است. با اینهمه، تذکره‌ها نمونه‌ای از ادبیات زندگینامه‌ای‌اند و ازینرو همواره مهم بوده‌اند.منابع: میرغلامعلی‌بن نوح آزاد بلگرامی، خزانة عامره ، چاپ سنگی کانپور 1871؛ احمد علی، هفت آسمان ، کلکته 1873، چاپ افست تهران 1965؛ بهگوان داس هندی، سفینة هندی ، چاپ محمد عطاءالرحمان عطاء کاکوی، چاپ سنگی پتنه 1377/ 1958؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی ، چاپ محمد عباسی، تهران ?] 1337ش [ ؛ احمدعلی دیوان‌بیگی، حدیقة‌الشعراء ، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1364ـ1366 ش؛ محمدبن علی راوندی، کتاب راحة الصدور و آیة‌السرور در تاریخ آل‌سلجوق ، چاپ محمد اقبال، تهران1333 ش؛ سام میرزاصفوی، تذکرة تحفة سامی ، چاپ رکن‌الدین همایونفرّخ، تهران ] بی‌تا. [ ؛ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، شاعری درهجوم منتقدان: نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی ، تهران 1375 ش؛ محمدعلی عبرت‌نائینی، تذکرة مدینة الادب ، چاپ عکسی تهران 1376 ش؛ عوفی؛ احمد گلچین‌معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی ، تهران 1363 ش؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان ، اسلام‌آباد 1362ـ1370 ش؛ محمدطاهر نصرآبادی، تذکرة نصرآبادی ، چاپ وحید دستگردی، تهران 1361 ش؛ علیرضا نقوی، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان ، تهران 1343 ش؛EI 2 , s.v. "Mukhta ¦ ra ¦ t"; Ensiklopediya ¦ yi Sa ¦ vetii Ta ¦ jik , Dushanbe 1978-1988.3) تذکره‌نویسیِ عربی. در عربی برای کتابهای حاوی شرح‌حال شاعران عناوین مختلفی به کار رفته است. تعداد کتابهایی که با عنوان تذکره در شرح احوال شاعران تألیف شده بسیار اندک است. برای کتابهای شرح‌حال، از جمله شرح‌حال شاعران، این عناوین به کار رفته است:الف) طبقات. دانشمندان ضمن تحقیق در علوم قرآنی و علم حدیث و نحو و علوم ادبی، به بررسی اسناد و مدارک پرداختند و همین امر موجب شد که به شرح‌حال راویان این اسناد توجه کنند، لذا راویانِ هر فن را به طبقات تقسیم کردند و کتابهایی با این عنوان، در بارة شرح‌حال دانشمندان و ادیبان و فقیهان و دیگر بزرگان به وجود آوردند (زیدان، ج3، ص86). طبقات فحول الشعراء از محمدبن سَلاّ م جُمَحی (متوفی 232) نخستین کتاب موجود در شرح‌حال شاعران است. در این کتاب 114 شاعر دورة جاهلی و اسلامی بر اساس طبقه‌بندی خاصی معرفی شده‌اند (ص43) و نمونه‌هایی از اشعار آنان آمده است. برخی از کتابهای مهم طبقات عبارت‌اند از: طبقات الشعراء از دِعْبِل خُزاعی (متوفی 246؛ یاقوت حموی، ج11، ص112)؛ طبقات الشعراء از ابوهِفّان مِهْزَمی عبدی بصری (متوفی 257؛ نجاشی، ص 218؛ قس یاقوت حموی، ج12، ص54 که نام آن را اخبارالشعراء ذکر کرده است)؛ طبقات النُّحاة البصریین از مُبَرَّد (متوفی 286؛ زرکلی، ج7، ص144)؛ طبقات الشعراء از ابن‌مُعتز در بارة شاعران دورة عباسی (مُحْدَثین) با ذکر نمونه‌ای از اشعار آنان (مقدمة مصحح، ص 5)، این کتاب را تذکرة ابن‌المعتز نیز نامیده‌اند ( رجوع کنید به قزوینی، ج2، ص 45؛ شوشتری، ج2، ص503، 505)؛ طبقات الشعراء بالاندلس از عثمان‌بن ربیعه اندلسی (متوفی ح 310؛ حاجی‌خلیفه، ج2، ستون 110)؛ طبقات العرب و الشعراء از عبدالعزیز جَلُّودی (متوفی 332؛ نجاشی، ص243)؛ طبقات الشعراء از اسماعیل‌بن یحیی مبارک یزیدی (متوفی ح 375؛ بغدادی، ج2، ستون 79)؛ طبقات النحویین و اللُغویین تألیف زُبَیدی (متوفی 379) که در آن شرح‌حال نحویان و لغویان و ادیبان از ابوالاسود دُئَلی (متوفی 69) تا عصرمؤلف (مقدمة مصحح، ص3) آمده است؛ طبقات الشعراءاز عمارة‌بن علی یمنی (متوفی 569؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 15، ص151)؛ طبقات الادباء از ابوالبرکات انباری (متوفی 577؛رجوع کنید به ادامة مقاله)؛ طبقات النُّحاة از صفی‌الدین عَرشانی یمنی (متوفی 590؛ بغدادی، ج2، ستون 80)؛ طبقات الشعراءاز محمدبن عمربن شاهنشاه (متوفی 617؛ زرکلی، ج 6، ص313)؛ طبقات النُّحاة از حمزة‌بن یوسف تَنوخی (متوفی 670؛ بغدادی، همانجا)؛ طبقات النُّحاة و اللغویین از ابن‌قاضی شهبَه (متوفی 851؛ زرکلی، ج2، ص61)؛ طبقات الشعراء از محمودبن‌احمد عینی (متوفی 855؛ همان، ج7، ص163)؛ طبقات البیانیین از سیوطی (حاجی‌خلیفه، ج2، ستون 1096) و طبقات اعلام الشیعة از آقابزرگ‌طهرانی (متوفی 1389) در چند جلد که در آن شرح‌حال بزرگان شیعه، از جمله شاعران، از قرن چهارم تا چهاردهم آمده است.ب) معجم. چون درعربی حروف الفبا را «حروف مُعْجَم» می‌خوانند، هر کتابی را که در بارة لغات یا اَعلام باشد و به‌صورت الفبایی تنظیم شده باشد، معجم می‌نامند ( د.فارسی ، ذیل «معجم»). نخستین معجم ادبی، معجم‌الشعراء از محمدبن عمران مرزبانی (متوفی 384) است شامل فهرستی از شاعران عصر جاهلی تا عصر مؤلف، به ترتیب حرف اول نام شاعر. بخشهایی از این کتاب مفقود شده است. برخی آثار دیگر دراین زمینه عبارت‌اند از: معجم‌الاُدباء از یاقوت حَمَوی (متوفی 626) که به گفتة مؤلف (ج1، ص 48ـ52) در این کتاب اخبار تمام طبقات جهان اسلام، از جمله نحویان و لغویان و شاعران و قاریان و مورخان بر اساس نام آنان گرد آمده است؛ معجم الشعراء از عفیف عبدالرحمان که در آن شرح‌حال شاعران از دورة جاهلی تا پایان دورة امویان (132) با ذکر منابع و مآخذ ذکر شده است؛ المعجم المفصّل فی اللغویین العرب از امیل بدیع یعقوب که شامل شرح‌حال‌مختصری از لغویان عرب است با ذکر منابع و مآخذ (مقدمه، ج1، ص5) و معجم‌العلماء و الشعراء الصِّقْلیین از احسان عباس در بارة عالمان و شاعران جزیرة صِقْلیه.ج) اخبار. برخی شرح‌حالها با عنوان اخبار آغاز می‌شود، مانند اخبارالشعراء از ابوالحسن مَدائنی (متوفی 225؛ ابن‌ندیم، ص 116)، اخبارالشعراء از ابن‌ابی‌خَیْثَمة (متوفی 279؛ همان، ص 286)، اخبارالشعراء از احمدبن زُهیر نَسائی (متوفی 279؛ بغدادی، ج1، ستون 42)، اخبارالشعراء الکبیر از ابوعبداللّه هارون‌بن علی (متوفی 288؛ ابن‌ندیم، ص161)، اخبار مَنْ عَشِقَ مِن الشعراء از جَلَّودی (نجاشی، ص242)، اخبار شعراء الاندلس از ابوسعید کنانی (متوفی 320) و ابوعبداللّه اَزدی قُرطُبی (متوفی 343؛ بغدادی، همانجا)، اخبارالشعراءالمُحْدثین من کتاب الاوراق از محمدبن‌یحیی صولی (متوفی 335) شامل شرح‌حال و نمونه‌ای از اشعار سیزده شاعر دورة عباسی (132ـ 656؛ رجوع کنید به فهارس، ص275)، اخبار النحویین از عبداللّه‌بن جعفربن دُرُستَوَیه (متوفی 347؛ زرکلی، ج4، ص 76)، اخبار الاءماء الشَواعِر از ابوالفرج اصفهانی (متوفی 356؛ آقابزرگ طهرانی، ج1، ص321؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله)، اخبار النحویین البصریین از سیرافی (متوفی 368) در بارة نحویانی که در نحو بر معاصرانشان پیشی گرفتند (مقدمة مؤلف، ص 10)، اخبار النحویین از محمدبن حسین ادیب یمنی (متوفی 400؛ زرکلی، ج 6، ص 98)، اخبار شعراء الاندلس از ابن‌فَرَضی (متوفی 403؛ همان، ج4، ص121)، اخبار الشعراء از محمدبن حسین عمیدالدوله (متوفی 439؛ همان، ج6، ص 99) و اخبار الشعراء السبعة از یحیی حلبی (متوفی 630؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 1، ص 336).برخی کتابها با عنوان اخبار فقط شامل شرح‌حال یک شاعر است، مانند اخبار ابی‌تمّام از صولی (برای اطلاع از نمونه‌های دیگر رجوع کنید به نجاشی، ص 243ـ244؛ آقابزرگ طهرانی، ج 1، ص 313ـ352؛ بغدادی، ج1، ستون 38ـ39).د) انساب. بر قسمتی از علم تاریخ که از طریق آن، اشخاص به واسطة پدر یا جد یا قبیلة خود شناخته می‌شوند، انساب گفته می‌شود ( د.فارسی ، ذیل «انساب»). برخی کتابهایی که در این زمینه نوشته شده است، عبارت‌اند از: انساب الشعراء از ابن‌حبیب بغدادی نحوی (متوفی 245؛ حاجی‌خلیفه، ج1، ستون 179) و الانساب از عبدالکریم سَمْعانی (متوفی 562) که در آن به شرح‌حال شاعران نیز پرداخته شده است (مثلاً رجوع کنید به ج2، ص101ـ103 در شرح‌حال بُحتری).در دورة معاصر، عنوان «موسوعه» نیز برای کتابهای شرح‌حال شاعران و ادیبان به‌کار رفته است، مانند موسوعة شعراء العرب یحیی شامی که شامل شرح‌حال مختصر شاعران از دورة جاهلی تا دورة معاصر با ذکر نمونه‌هایی از اشعارشان است با ذکر منابع.کتابهای دیگری که در شرح‌حال شاعران و ادیبان نگاشته شده‌اند عنوان مشخصی ندارند. مهمترین آنها به ترتیب زمانی عبارت‌اند از: الشعر و الشعراء از ابن‌شَبَّه بصری (متوفی 262؛ زرکلی، ج 5، ص 48)؛ الشعر و الشعراء از ابن‌قتیبه دینوری (متوفی 276) که در آن برخی اشعار شاعران نیز نقد شده است (مقدمة مؤلف، ص17)؛ الورقة از ابن‌جرّاح (متوفی 296) شامل شرح‌حال مختصر 63 شاعر و نمونه‌ای از اشعار آنان (مقدمة مصحح، ص13ـ14)؛ تفسیر اسماء الشعراء از محمدبن عبدالواحد غلام ثعلب (متوفی 345؛ زرکلی، ج6، ص254)؛ مراتب النحویین از ابوالطیب لغوی (متوفی 351)؛ الاغانی از ابوالفرج اصفهانی که در ذیل اصوات (سرودها و ترانه‌ها) شرح‌حال سرایندگان آورده شده است (مقدمة مؤلف، ج1، ص1)، این کتاب از مفصّلترین کتابها در شرح‌حال شاعران است و دو بار تلخیص شده است به نامهای تجرید الاغانی من ذکر المثالث و المثانی از ابن‌واصل حَمَوی (متوفی 697) و مختارات الاغانی فی الاخبار و التّهانی از ابن‌منظور مصری (متوفی 711)؛ المؤتَلف و المختلف از آمِدی (متوفی 370) که در آن نام صحیح شاعران برای رفع اشتباه و بر اساس حروف الفبا آمده (مقدمة مؤلف، ص 8) و ضمن آن شرح‌حال و القاب 695 شاعر و نمونه‌هایی از اشعارشان آورده شده است؛ تاریخ النُّحاة از مُفَضَّل تَنوخی (متوفی 442؛ زرکلی، ج7، ص280)؛ نُزهة‌الاَلِبـّاء فی طبقات الاُدباء از عبدالرحمان انباری شامل مقدمه‌ای در علم نحو و پیدایش آن (ج1، ص4 ـ 5) و نیز شرح‌حال نحویان و لغویان و برخی شاعران به ترتیب سال وفاتشان (قس حاجی‌خلیفه، ج2، ستون 1095 که نام این کتاب را طبقات الاُدباء ذکر کرده است)؛ اِنباهُ الرواة علی اَنباه النُّحاة از قِفْطی (متوفی 646) شامل شرح‌حال مشایخ علم نحو و لغت از آغاز پیدایش این دو علم تا سدة هفتم (مقدمة مصحح، ج1، ص25)؛ الحُلّة السِّیَراء از ابن‌اَبّار (متوفی 658) در شرح‌حال شاعران و شخصیتهای تاریخی اندلس تا عصر مؤلف؛ اشارة التَعیین الی تَراجم النُّحاة و اللغویین از عبدالباقی مکّی (متوفی 743؛ زرکلی، ج3، ص272)؛ البُلْغة فی تاریخ ائمة اللغة از فیروزآبادی (متوفی 817؛ همان، ج7، ص147) و بُغیة‌الوُعاة فی طبقات اللغویین و النُّحاة از سیوطی که شرح‌حال نحویان برحسب تاریخ زندگیشان به ترتیب الفبای اسامی است (مقدمة مصحح، ج1، ص 6ـ 8).در برخی دیگر از کتابها، شرح‌حال شاعران و بزرگان بر اساس قرن و مکانی خاص آمده است که سرآمد این کتابها یتیمة‌الدهر فی محاسن اهل العصر از عبدالملک ثعالبی * (متوفی 429) در شرح‌حال شاعران سدة چهارم بر اساس محل اقامتشان است (مقدمة مؤلف، ج1، ص26، 30). کتابهای متعددی بر اساس شیوة ثعالبی تألیف شده که از مهمترین آنهاست: دُمیة‌القَصر و عُصرة اهل العصر از ابوالحسن باخرزی (متوفی 467)، الحدیقة فی شعراء الاندلس یا الحدیقة فی الادب از ابوالصَّلْت اندلسی (متوفی 529 ؛ حاجی‌خلیفه، ج1، ستون 646)، جنان الجنان و ریاض الاذهان فی شعراء مصر از زُبَیری (متوفی 563؛ همان، ج1، ستون 606)، وِشاحُ دُمیة القصر و لقاحُ روضة‌العصر از ابوالحسن بیهقی (متوفی 565) که به تقلید از دمیة‌القصر تألیف شده است (همان، ج2، ستون 2011)، زینة‌الدهر فی لطائف شعراءالعصر از ورّاق خَطیری (متوفی 568؛ همان، ج2، ستون 1103)، خریدة‌القصر و جریدة‌العصر از عمادالدین اصفهانی کاتب (متوفی 597) در شرح‌حال شاعران قرن پنجم و ششم، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة ازابن‌بَسّام شَنْتَرینی (متوفی 542) که بیشتر به شرح‌حال شاعران و ادیبان اندلس در سدة پنجم پرداخته است، الغُصون الیانِعَة فی محاسن شعراء المِائة السابعة از عَنَسی مُدْلِجی (متوفی 685)، اصداف الاوصاف از عبداللّه وصّاف (متوفی 719؛ همان، ج1، ستون 106)، الکتیبة الکامِنة فی مَنْ لَقِیناه بالاندلس من شعراء المائة الثامنة از ابن‌خطیب (متوفی 776)، خبایا الزوایا فیما فی الرجال من البقایا از شهاب‌الدین خَفاجی (متوفی 1069؛ همان، ج1، ستون 699ـ700)، ریحانة الالِبـّاء و زَهرة الحیاة الدنیا از خفاجی در شرح‌حال شاعران سدة دهم و یازدهم، نَفْحة الریحانة و رَشحة طِلاءِ الحانَة از محمدامین محبّی (متوفی 1111) که تکملة ریحانة الالبّاء به‌شمار می‌آید، سُلافة العصر فی محاسن الشعراء بکلّ مصر از علی‌بن احمدبن معصوم شیرازی معروف به سیدعلیخان مدنی (متوفی 1120) در شرح‌حال شاعران سدة یازدهم.با استناد به برخی منابع، کتابهای دیگری نیز در شرح‌حال شاعران عرب وجود دارد، از جمله تفضیل الشعراء بَعضهم علی بَعض و مَن نُسِبَ الی اُمِّه من الشعراء هر دو از ابوالحسن مدائنی (ابن‌ندیم، ص116)، فُحول الشعراء از ابوتمّام (متوفی 231؛ حاجی‌خلیفه، ج2، ستون 1241)، البـارِ ع فی ] ال [ شعراء المُوَلَّدین از هارون‌بن علی‌بن مُنَجِّم (متوفی 288؛ همان، ج1، ستون 217)، الباهر فی اخبار شعراء مخضرمی الدَولَتَین از یحیی‌بن علی مُنَجّم (متوفی 300؛ همان، ج1، ستون 220)، الاُنمُوذَج فی شعراء القَیْروان از ابن‌رشیق (متوفی 456 یا 463؛ همان، ج2، ستون 1103)، المِلَح العَصریة از ابن‌قَطاع نحوی (متوفی 515؛ همانجا)، المختار فی النظم و النثر لافاضل اهل العصر از ابن‌بَشْرون صِقْلی (متوفی 561؛ همانجا)، تحفة‌الوزراء المُذَیَل علی کتاب مُعجم الشعراء که تکمله‌ای است بر معجم الشعراء مرزبانی و عقود الجُمان فی شعراء الزمان هر دو از ابوالبرکات مَوصِلی (متوفی 654؛ همان، ج2، ستون 1154، 1734)، الغُرة الطالِعة فی شعراء المائة السابعة از علی‌بن موسی اندلسی (متوفی 673) و ابن‌هانی سبتی (متوفی 733؛ همان، ج2، ستون 1198)، شعراء الزمان از ابن‌ساعی بغدادی (متوفی 674؛ همان، ج2، ستون 1048)، الدُرر الناصعة فی شعراء المائة السابعة از ابن‌فُوَطی بغدادی (متوفی 723؛ همان، ج1، ستون 750)، اُنموذَج‌الزمان فی ] اِل [ شعراء الاعیان از عبدالسلام‌بن یوسف دمشقی (؟؛ همان، ج1، ستون 184)، اُنمُوذَج الزمان فی شعراء ] ال [ قَیروان از ابوعلی حسن اَزدی مهدوی (؟؛ همانجا)، و سِرّالسّرور از قاضی معین‌الدین محمدبن محمود غزنوی (؟؛ همان، ج2، ستون 987).کتابهای دیگری نیز وجود دارد که موضوع آنها شرح‌حال شاعران و ادیبان نیست، اما در قسمتی از آنها گاه برحسب قرن زندگی شاعران و ادیبان، شرح‌حال آنان آورده شده است. مهمترین این آثار عبارت‌اند از: مختصر المائة السابعة از علم‌الدین بُرْزالی (متوفی 739) و البَدر السافِر و تُحفة المسافر از اُدْفُوی (متوفی 748) هر دو در بارة بزرگان قرن هفتم (حسن، ص47)، الدرر الکامِنة فی اعیان المائة الثامنة از ابن‌حجر عَسقَلانی (متوفی 852)، نزهة‌الخواطر از عبدالحی حسنی (متوفی قرن سیزدهم) که تکمله‌ای است بر الدرر الکامنة (همان، ص48)، الضَوء اللامع فی اعیان القرن التاسع از سخاوی (متوفی 902)، الکواکب السائرة بأعیان المائة العاشرة از نجم‌الدین غُزی (متوفی 1061)، خلاصة‌الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر از محمدامین محبّی، سِلک الدُرر فی اعیان القرن الثانی عشر از محمدخلیل مرادی (متوفی 1206)، الدر المُنْتَثر فی رجال القرن الثانی عشر و الثالث عشر از علی آلوسی (متوفی قرن سیزدهم؛ عطبه، ص 164)، حلیة البَشر فی تاریخ القرن الثالث عشر از عبدالرزاق بیطار (متوفی 1335؛ حسن، همانجا) و تراجم اعیان القرن الثالث عشر و اوائل الرابع عشر از احمد تیمورپاشا (متوفی 1348؛ همانجا).در برخی کتابها بخش مهمی به شرح‌حال شاعرن و ادیبان اختصاص داده شده است بدون آنکه قرن خاصی درنظر گرفته شده باشد، از آن جمله است: قلائِد العِقْیان فی محاسن الاعیان از ابن‌خاقان (متوفی 528) که بخش چهارم آن (ص266ـ353) به شاعران و ادیبان اختصاص دارد، وفیات الاعیان و اَنباء اَبناء الزمان از ابن‌خلّکان که کتاب بسیار مهمی در شرح‌حال و تراجم است و بر آن چندین ذیل و تکمله نگاشته شده است که مهمترین آنها تالی کتاب وفیات الاعیان از فضل‌اللّه صُقاعی (متوفی 726) و فَوات الوَفَیات از ابن‌شاکر کُتبی (متوفی 764) و الوافی بالوفیات از صَفَدی و البدر الطالع فی اعیان من بعد القرن السابع از شَوکانی (متوفی 1250) است؛ سِیَر اعلام النُبَلاء از ذَهبی (متوفی 748)؛ السلوک فی طبقات العلماء و الملوک از بهاءالدین جَنَدی کِنْدی (متوفی قرن هشتم) که بیشتر در بارة دانشمندان و امیران یمن است و ضمن آن شرح‌حال ادیبان و شاعران و نمونه‌هایی از اشعار شاعران آمده است (مثلاً رجوع کنید به ج1، ص220، مقدمة مؤلف، ص67ـ 68)؛ نَفْح الطیب من غُصن الاندلس الرَطیب از مَقَّری (متوفی 1041) در بارة بزرگان اندلس؛ ریاض العلماء و حیاض الفضلاء از اَفندی (متوفی قرن دوازدهم)؛ روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات از خوانساری (متوفی 1313)؛ اعیان‌الشیعة از محسن امین عاملی (متوفی 1371) و الاعلام از خیرالدین زرکلی (متوفی 1396).کتابهایی در شرح‌حال زنان نامدار، عمدتاً شاعر و ادیب، نوشته شده است، از جمله: بلاغات النساء... و اشعارهِن فی الجاهلیة و صدرالاسلام از ابن‌ابی‌طاهر طَیفور خراسانی (متوفی 280) مشتمل بر اشعار و سخنان زنان بزرگ تا عصر مؤلف، این کتاب فصلی دارد (ص 236ـ266) در بارة زنانی که به شاعری شهرت داشتند؛ اخبار الاِماء الشَواعر ؛ تاریخ النساء از محمدبن احمد ابیوردی (متوفی 557؛ حسن، ص79)؛ معجم النِسوان از ابن‌عَساکر (متوفی 571؛ همان، ص80)؛ النساء الشواعر (در باره مؤلف و سال تألیف آن اطلاعی در دست نیست رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج2، ستون 1102)؛ الدر المنثور فی طبقات رَبّات الخُدور از زینب فواز (متوفی 1914)؛ اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام از عمررضا کَحاله؛ نساء شهیرات من الشرق و الغرب از وداد سکاکینی و تُماضِر توفیق (حسن، ص81) و نساء متفوقات از سَلمی' حفار کزبری (همانجا).کتابهایی نیز وجود دارد که موضوع آنها شرحهای لغوی و ادبی و نحوی است، ولی مؤلفان آنها به مناسبتهایی به شرح‌حال شاعران و ادیبان نیز پرداخته‌اند (همان، ص51)، مانند سَرح العیون فی شرح رسالة ابن‌زیدون از ابن‌نُباته (متوفی 768)، معاهد التَنْصیص از عبدالرحیم عباسی (متوفی 963) که شرح شواهد شعری تلخیص در علوم بلاغی است، و خزانة‌الادب و لُبّ لباب لسان العرب از عبدالقادر بغدادی (متوفی 1093).منابع: آقابزرگ‌طهرانی؛ حسن‌بن بشر آمدی، المؤتلف و المختلف فی اسماء الشعراء و کناهم و القابهم و انسابهم و بعض شعرهم ، در محمدبن عمران مرزبانی، معجم‌الشعراء ، چاپ ف. کرنکو، بیروت 1402/ 1982؛ ابن‌ابی‌طاهر، کتاب بلاغات النساء ، قم: شریف‌رضی ] بی‌تا. [ ؛ ابن‌انباری، نزهة‌الالباء فی طبقات الادباء ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ?] 1386/ 1967 [ ؛ ابن‌جراح، الورقة ، چاپ عبدالوهاب عزام و عبدالستار احمد فراج، قاهره 1953؛ ابن‌حبیب، تذکرة النبیه فی ایام المنصور و بنیه ، چاپ محمد محمدامین، قاهره1976ـ1986؛ ابن‌خاقان، قلائدالعقیان فی محاسن الاعیان ، چاپ عبده سلیمان جزایری، پاریس 1277/1861، چاپ افست تونس 1966؛ ابن‌قتیبه، الشعر و الشعراء، أو، طبقات الشعراء ، چاپ مفید قمیحة و نعیم زرزور، بیروت 1405/ 1985؛ ابن‌معتز، طبقات الشعراء ، چاپ عبدالستار احمد فراج، قاهره 1375/ 1956؛ ابن‌منظور؛ ابن‌ندیم؛ ابوالفرج اصفهانی؛ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی ، ج4، نقله الی العربیة یعقوب بکر و رمضان عبدالتواب، ج5، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره 1975؛ اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون ، ج1ـ2، در حاجی خلیفه، ج3ـ4؛ عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة‌الدهر ، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت 1403/ 1983؛ محمدبن سلام جمحی، طبقات فحول الشعراء ، چاپ محمود محمدشاکر، ] قاهره 1952 [ ؛ محمدبن یعقوب جندی کندی، السلوک فی طبقات العلماء و الملوک ، چاپ محمدبن علی اکوع حوالی، صنعا 1414/ 1993؛ حاجی‌خلیفه؛ محمد عبدالغنی حسن، التراجم و السّیر ، قاهره 1969؛ د.فارسی ؛ دهخدا؛ محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویّین و اللغویّین ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره 1373/ 1954؛ زرکلی؛ جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی ، ج3، مصر 1918؛ سرکیس؛ عبدالکریم‌بن محمد سمعانی، الانساب ، ج2، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن 1383/ 1963؛ حسن‌بن عبداللّه سیرافی، اخبار النحویّین البصریّین ، چاپ طه محمد زینی و محمد عبدالمنعم خفاجی، قاهره 1374/ 1955؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة‌الوعاة فی طبقات اللغویّین و النُّحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384؛ نوراللّه‌بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین ، تهران 1354ش؛ محمدبن یحیی صولی، اخبارالشعراء المحدثین ، چاپ هیورث دن، بیروت 1399/ 1979؛ عبدالرحمان عطبه، موسوعة المصادر و المراجع ، بیروت 1418/ 1998؛ محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1363 ش؛ علی‌بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النجاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج1، قاهره 1369/1950؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407؛ ادوارد ون‌دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر 1313/ 1896، چاپ افست قم 1409؛ یاقوت حموی، معجم‌الادباء ، مصر 1355ـ1357/ 1936ـ 1938، چاپ افست بیروت ] بی‌تا. [ ؛ امیل بدیع یعقوب، المعجم المفصّل فی اللّغویّین العرب ، بیروت 1418/ 1997؛EI 2 , s.v. "Tad ¢ h ¢ kira. 1. in Arabic literature" (by W.P. Heinrichs).4) تذکره‌نویسیِ ترکی. اولین زندگینامة شاعران به زبان ترکی را میرعلیشیر نوائی در 897 به گویش چَغتایی نوشت. سِهیِ ادرنه‌ای (متوفی 955)، اولین تذکره‌نویس عثمانی، مجالس النفائس میرعلیشیر نوائی و دو اثر فارسی دیگر از این نوع، یعنی بهارستان جامی (تألیف 892) و تذکرة‌الشعراء دولتشاه سمرقندی (تألیف 892)، را می‌شناخت و در تألیف هشت بهشت به ترکی عثمانی که نگارش آن در 945 به پایان رسید، این آثار را سرمشق خود قرار داد. مجموعاً 24 تذکرة مهم ترکی وجود دارد. آخرین تذکره را ابن‌الامین محمود کمال در 1309 ش/ 1930 نوشت. این مجموعه‌های پیوسته که عثمانیها عموماً با عنوان تذکرة شعراء از آنها یاد می‌کنند، جزئیات شایان توجهی در بارة تاریخ ادبیات عثمانی دارند.مؤلفانِ این تذکره‌ها که غالباً از علما بودند، ذهنیت و علایق و سلیقه‌های این طبقه را منعکس می‌کردند. خودِ این تذکره‌ها منبع اصلی اطلاعات مفصّل در بارة شرح‌حال تذکره‌نویسان به شمار می‌آمدند. تقریباً تمام تذکره‌نویسان، شاعر بودند، ازینرو در آثار تذکره‌نویسان معاصر خود یا پس از خود جایگاه ویژه‌ای داشتند. شرح‌حال شاعران در تذکره‌ها عموماً از تذکره‌های پیشین، منابع مستند دست دوم و منابع گوناگون شفاهی به دست می‌آمد. تذکره‌نویسان مانند مورخان مایل‌اند که با نوشتن «ذیل» زنجیره‌ای پیوسته از واقعیاتی که در آثار به‌ثبت رسیده است، عرضه کنند. نقل‌قولهای شعری که همواره به پایان شرح‌حالها افزوده می‌شد، عمدتاً از دیوانها و مجموعه‌ها به دست می‌آمد.ترتیب و طول اطلاعات برای تعیین هویت شاعر، میان چند کلمه تا چند صفحه متفاوت است. غالباً مَخلصِ ] = تخلصِ [ شاعر، و در مورد سلاطین و دولتمردان و دیوانیان، نام آنان مدخل می‌شد. پس از مدخل، نام زادگاه یا محل سکونت آنان می‌آمد. در بارة اصل‌ونسب و تاریخ تولد آنان، اطلاعاتی اندک، اما در بارة تاریخ مرگ آنان اطلاعات بیشتری داده می‌شد. عموماً اطلاعات ما در بارة تحصیلات شاعران، منحصر به آن دسته است که جزو علما بودند. اشاره به مشاغل و حِرَف شاعران، از یک کلمه نظیر «قاضی» و «ینی‌چری»، تا شرحهای بسیار طولانی در بارة پیشة شاعرانِ مشهورتر در نوسان است. در این تذکره‌ها بندرت به شخصیت یا ظاهر شاعران اشاره شده، اما تذکره‌های مفصّلتر گاهی مشتمل بر اطلاعات زندگینامه‌ای و حکایتگونه و فرعی است.تذکرة‌الشعراهای ترکی عثمانی، مانند همتاهای عربی و فارسی خود، فهرست‌برداری، تنظیم، توصیف و نگهداری بهترین آثار ادبی عثمانی را برای استفادة نسلهای آینده ضروری دانسته‌اند. با توجه به دلبستگی شخصی مؤلفان، می‌توان علت ثانوی تألیف این زندگینامه‌ها را ایجاد فرصتی برای مؤلفان تلقی کرد که با استفاده از آن بتوانند ضمن تحسین خلاقیت همگنان خود، مهارت مختصر خویش را در نقد پرورش دهند. عنوان و دیگر مشخصات 24 تذکرة بزرگ، به ترتیب سال نگارش، بدین قرار است:نام تذکره مؤلف سالهایی که دربرمی‌گیرد سال تألیف‌هشت بهشت سهی ادرنه‌ای (متوفی 955/ 1548) ح 802 ـ 945/ ح 1400ـ 1538 945/1538تذکرة شعراء لطیفی (عبداللطیف‌قسطمونی؛ متوفی‌ح 990/ ح 1582) ح 802 ـ953/ح 1400ـ1546 953/1546گلشن شعراء عهدی (احمد بغدادی؛ متوفی ح 1001/1593) ح 926ـ970/ ح 1520ـ1563 970/1563مشاعرالشعراء عاشق چلبی (پیرمحمد پرزرینی؛ 925ـ 978/1519ـ1571) ح 802 ـ977/ ح 1400ـ1569 977/1569تذکرة شعراء قینالی‌زاده (حسن چلبی‌بورسه‌ای؛ 953ـ1011/1546ـ1603) ح 802 ـ993/ح 1400ـ 1585 993/1585تذکرة‌شعراء بیانی(مصطفی روسجُقی؛ متوفی1005/1597) ح 802 ـ993/ح 1400ـ 1585 ح 1003/ح 1595ریاض‌الشعراء ریاضی (محمد استانبولی؛ 980ـ1054/1572ـ1644) ح 802 ـ 1018/ح 1400ـ 1609) 1018/1609تذکرة شعراء رضا (سیدمحمد زهر مارزاده ادرنه‌ای؛ متوفی 1082/1671) 999ـ1050/1591ـ1640 1050/1640تذکرة شعراء یُمنی (محمدصالح استانبولی؛ متوفی 1072/1662) ح 1009ـ1072/ح 1600ـ1662 ح 1072/ح 1662تشریفات‌الشعراء گفتی(علی‌ادرنه‌ای؛متوفی 1088/1677) ح 1009ـ1080/1600ـ 1669 ح 1080/ح 1669تذکرة‌شعراء مجیب (مصطفی؛ 1082ـ 1138/ 1671ـ1726) 1018ـ1122/ 1609ـ1710 1122/1710تذکرة‌شعراء صفایی(مصطفی‌استانبولی؛ متوفی 1137/1725) 1050ـ1131/1640ـ 1719 1131/1719تذکرة شعراء سالم(محمدامین میرزازاده استانبولی؛ 1098ـ1156/1687ـ1743) 1098ـ1132/1687ـ1720 1133/1721نخبة‌الا´ثارلذیل‌زبدة‌الاشعار بلیغ (سیداسماعیل بورسه‌ای؛ 1079ـ1141/1668ـ 1729) 1029ـ 1138/1620ـ1726 1138/1726آداب‌ظرفاء رامز(حسین‌استانبولی؛ متوفی‌ح 1199/ح 1785) 1133ـ 1198/1721ـ1784 نیمة‌دوم‌سدة‌دوازدهم/هجدهم‌تذکرة شعرای مولویه اسرار دده (سیدمحمد استانبولی؛ متوفی 1211/1796) 802 ـ1204/1400ـ1790 1211/1796تذکرة‌شعراء شفقت(عبدالفتاح‌بغدادی؛ متوفی1241/1826) ح 1143ـ1228/ح 1730ـ1813 1228/1813مرآت شعر عاکف (محمد؛ متوفی ح 1211/ح 1796) شامل‌شرح‌حال‌معاصران‌مؤلف 1211/1796باغچة صفا اندوز اسعد(محمد استانبولی؛ 1201ـ1263/1786ـ1847) 1134ـ1251/ 1722ـ 1835 1251/1835تذکرة شعراء عارف‌حکمت(سیداحمداستانبولی؛1201ـ1274/1786ـ 1858) 997ـ1252/1589ـ1836 ح 1252/ح 1836خاتمة‌الاشعار فَطین(داووددرامه‌ای؛1229ـ1283/1814ـ1867) 1134ـ 1268/1722ـ1852 1268/1852قافلة شعراء توفیق (محمد استانبولی؛ 1259ـ1310/1843ـ1893) ناتمام 1290/1873تذکرة شعرای آمِد علی امیری (دیار بکری؛ 1274ـ1341/1857ـ1923) شامل شاعران مهم دیار بکر ح 1295/ ح 1878) شاعران ترک قرن اخیر ( اینال (ابن‌الامین محمودکمال؛1287ـ1376(1336ش)/1870ـ1957) 1268ـ 1349(1309ش)/1852ـ1930 1309 ش/1930منابع:J. Stewart-Robinson, "The Ottoman biographies of poets", JNES , xxiv (1965), 57-74.
