تدیّن ، سیدمحمد ، از چهره‌های سیاسی و فرهنگی اواخر دورة قاجار و دوران پهلوی. سیدمحمد بیرجندی معروف به تدیّن، پسر محمدتقی، در 1260 ش در یکی از قرای بیرجند متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در بیرجند گذراند، سپس برای ادامة تحصیل راهی مشهد شد و در مدرسة میرزاجعفر حجره‌ای گرفت و به مدت هشت‌سال به آموختن علوم قدیمه پرداخت. در 23 سالگی از مشهد به تهران عزیمت کرد و چندسال به تحصیل ریاضیات و فلسفه مشغول بود. سپس تحصیلات خود را نزد عبدالرزاق بغایری * و ناظم‌الاطباء در رشته‌های ریاضی و طبیعی و طب ادامه داد و سرانجام در یکی از حجرات مدرسة فیلسوف واقع در امامزاده اسماعیل تهران مکتبخانه‌ای دایر کرد و روضه‌خوانی هم می‌کرد. بعدها مکتبخانه را به مدرسه‌ای به نام تدیّن تبدیل کرد و خود نیز به تدیّن معروف شد. حُسن مدیریت وی و مراقبت در پیشرفت تحصیل شاگردان، سبب شهرت مدرسة تدیّن شد (یغمائی، ص 292ـ293؛ چند پرده از زندگانی رجال ، ص 27؛ بامداد، ج 3، ص 23).تدیّن با مشروطه‌طلبان همراه و هم‌رأی بود و روزی که به فرمان محمدعلی‌شاه مجلس را به توپ بستند از مردم جدا نشد و پس از آن با نطقها و خطابه‌های پرشور، خلق را به مقاومت در برابر ستمگریهای محمدعلی‌شاه و یاری کردن مجاهدین تشویق می‌کرد. وی با شرکت عده‌ای از روشنفکران آزادی‌خواه، دستة سادات فاطمیه را تشکیل داد و در مساجد به منبر می‌رفت و مردم را به فداکاری برمی‌انگیخت (همانجا). چندی هم با سربازان ملی در مسجد سپهسالار با قوای استبداد جنگید ( چند پرده از زندگانی رجال ، همانجا). او که به همین سبب شهرت یافته بود، از افراد مبرّز حزب دموکرات شد (بامداد، ج 3، ص 236) و در انتخابات دورة چهارم مجلس شورای ملی به نمایندگی از تهران انتخاب شد. در کابینة وثوق‌الدوله به حکومت گیلان منصوب و مأمور مذاکره و ابلاغ پیام صلح رئیس دولت به میرزا کوچک‌خان جنگلی و حل مسالمت‌آمیز قضیة جنگل شد که توفیقی حاصل نکرد و به تهران بازگشت (فرخ، ص35؛ هدایت، ص310). تدیّن در 1298 ش امتیاز انتشار روزنامة صدای تهران را گرفت که اولین شمارة آن در 20 مرداد 1298 انتشار یافت. این روزنامه از طرفداران وثوق‌الدوله و از جمله مدافعان قرارداد 1919 بود (عاقلی، ج1، ص133). در سوم اسفند 1299 کودتاچیان تدیّن را توقیف و زندانی کردند، ولی پس از مدتی آزاد شد (مستوفی، ج3، ص213). مجلس چهارم در اول تیر 1300 افتتاح شد و سیدمحمد تدیّن، نمایندة مردم تهران، در زمرة وکلای متنفذ آن مجلس و ظاهراً جزو اکثریت بود (عاقلی، ج1، ص156). او در 15 مهر 1300 در انتخابات هیئت‌رئیسه مجلس شرکت کرد و در زمرة منشیان انتخاب شد و در انتخابات فروردین 1302 نایب‌رئیس دوم مجلس گردید (فرهنگ قهرمانی، ص 50، 53).در انتخابات دورة پنجم مجلس شورای ملی سیدمحمد تدیّن از بیرجند و قائنات به وکالت مجلس انتخاب شد. وی در مجلس پنجم یکی از مهره‌های مهم سردارسپه بود (مرسلوند، ج 2، ص 261) و هم او بود که طرح قانونی تغییر رژیم مشروطه به جمهوریت را به مجلس داد (عاقلی، ج 1، ص 184). در همین دوره بود که حسین بهرامی، از جمهوری‌خواهان، به تحریک تدیّن به مدرس سیلی زد. در پی این اهانت به مدرس، مردم به مجلس ریختند و با جمهوری مخالفت کردند و طومار جمهوری رضاخانی درهم پیچیده شد (مستوفی، ج3، ص586 ـ 588). در 15 مهر 1304 انتخابات هیئت‌رئیسه مجلس شورای ملی انجام گرفت و میرزا حسین‌خان مؤتمن‌الملک به ریاست رسید و سیدمحمد تدیّن نایب‌رئیس اول شد، اما مؤتمن‌الملک از قبول ریاست خودداری کرد (عاقلی، 1376 ش، ج 1، ص 197؛ بهار، ج2، ص326). مجلس پس از درخواست مجدد از مؤتمن‌الملک برای پذیرش ریاست و امتناع وی، بر آن شد حسن مستوفی را به ریاست برگزیند ولی او نیز نپذیرفت و استعفای خود را کتباً اعلام کرد. تدیّن بی‌آنکه استعفانامه را قرائت کند با عنوان نایب‌رئیس اول جلسه را برقرار ساخت و اعتراض شهید مدرس به این عملِ خلافِ نظامنامة مجلس ــ قرائت نکردن استعفانامه و تعیین نشدن رئیس جدید ــ به جایی نرسید (ایران. مجلس شورای ملی، دوره پنجم، جلسه 211، مورخ 9 آبان 1304). بدین ترتیب روز نهم آبان جلسة علنی مجلس شورای ملی به ریاست سیدمحمد تدیّن نایب رئیس اول تشکیل شد و طرحی که داور به‌صورت مادّه واحده تهیه و به امضا رسانده بود و انقراض سلسلة قاجاریه و واگذاری موقت حکومت به رضاخان را اعلام می‌کرد ( رجوع کنید به پهلوی * ، سلسله، بخش 1) قرائت شد. پس از مخالفتها و موافقتهایی که با این طرح در مجلس ابراز شد، مادّه واحده با اکثریت 80 رأی از 85 رأی در جلسه تصویب شد (بهار، ج2، ص332ـ365). عصر همان روز، سیدمحمد تدیّن به اتفاق سایر اعضای هیئت‌رئیسه با رضاخان پهلوی ملاقات و تصمیم مجلس را دایر به خلع سلسلة قاجاریه و تفویض حکومت موقت به وی تسلیم کردند (مستوفی، ج3، ص666).در انتخابات بعدی هیئت‌رئیسه در آبان 1304، تدیّن به ریاست مجلس انتخاب شد. او در مجلس ششم نیز به ریاست مجلس برگزیده شد (عاقلی، ج1، ص200، 211). در 18 بهمن 1305 تدیّن از ریاست مجلس و نمایندگی کناره‌گیری کرد و در همان روز در سمت وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به کابینة حسن مستوفی (مستوفی‌الممالک) وارد شد (همان، ج1، ص 217ـ 218). در خرداد 1306 مهدیقلی هدایت (مخبرالسلطنه) بجای حسن مستوفی به رئیس‌الوزرایی انتخاب شد و سیدمحمد تدیّن کماکان وزیر معارف و اوقاف بود تا در 17 دی 1306 مغضوب رضاشاه شد و از سمت وزارت کناره‌گیری کرد (منشأ این غضب، گویا آن بوده که تدیّن از رضاشاه در دوران نخست‌وزیری وی برای انجام کاری مبلغی دریافت کرده بوده اما در انجام آن کار قصور داشته است رجوع کنید به بامداد، ج3، ص236).تدیّن سخنوری ماهر بود و در مدت وزارت خود سخنگویی دولت را به‌عهده داشت و از لوایح دفاع می‌کرد (یغمائی، ص 299). از جمله اقداماتی که وی در مدت وزارت یازده ماهة خود انجام داد، الغای امتیاز حفریات مملکت بود که ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به فرانسه داده بودند. بعلاوه، وی در تصویب سریع چندین قانون در کمیسیونها و مجلس نقش عمده‌ای داشت (صدیق، ج1، ص326ـ327). مهمترین این قوانین عبارت بود از قانون اعتبار تعلیمات عمومی مصوب اردیبهشت 1306 و مکمل آن در 13 مهر 1306؛ قانون تأسیس شورای معارف در ولایات؛ قانون ورزش اجباری در مدارس مصوب شهریور 1306؛ و چند قانون برای استخدام معلم از فرانسه و آلمان برای مدرسة حقوق و صنعتی. در زمان او مدرسة حقوق و مدرسة علوم سیاسی به مدرسة واحدی به‌نام مدرسة عالی حقوق و علوم سیاسی مبدل شد و ضمیمة وزارت معارف گردید. مدرسة تجارت نیز از وزارت فوائد عامه منتزع و تحت ادارة وزارت معارف قرار گرفت (همان، ص327؛ نیز رجوع کنید به د.فارسی ، ذیل «مدرسه‌ی حقوق و علوم سیاسی»). از دیگر اقدامات تدیّن، الزام مدارس خارجی در ایران به تدریس تاریخ و جغرافیای ایران به محصلان ایرانی، تأسیس بیش از دویست باب مدرسه در قصبات و دهات و تشکیل کلاسهای شبانه برای آموزش اصول جدید تعلیم و تربیت به آموزگاران بود (همانجا).سیدمحمد تدیّن در اوایل 1309ش به استانداری کرمان منصوب شد و این مأموریت بیش از نه ماه به‌طول انجامید. او در اسفند همان سال به تهران احضار شد (یغمائی، ص 306) و با تأسیس دانشگاه تهران در 1313ش به استادی دانشکدة ادبیات برگزیده شد و در 1320 به عضویت فرهنگستان ایران منصوب گردید (صدیق، ج 2، ص 135، 249). در 13 آذر 1320 در ترمیم کابینة محمدعلی فروغی به وزارت فرهنگ منصوب شد (عاقلی، ج 1، ص 341) و در فروردین 1321 به ریاست دانشکدة ادبیات انتخاب گردید (همان، ج1، 345). در 28 بهمن 1321 که علی سهیلی کابینة خود را معرفی کرد، تدیّن ابتدا وزیر مشاور و سپس در 13 اسفند همان سال وزیر خواروبار بود و در 23 تیر 1322 وزیر مشاور و سرانجام وزیر کشور شد (همان، ج 1، ص 354، 356ـ357؛ ضرغام بروجنی، ص245ـ246). در 18 تیر 1323 سیدمهدی فرخ نمایندة دورة چهاردهم مجلس شورای ملی، در مجلس علیه سیدمحمد تدیّن به سبب سوء استفادة مادی در انتخابات مجلس چهاردهم و سوءاستفاده از اموال دولتی اعلام جرم کرد (فرخ، ص603) و پروندة او برای رسیدگی تسلیم دیوانعالی تمیز شد. در 27 اردیبهشت 1326 محاکمة سیدمحمد تدیّن در دیوانعالی کشور به ریاست محمد شفیع‌جهانشاهی و با حضور کلیة رؤسای شعبه‌ها و مستشاران دیوانعالی کشور آغاز شد. در این محاکمه عدة زیادی از نمایندگان مجلس و رجال و مدیران جراید حضور داشتند. محاکمه ده روز به طول انجامید و سرانجام رأی به برائت او داده شد ( سالنامة دنیا ، ص 238، 248). در 1328 ش وی از مشهد سناتور شد و با کابینة سپهبد رزم‌آرا به مخالفت برخاست (فرهنگ قهرمانی، ص337؛ متین دفتری، ص 395).تدیّن در آذر 1330 براثر بیماری سرطان در امریکا درگذشت (یغمائی، ص 307) و جنازة او پس از حمل به تهران در امامزاده صالح تجریش دفن شد.تدیّن آثار تألیفی و ترجمه‌ای متعددی دارد که عبارت‌اند از: جامع محمدی ؛ نخبة الادب ، دو جلد؛ عربی ، پنج‌جلد؛ علم‌الاشیاء ، شش دوره؛ حساب ، دو جلد؛ جغرافیا ، چهارجلد؛ تعلیمات مدنی ؛ انکشافات جغرافیایی ؛ اکتشافات جغرافیایی ؛ اصول خطابه و تاریخ مختصر منطق (همان، ص 306).منابع: ایران. مجلس شورای ملی، صورت مذاکرات مجلس شورای ملی ، دورة پنجم؛ مهدی بامداد، شرح‌حال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357ش؛ محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، تهران 1323ـ1363ش؛ چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران ، تهران 1324ش؛ د. فارسی؛ سالنامة‌دنیا ، سال2 (1325ش)؛ عیسی صدیق، یادگار عمر ، تهران، ج1، چاپ سوم، 1352ش، ج2، چاپ دوم، 1354ش؛ جمشید ضرغام بروجنی، دولتهای عصر مشروطیّت ، تهران ?] 1350ش [ ؛ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ، تهران 1376ش؛ مهدی فرخ، خاطرات سیاسی فرخ ، تهران ] 1345ش [ ؛ عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دورة 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دورة تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهی ، تهران 1356ش؛ احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست وزیر ، چاپ باقر عاقلی، تهران 1370ش؛ حسن مرسلوند، زندگینامة رجال و مشاهیر ایران ، ج2، تهران 1369 ش؛ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من ، یا ، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران 1360ش؛ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات ، تهران 1363ش؛ اقبال یغمائی، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران ، تهران 1375ش.
