تحویل(2) ، اصطلاحی‌حدیثی‌به‌معنای‌انتقال‌از سندی‌به‌سند دیگر. در اصطلاح‌محدّثان‌اگر حدیثی‌دو یا چند سند داشته‌باشد، برای‌اختصار، حدیث‌را با همة‌سندها به‌طور کامل‌نقل‌نمی‌کنند، بلکه‌ابتدا همة‌سندهای‌حدیث‌را ذکر می‌کنند و در نهایت«متن» حدیث‌را می‌آورند. برای‌اینکه‌این‌سندهای‌مختلف‌درهم‌نیامیزند یا این‌توهم‌پیش‌نیاید که‌نویسنده‌حدیث‌را ناتمام‌رها کرده، بین‌دو سند معمولاً از علامت‌رمز ح‌استفاده‌می‌شود؛ این‌علامت‌در علوم‌مختلف‌اسلامی، رمزِ کلمات‌گوناگونی‌است(برای‌تفصیل‌بیشتر رجوع کنید بهمحمدرضا مامقانی، «معجم‌الرموز»، تراثنا ، ش 2 و 3، ص 179). برخی‌معتقدند که‌ح‌از واژة‌تحویل‌گرفته‌شده‌است. در خواندن‌یا نخواندن‌آن‌و نیز در چگونه‌خواندن‌آن‌نیز اختلاف‌وجود دارد. نَوَوی(ص 74)، ابن‌صلاح(ص 181ـ182) و سیوطی(ج 2، ص 88) آن‌را به‌صورت‌حاء خوانده‌اند (نیز رجوع کنید به تهانوی، ذیل‌واژه؛ عبداللّه‌مامقانی، ج 3، ص 219؛ محمدرضا مامقانی، مستدرکات‌مقباس، ج، ص؛ همو، «معجم‌الرموز»، تراثنا ، ش 1، ص 166). قاسمی(ص) تلفظ‌واژة‌تحویل‌را برای‌آن‌نیکو شمرده‌است‌و محمدرضا مامقانی(«معجم‌الرموز»، تراثنا ، ش 2 و 3، ص 179، پانویس31) گفته‌است‌که‌برخی‌حدیث‌پژوهان‌آن‌را حیلولة‌خوانده‌اند.عموم‌محدّثان‌شیعه‌و مشخصاً مشایخ‌ثلاثه(کلینی، صدوق، طوسی) در کتب‌چهارگانة‌حدیثی‌رمزگذاری‌نکرده‌اند و به‌هنگام‌انتقال‌از یک‌سند به‌سند دیگر از حرف‌عطف‌استفاده‌کرده‌اند ( رجوع کنید بهمحمدرضا مامقانی، «معجم‌الرموز»، تراثنا ، ش 1، ص‌ـ167؛ عبداللّه‌مامقانی، ج 3، ص 219، پانویس1؛ برای‌نمونه‌رجوع کنید بهطوسی، ج 6، ص 206، حدیث470، ج 5، ص 423، حدیث 1468).منابع: ابن‌صلاح، علوم‌الحدیث، چاپ‌نورالدین‌عتر، مدینه1972؛ محمداعلی‌بن‌علی‌تهانوی، موسوعة‌کشّاف‌اصطلاحات‌الفنون‌و العلوم، چاپ‌رفیق‌العجم‌و علی‌دحروج، بیروت1996؛ عبدالرحمان‌بن‌ابی‌بکر سیوطی، تدریب‌الرّاوی‌فی‌شرح‌تقریب‌النواوی، چاپ‌عبدالوّهاب‌عبداللطیف، قاهره1966؛ محمدبن‌حسن‌طوسی، تهذیب‌الاحکام ، چاپ‌حسن‌موسوی‌خرسان، بیروت1401/1981؛ جمال‌الدین‌قاسمی، قواعدالتّحدیث‌من‌فنون‌مصطلح‌الحدیث، چاپ‌محمد بهجة‌بیطار، بیروت1407/1987؛ چاپ‌افست1414/ 1993؛ عبداللّه‌مامقانی، مقباس‌الهدایة‌فی‌علم‌الدّرایة، چاپ‌محمدرضا مامقانی، قم1411ـ1414؛ محمدرضا مامقانی، مستدرکات‌مقباس‌الهدایة‌فی‌علم‌الدّرایة، ج 2، در عبداللّه‌مامقانی، ج؛ همو، «معجم‌الرموز و الاشارات»، تراثنا ، سال، ش(محرّم‌ـ ربیع‌الاول1407)، ش‌و 3 (ربیع‌الثانی‌ـ رمضان1407)؛ یحیی‌بن‌شرف‌نووی، التّقریب‌و التّیسیر لمعرفة‌سنن‌البشیر النذیر ، چاپ‌صلاح‌محمد محمد عویضه، بیروت1407/1987.
