تحقیقمالِلهند ، کتابیدر بارةعقاید دینی، آرایفلسفی، ادبیات، تقویم، نجوم، جغرافیا، و آدابو رسومهندی، بهعربی، تألیفابوریحانبیرونی* در قرنپنجم. نامکاملآنکتابالبیرونیفیتحقیق ماللهند منمقولةمقبولةفیالعقلأو مرذولةاستو بهکتابالهند نیز شهرتدارد. در اینکتابِ دایرةالمعارفگونهکهمهمتریناثر بیرونیدر هندشناسیبهشمار میآید، بهتاریخهند نیز پرداختهشدهاست؛ البتهبیشتر تاریخفرهنگیمردمهند مورد نظر بیرونیبوده، اما از برخیگزارشهایویاطلاعاتیاز تاریخسیاسیهند نیز میتوانبهدستآورد. ایناثر از لحاظتاریخادیاننیز اهمیتدارد (خان، ص؛ شارما ، 1983، ص؛ همو، 1982، صـ132؛ ) دایرةالمعارفدین( ، ذیل«بیرونی»).تحقیقماللهند یکمقدمهو هشتاد بابدارد. مقدمةکتاب(صـ12) شرحیاستدر اهمیتدرستیاخبار، عللپیدایشروایاتنادرست، نقد آرایمسلماناندر بارةادیاندیگر، اشارهبهتحقیقاتو آرایابوالعباسایرانشهری(فیلسوفقرنسومو چهارم) در بارةادیانهندیو سببتألیف کتاب. بیرونیمینویسد کهاینکتابجدلو احتجاجنیست، بلکهنقلیاستاز کلامهندیانآنگونهکههست(ص).باباول(صـ 19) پیشدرآمدیاستبر روشتحقیقدر علومو معارفهندیو دشواریهایاینکار. مؤلفدر بیانعللبیگانهماندنمسلماناناز حکمتو دانشهایهندوان، از مباینتِ افکار و اعتقاداتو آدابو رسومایندو «ملت» سخنمیگوید، همچنینبهتفاوتزبانو وسعتدامنةعلمیهندوانو پیچیدگیهایآناشارهدارد. بهنظر بیرونی، لشکرکشیهایسبکتکینو سلطانمحمود سببشد کهدانشمندانهندو بهنقاطدوردستیچونکشمیر و بنارسمهاجرتکنند و وحشتو هراسمردمهند از مسلماناننیز دسترسیبهعلومهندوانرا مشکلتر ساخت. بیانبیطرفانهو استدلالجامعبیرونیدر اینفصلــ کهناظر بهتفاوتهایچشمگیر فرهنگو زبانو دینمردمهند با مسلماناناست ــ در تحقیقاتامروزینیز مورد توجهاست(براینمونهرجوع کنید به زینر ، ص؛ د. دینو اخلاق، ج، ذیل"Hinduism" ، ص).بابهایدومتا سیزدهم(صـ117) در بارةدینو فلسفةهندیو مسائلمربوطبهآناستو مشتملاستبر بحثاز ذاتخداوند، امور معقولو محسوسو وحدتموجودات، تناسخو چگونگیو غایتآن، احوالپساز مرگو چگونگیدوزخها و اقسامآنها و پاداشاعمالخیر در بهشت، اجناسو انواعموجوداتجسمانیو روحانیو نامهایآنها، طبقاتچهارگانةجامعةهندوییو حدود و وظایفو خصوصیاتهر طبقه، چگونگیپیدایشقوانین، عللبتپرستیو انواعبتهایهندوانو توصیفآنها، معرفیوِداها یچهارگانه، پورانهها یهجدهگانه، عروضسنسکریتو قواعد آنو مقایسةآنبا عروضعربیو یونانی.بابهایچهاردهمتا شصتودوم(صـ452) بهعلومهندیاختصاصدارد، اعماز مسائلجهانشناختیو جغرافیاییو موضوعاتمربوطبهتاریخو تقویمو مقیاسها (برایآگاهیبیشتر از مطالبسیباباولرجوع کنید به مجتبائی، 1352ش، صـ261).بیرونیاز بابشصتوسومتا هفتادوهفتم(صـ 499) بتفصیلآدابو رسومچهار طبقةجامعةهندوییو نیز آدابایشانرا بههنگامقربانی، زیارت، دادنصدقه، ازدواجو فرزند آوردنمطرحمیکند و بهشرحخوراکیها و نوشیدنیها، اعیاد و ایاممقدّسآنانمیپردازد و در بارةپارهایاز اصولشرعیو فقهیو اجتماعیمردمهند در بابدعاوی، عقوباتو کفارات، مواریثو حقوقوارثانو امور مربوطبهامواتبحثمیکند. سهبابآخر کتاب(صـ 548) نیز در بارةنجومهندیاست(نیز رجوع کنید به لارنس، 1976، صـ30؛ برایفهرستتفصیلیمطالببابها رجوع کنید به ابوریحانبیرونی، صـ 68).بیرونیبیشترِ بابها را با مقدمةکوتاهیدر بارةکلیاتمطالبشروعمیکند. هر بابدارایسهبخشاست: بخشاولطرحمسئله؛ بخشدوم، آرایهندواندر بارةآنمسئلهو نقلقولاز کتابهایمعتبر یا مطالبیکهشفاهیبهاطلاعمؤلفرسیدهیا ویبا مشاهدهبهآنها پیبردهاست؛ بخشسوم، مقایسةموضوعاتغریبو نامأنوسبا آراییونانیانو موضوعاتمشابهدیگر برایاینکهمطالببهفهمخوانندگاننزدیکتر شود (نیز رجوع کنید بهابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو ، ص XXXI ، XXXII ). بهنظر زاخاو (همان، ص XXII ، LIV )، اینبررسیتطبیقیبیرونیبا نظر بهمشابهتهایآرایفلاسفةهندیو یونانیبودهو آگاهیکاملویاز فلسفةیوناننیز در اینامر اثر داشتهاست، اما بهنظر لارنس (1975، ص) مقایسةعقاید فیلسوفانهندیبا عقاید فیلسوفانیونانیو صوفیانبهاینجهتاستکهبیرونیاینگونهعقاید را در اعتقاداتمتعارفاسلامینیافتهاست(قسپیترس، صـ22). روزنتالنظریهایمتفاوتــ و بهطور اغراقآمیزییونانیزده ــ در اینبارهارائهمیدهد؛ او علاوهبر کتابالهند بهاثر دیگر بیرونی، مقالةفیسیر سهمیالسعادةوالغیب، نیز استناد میکند و مینویسد کهابوریحانتحتسیطرةتمدنو آموزههاییونانیرشد یافتهبودهو علمو فلسفةایشانرا برتر میانگاشتهو هنگامیکهبا تمدنپیشرفتةهند آشنا شدهو آنرا رقیبیبرایتمدنیونانییافته، برایتوجیهآنبرایتمامیتمدنهایبشریاصلو خاستگاهیواحد قایلشدهو تمدنهند را بهنوعیمتأثر از یوناندانستهاست(صـ7). بهنظر روزنتال، بیرونیدر بارةتفکر دینیو فلسفیهند نیز همیننظریهرا ابراز کردهاست، با اینتفاوتکهویالگوینخستیندینیرا، کههمگاندر آنسهیماند، تنها از آنِ خواصمیداند و عوامرا در آنسهیمنمیداند؛ بهبیاندیگر، از نظر بیرونیبصیرتهایدینیاندیشمندانبرخلاففعالیتهایتحقیقیو علمیایشاندر معرضتغییر نیست(صـ11). روزنتال(ص، 12) در عیناشارهبهکاستیهاینظریةبیرونی، آگاهیویاز تعاملتمدنها و تلاشدر تبیینآنرا میستاید (نیز رجوع کنید به لارنس، 1976، صـ43). بهطورکلی، بیرونیبا استفادهاز روشتطبیقیمیکوشد تا شناختپدیدههایفرهنگیو دریافتمفاهیمدینیو فلسفیرا آسانتر کند. هدفویفهمیدنو توصیفعلمیمسائلاست. لحنبیطرفانه، تعبیراتهمدلانهو اصولیکهویبهکار بسته، تا حد زیادیبا شیوههایجدید مطالعاتتطبیقیادیانسازگار است(ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص XXIII ؛ مجتبائی، 1352ش، صـ263؛ لارنس، 1975، ص؛ نیز رجوع کنید به یوسفی، صـ15، 19، 22؛ برایآگاهیبیشتر از روشدینشناسیتطبیقیاو رجوع کنید بهلارنس، 1976، ص، 34ـ35).آشناییبیرونیبا سرزمینو فرهنگهند از زمانیآغاز شد کهویهمراهسلطانمحمود و پساز فتحشمالهند بهدستوی، بهآنجا رفتو سیزدهسال(از 408 تا 421) در نواحیمختلفیهمچونپنجاب، سند، پیشاور، مولتانو لاهور بهسر برد. تا پیشاز این، آگاهیاو بیشتر در بارةمسائلنجومیو طبیو ریاضیهند بود (ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص XLVI ؛ نیز رجوع کنید به بیرونی* ، ابوریحان، بخشهایاولو سوم). او در ایندورهبهیادگیریسنسکریتو گردآوریکتابهایعلمیبهاینزبانپرداخت. عباراتشکوهآمیز بیرونیاز کسادیبازار علمو بیاعتناییصاحبانقدرتبهوضعاهلعلمو نیز ذکر محدودیتهاییکهبر ویتحمیلشدهاست(صـ 118)، حکایتاز ایندارد کهویآزادیعملکافینداشته، با وجود ایناشتیاقشبهکسبعلم( رجوع کنید به ص) عاملاصلیدر پرداختنبهاینتحقیقبودهاست(نیز رجوع کنید به ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، صXII ـ XIII ، XVII ، XIX ؛ مجتبائی، 1352ش، ص 245ـ246؛ لارنس، 1976، ص3).اهتمامبیرونیدر نقلو معرفیعلومو معارفهندیبسیار استو آثار او را در اینزمینهبیشاز 27 عنوانبرشمردهاند (برایفهرستتوضیحیاینآثار رجوع کنید به مجتبائی، 1352ش، صـ252؛ نیز رجوع کنید بهابوریحانبیرونی، ص، 232، 413، 512). گذشتهاز اینآثار، بیرونیدر تحقیقماللهند در موارد گوناگوناز کتابهایدینیو فلسفیو نجومیهندوان، از جملهیوگهسوترهو بِهَگوَدگیتا قطعاتفراوانو گاهمفصّلینقلکردهاست ( رجوع کنید بهادامةمقاله). ویدر محیطعلمیهند نیز مؤثر واقعشد و دانشمندانآنسرزمین را با علومیونانیآشنا کرد؛ مجسطیبطلمیوسو هندسةاقلیدسرا بهسنسکریتترجمهکرد و کتابیدر فناسطرلاببهاینزباننوشت(ابوریحانبیرونی، ص). بیرونیبا آگاهیاز پیوند استوار فکر و زبانو باتوجهبهاینکهقالبهایلفظیو فکریهندوییو اسلامیبهدو عالمفرهنگیمتفاوتتعلقدارند و غالباً تطبیقآنها با یکدیگر ناممکناست، در تحقیقماللهند میگوید (ص 19) تنها در صورتیبجایاصطلاحاتهندیلفظعربینهادهاستکهآندو از لحاظمعنا و مفهومکاملاً یکسانبودهاند، اما اگر میانلفظیهندیو کلمةظاهراً مشابهآندر عربیاینتوافقکاملرا نیافتهیا لفظهندیرا مشهور و مستعملدیده، آنرا عیناً بههمانصورتآوردهاست(قسشارما، 1983، ص، 94؛ نیز رجوع کنید به لارنس، 1976، صـ34). روشدقیقبیرونیرا در نقد متونِ ترجمهشدهو سنّتنسخهنویسی، همانند روشریشهشناسانامروزیدانستهاند (ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص XXXIII ).ابوریحانهمةکتابهاییرا کهمسلمانانپیشاز ویدر بارةهند نوشتهبودند، دیدهو گفتههایآنها را یکسرهبیاساسو نادرستدانستهاست(ص)؛ مثلاً در برخیاز گزارشهایپیشاز وی، برهمن(از خدایانبرتر هندوان) را با آدمیا با ابراهیمعلیهماالسلامیکیشمردهو او را نخستینپادشاههندوانو از رسولانخداوند دانستهاند ( رجوع کنید بهمسعودی، ج، ص). شهرستانیبر مؤلفانپیشاز خود کهبرهمنرا همانابراهیمعلیهالسلامپنداشتهو براهمهرا بدو منسوبکردهاند، خردهمیگیرد و میگوید کههندوانبهنفیاصلنبوتاز دیگر امتها متمایزند، پسچگونهممکناستکهابراهیمرا نبیبدانند (ج، صـ343). چنیناستکهبیرونیاز اتکا بهگزارشهایپیشینپرهیز میکند. تلاشبیرونیدر استناد بهکتابهایمعتبر و دقتدر حفظاصالتاخبار را میتواناز ویژگیهایبارز روشعلمیو تحقیقیویدر تحقیقماللهند دانست. بیرونیگذشتهاز منابعیونانی(برایفهرستاینآثار رجوع کنید به ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص LV ) از منابعزردشتی، مسیحی، یهودی، مانویو در موارد معدودیاز آثار صوفیهنیز استفادهکردهاست(همانجا). او از صوفیانبهاقوالیاز ابوالفتحبُستی، ابوبکر شِبلیو بایزید بسطامیاشارهکردهو از آثار مانی، عباراتیرا از کنزالاحیاء نقلکردهاست(براینمونهرجوع کنید بهابوریحانبیرونی، ص 25، 29، 66ـ67؛ برایآگاهیبیشتر رجوع کنید بهآثارالباقیه* ). گذشتهاز این، ویدر سراسر کتاببهکتابهایمهمو معتبر سنسکریتــ کهمنابعبابهایمربوطبهالاهیاتو فلسفهاند ــ استشهاد میکند، از جملهسانکهیهسوترهاثر کپیله، یوگهسوترهمنسوببهپتنجلی(نویسندةهندو و مؤسسمکتبیوگا در قرنسوممیلادی) و بهگودگیتا ، همچنینپورانهها کهبیرونیمطالببابهایمهمتحقیقماللهند را در بارةادبیات، جشنها، جغرافیا و تقویماز آنها فراهمکردهو منبععمدةویدر تألیفکتاببهشمار میآید. شاید بتواناو را اولینمسلمانیدانستکهاینمتنها را مطالعهکردهاست. علاوهبر این، بیرونینخستینفردیاستکهروایتیاز بهگودگیتا ، کتاببسیار مهمو ارزشمند ادبیاتدینیسنسکریت، را بهمسلمانانمعرفیکردهاست(همان، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص LII-L ، برایآگاهیاز فهرستدیگر آثار سنسکریتمورد استفادهدر تحقیقماللهند رجوع کنید به همان، ص LII-LI ). گفتنیاستکهمحققانیبهبررسیتطبیقیگزارشبیرونیاز بهگودگیتا و متنکنونیآن، کهغالباً با شروحمتفاوتیهمراهاست. پرداختهاند؛ در میانآنانمحققهندی، شارما (1983، ص، 94)، اینگزارشبیرونیرا مغلوطو بیاعتبار نشاندادهاست، ایندر حالیاستکهشارما تنها بهترجمةانگلیسیکتابالهند مراجعهکردهو ایناحتمالرا از نظر دور داشتهاستکهمتنمورد استفادةبیرونیمیتواند اکنونموجود نباشد یا شرحیبر گیتا بودهباشد. جالبتوجهآنکهزاخاو در مقدمةمفصّلخود در بابتطبیقگیتا هیچسخنینگفتهاست ( رجوع کنید بهگلبلوم، ص).ابوریحان دو کتابسانکهیهسوترهو یوگهسوترهرا بر مبنایشرحهایآنها بهعربیترجمهکردهاست. هر دو اثر، بویژهیوگهسوتره، نمونةاعلایتفکر مابعدالطبیعیهندو بهشمار میآیند. سوترهعبارتاستاز متونیبسیار فشردهو مختصر کههریکشروحمختلفیدارند. در یوگهسوترهعمدتاً بهراههاینجاتو ریاضتهایلازمبرایرهایینفساز زندانتنپرداختهشدهاست(ریتر، 1349ش، ص 29؛ ایرانیکا ، ج، ص؛ نیز رجوع کنید به ) دایرةالمعارفدین( ، ذیلjali " ¬" Patan ؛ قسد. دینو اخلاق، ذیلjali " ¬" Patan ). بیرونیترجمةخود را کتابباتنجل/ پاتنجلنامیدهو متنکتابرا بهصورتپرسشو پاسخدرآوردهاستتا فهممطالبرا آسانتر کند. احتمالاً ویآرایشارحناشناسهندوییرا در ترجمةعربیبهمتنیوگهسوترهافزودهاست(نیز رجوع کنید به لارنس، 1976، صـ34). به نظر داسگوپتا ، متندر دسترسبیرونیبهیکتاپرستیگرایشفراوانداشتهو نشاناز تغییر در مبانیپتنجلیدارد (شایگان، ج 2، ص 649). در مجموعکتابباتنجل، همچونیوگهسوتره، چهار بخشدارد، اما بیرونیدر مطالبهر بخشتغییراتیدادهاست(لارنس، همانجا؛ همو، 1975، ص؛ برایآگاهیبیشتر از رئوسمطالبکتابو مقایسةآنبا تحقیقماللهند رجوع کنید به همان، صـ33 ؛ ایرانیکا ، همانجا). لوییماسینیونترجمةبیرونیرا از کتابپتنجلیدر یکیاز مجموعههایکتابخانةکوپرولو/ کوپریلیدر استانبولیافت، سپسهاور آنرا در 1309 ش/ 1930 شرحکرد و هلموتریتر در 1335 ش/ 1956 بهچاپرساند (ریتر، 1349 ش، ص 28؛ ایرانیکا ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ریتر، 1956، ص 165ـ200). در 1379 شایناثر بهصورتمستقلو بر اساسچاپریتر و با مقدمةمنوچهر صدوقیسها در تهرانبهچاپرسید. در اینمقدمهبهچاپهایدیگر ایناثر اشارهشدهاست. اما تاکنونمتنیاز ترجمةبیرونیاز سانکهیهیافتهنشدهاست(ریتر، 1349 ش، ص 28).بیرونیدر مسائلمربوطبهنجومو تقویمو ریاضیات هندیاز معتبرترینمآخذ آنعلوم، چونآثار براهمهگوپته، آریابهته، وراههمیهیرهو ویتشواره، کهاز بزرگترینمنجمانو ریاضیدانانهند بودهاند، بهرةتمامگرفته(ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص XL-XXXIX a ، XLIX ؛ مجتبائی، 1352ش، ص) و بهشروحیکهبر آثار آناننوشتهشدهبودهو نیز بهکتابمعروفپولیشهسیدهانتهنظر داشتهاست. او در بارةجغرافیایاساطیریو تاریخدینیهند از کتابهایمهمیچونمهابهارته، راماینه، آییننامةمانو و برخیاز مهمترینپورانهها یهندی، کهبرایاینگونهمطالببهترینو کاملترینمنبعاند، استفادهکردهاست. او در اینمباحث، کهبیشاز نیمیاز ابوابکتابالهند را شاملمیشود، از رویبصیرتو با احاطةکاملبهتحقیقپرداختهاست(ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص LII-LI ؛ مجتبائی، 1352ش، صـ287؛ نیز رجوع کنید به کراچکوفسکی، ص).با وجود این، تحقیقاتبیرونیدر بارةفرهنگو تمدنهند خالیاز کاستینیستو با اینکهویبهقصد معرفیاجمالینظریاتفلسفیو الاهیاتیهندی، تحقیقماللهند را نگاشتهاست(ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص L )، در اینحوزهجامعیتمباحثمذکور مشهود نیست(بهگزارشلارنس، 1976، ص، 43، آرتور جفریفهرستتوصیفیموضوعاتدینیو فلسفیکتابالهند تهیهکردهاست). آنچهدر اینکتابدر بارةدینهندوییو جنبههاینظریآنگفتهشدهکلاً بهفرقههایویشنوییمربوطاستو کتابگمشدةابوریحان، فیباسْدیوَ الهند عند جیئهالادنی، نیز بیشکروایتیاز تجسمیافتن(اوتار ) ویشنو در پیکرِ کریشنه(نامدیگر آن: واسودوه) بودهاست(مجتبائی، 1352ش، ص؛ برایآگاهیبیشتر در بارةاَوَتارها در کتابالهند رجوع کنید به شارما، 1983، صـ113). کتابهاییکهویدر بارةادیانهندوییدر دستداشتهو از آنها مطالبینقلکردهاست، چونمهابهارته، بهگود گیتا ، راماینه، ویشنوپورانه، ویشنو دهرموتره، از ادبیاتویشنوییاند.از فرقشیوایی، جز توصیفبرخیاز صورتهایعامیانةآنبهاختصار و با نظریانتقادآمیز و گاهبا بیرغبتی، سخنیدر اینکتابنیامدهاست(مجتبائی، 1352ش، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص LXIII-LXII ). بههیچیکاز کتابهایخاصاینگروه( آگمهها ) نیز اشارهاینشدهاست. همچنیناطلاعاتاندکیاز مذهبجینیآمدهو از فرقشاکْتهچیزیگفتهنشدهاست(ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص LIII ؛ مجتبائی، 1352ش، صـ 288).برایبیرونی، هند برهمنیبودهاستنهبودایی؛ گویا در نیمةاولقرنپنجم، تمامآثار بوداییدر آسیایمرکزی، خراسان، افغانستانو شمالغربهند ناپدید شدهبودهاست(ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، صLX )، ازینرو بیرونیبهکتابهایدینیو فلسفیبوداییدسترسینداشتهو حتیاز پیرواناینآیینهمکسیرا ندیدهبودهاست. بهاینترتیب، گزارشویدر اینبارهبسیار مختصر و گاه غیردقیقاست(شارما، 1983، صـ113؛ نیز رجوع کنید به ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص LX ـ LXI ).از مکاتبمختلففلسفیهند، بیرونیتنها مکتبسانکهیهو یوگهرا میشناختهاست. از مکتبنیایهبهیکیاز شروحآنبهنامنیایهبهاشیهاشارهمیکند و از مکتبمیمانسهاز کتابمیمانسهسوترهجایمینیو از فلسفةمادّیِ لوکایَتهاز کتابلاوکایتهمنسوببهبریهَپَـتیناممیبرد و در بارةهریکاز اینمکاتب، چند سطریمیآورد، اما در سراسر کتاباز مهمترینمکتبفلسفیهند، وِدانته، سخنیگفتهنمیشود و از اوپنیشدها و مفسرانآنها نامی نمیآید؛ شاید بهاینعلتکهتعلیماتاوپنیشدیو فلسفةودانتهاز دیرباز تنها بهافراد خاصیتعلیمدادهمیشدهو کتابهایآناننیز از دسترسبیگانگاندور بودهاست(زینر، ص؛ مجتبائی، 1352ش، ص 288ـ289؛ لارنس، 1976، صـ 38). بیرونیخود نیز بهمحدودیتهایکار خویشاشارهکردهاست( رجوع کنید به ص، 123). بهنظر لارنس(1976، صـ 35) تقسیمبندیهایبیرونیاز آرایهندوان، دستهبندییونانیاست. در هرحال، کاستیهایکتاباز اهمیت علمیو تاریخیتحقیقماللهند و ارزشکوششهایبیرونینمیکاهد.پساز بیرونیدر جهاناسلامهیچکسروشعلمیاو را در اینکار دنبالنکرد. کسانیکهدر دورههایبعد در ادیانو مذاهبو تاریخو جغرافیایمللدیگر کتابنوشتند، غالباً در بارةمعتقداتمردمهند جز اشاراتیسطحیو مغلوطو مختصر، کهاز نوشتههایمؤلفانو سیاحانپیشینگرفتهشدهاست، چیزیندارند؛ گزارشرشیدالدینفضلاللّهدر جامعالتواریخاز زندگیبودا و آیینبوداییاز موارد استثناست. بهنظر میرسد کهبیشتر مؤلفانمسلمانحتیاز نامکتابهایبیرونیدر اینباببیخبر بودهاند. ابوالمعالیمحمدبن عبیداللّهدر بیانالادیان* قطعةکوتاهیاز کتابپتنجلرا بهنقلاز بیرونیدر تحقیقماللهند بهفارسیترجمهکردهو میرابوالقاسمفندرسکیدر شرحلغاتو اصطلاحاتجوکبشستبهترجمةباتنجلبیرونینظر داشتهاست(بهنقلمجتبائی، 1352ش، ص 281ـ282). رشیدالدینفضلاللّهو ابوالفضلعلاّ می(متوفی1011) نیز از تحقیقاتبیرونیدر جغرافیا و تقویمهندیبهرهبردهاند (ابوریحانبیرونی، ترجمةانگلیسی، مقدمةزاخاو، ص LVII ؛ مجتبائی، 1352ش، ص). البتهبعدها در دورةسلطنتبابریان* ، کسانیچونابوالفضلعلاّ میو محمد داراشکوه* (متوفی1069) بهیاریدانشمندانهندو برخیاز کتابهایدینیو فلسفیهندوانرا ترجمهکردند (برایآگاهیبیشتر از اینآثار رجوع کنید به مجتبائی، 1978،صـ91). لیکنهیچیکاز اینآثار، از لحاظعمقنظر و دقتعلمیو جامعیت، با آثار بیرونیهمسنگنیست(همو، 1352 ش، ص؛ ایرانیکا ، همانجا؛ قسشارما، 1983، صـ122؛ برایآگاهیاز اینآثار و نقد آنها رجوع کنید بهمجتبائی، 1352ش، صـ286).تحقیقماللهند بهتصحیحادوارد زاخاو و با مقدمهایجامعاز او در 1304/1887ـ 1888 در لندنبا عنوانکتابالهند بهچاپرسید و در 1304ش/ 1925 تجدید چاپشد. نظامالدیننیز آنرا در 1337 ش / 1958 در حیدرآباد دکنتصحیحو چاپکرد. زاخاو ترجمةانگلیسیاینکتابرا بههمراهمقدمهایمفصّلو با عنوان) هند بیرونی( در 1332/1910 چاپکرد. احتمالاً عنوانکتابالهند پساز اینترجمهرایجشدهاست( ایرانیکا ، همانجا؛ قسپیترس، ص 25). زاخاو اینکتابرا بهآلمانینیز ترجمهکرد. اکبر داناسرشت(تهران1321ش) و منوچهر صدوقیسها (تهران1362ش) بخشهاییاز اینکتابرا بهفارسیترجمهکردهاند. غلامرضا اعوانینیز دو بخشاولآنرا ترجمهکردهو در حکمتو هنر معنوی(تهران1375 ش) آوردهاست. تحقیقماللهند بهروسی، هندی، اردو، مالایاییو بنگالیترجمهشدهاست. ترجمةانگلیسیایناثر سهبار تلخیصو چاپشدهاست(شارما، 1983، ص 85 ؛ خان، ص؛ برایآگاهیبیشتر در بارةاینترجمهها و چاپهایآنها رجوع کنید به خان، همانجا؛ برای دیگر اطلاعاتکتابشناختیرجوع کنید به) دایرةالمعارفدین( ، ذیل«بیرونی»).منابع: ابوریحان بیرونی، کتابالبیرونیفیتحقیقماللهند ، حیدرآباد دکن1377/1958، چاپافست1978؛ هلموتریتر، «ترجمةابوریحانبیرونیاز کتابپاتانجل»، معارفاسلامی، ش(خرداد 1349)؛ داریوششایگان، ادیانو مکتبهایفلسفیهند ، تهران1362 ش ؛ محمدبنعبدالکریمشهرستانی، المللو النحل، چاپاحمد فهمیمحمد، قاهره1367ـ 1368/1948ـ1949، چاپافستبیروت] بیتا. [ ؛ ایگناتییولیانوویچکراچکوفسکی، تاریخنوشتههایجغرافیاییدر جهاناسلامی ، ترجمةابوالقاسمپاینده، تهران1379؛ فتحاللّهمجتبائی، «بیرونیو هند»، در بررسیهاییدر بارةابوریحانبیرونیبمناسبتهزارةولادتاو ، تهران1352ش؛ مسعودی، مروج(پاریس)؛A L -B ¦âru ¦n ¦â, Alberuni's India , ed. & tr. by Edward C. Sachau, 1962, repr. Lahore 1978; Encyclopaedia Iranica , s.v. " B ¦âru ¦n ¦â, Abu ¦Rayh ¤a ¦n. VIII : Indology " (by Bruce B. Lawrence); Encyclopaedia of religion and ethics , ed. James Hastings, Edinburgh 1980-1981, s.vv. "Hinduism" (by W. Crooke), "Patan ¬jali" (by R. Garbe); Encyclopedia of religion , ed. Mircea Eliade, NewYork 1987, s.vv. "B ¦âru ¦n ¦â, A l-" (by Bruce B. Lawrence), "Patan ¬jali" (by Georg Feuerstein); Tuvia Gelblum, "[Review of] Studies in `Alberuni's India", BSOAS , XLVIII, pt.2 (1985); M.S. Khan, "[Review of A l-B ¦âru ¦n ¦â 's] India ", Islamic culture , vol.60, no.2 (April 1986); Bruce B. Lawrence, " A l- Biruni's approach to the comparative study of Indian culture", in Biruni symposium , ed. Ehsan Yarshater, Columbia: Columbia University, Iran center, 1976; idem, "The use of Hindu religious texts in al-B ¦âru ¦n ¦â 's India with special reference to Patanjali's Yoga-Sutras", in The Scholar and the saint: studies in commemoration of Abu'l-Rayhan al-B i ¦ru ¦n i ¦and Jalal al-Din al-Ru ¦m i ¦, ed. Peter J. Chelkowski, New York 1975; Fathullah Mujtaba ¦'i, Aspects of Hindu Muslim cultural relations , New Delhi 1978; F. E. Peters, "Science, history and religion: some reflections on the India of Abu ¦'l-Rayha ¦n al-B ¦âru ¦n ¦â ", in The Scholar and the saint ; Hellmut Ritter, " A l-B ¦âru ¦n ¦â 's غbersetzung des Yoga-Su ¦tra des Patan ¬jali", Oriens , vol.9 (1956); Franz Rosenthal, " A l-Biruni between Greece and India", in Biruni symposium ; Arvind Sharma, " Alb i ¦ru ¦n i ¦'s India as a source of political history", Central Asiatic Journal , vol.26, no. 1-2 (1982); idem, Studies in " A l- Beruni's India" , Weisbaden 1983; G.H. Youssefi, "Abu- Reyhan Biruni: a lover of truth", in Biruni symposium ; R.C. Zaehner, Hindu and Muslim mysticism , London 1960.
