تحفة‌حکیم‌مؤمن‌رجوع کنید به تحفة‌المؤمنینNNNNتحفة‌سامی(یا تذکرة‌سامی)، تذکره‌ای‌مشتمل‌بر احوال‌سرایندگان‌فارسی‌زبان‌برخی‌مشاهیر نیمة‌اول‌سدة‌دهم‌هجری، تألیف‌سام‌میرزا، دومین‌پسر شاه‌اسماعیل‌اول‌صفوی. این‌تذکره‌دارای‌یک‌دیباچه‌و تنبیه‌و هفت‌صحیفه‌و یک‌ذیل‌است. دیباچة‌کتاب‌با حمد خداوند و نعت‌رسول‌اکرم‌و خاندان‌آن‌حضرت‌آغاز شده، سپس‌تعریفی‌از شعر و شاعری‌آمده‌و مؤلف‌سبب‌تألیف‌کتاب‌را نبودن‌آثاری‌در بارة‌شاعران‌در دوران‌خود ذکر کرده‌است(ص‌ـ4).صحیفه‌های‌کتاب‌بترتیب‌مشتمل‌است‌بر: شرح‌حال نوزده‌تن‌از شاهان‌و بزرگان‌دوران(ص‌ـ30)، 142 تن از سادات‌و علما (ص‌ـ 88)، 34 تن‌از وزرا و اعیان و دولتمردان(ص‌ـ101)، 69 تن‌از دانشمندان‌و نامورانی که‌گاه‌شعر می‌سروده‌اند (ص‌ـ142)، 371 تن‌از شعرای‌صاحب‌تخلص(ص‌ـ333)، سی تن‌از شعرای‌ترک‌فارسی‌گوی(ص‌ـ360) و 46 تن‌از طرفه‌گویان‌و عوامی که‌شعر می‌سروده‌اند (ص‌ـ376). سام‌میرزا در ذیل کتاب‌بعد از شرح‌مختصری‌از چگونگی‌اتمام‌آن، با قصیده‌ای‌در مدح‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام، تحفة‌سامی‌را به‌پایان برده‌است(ص‌ـ380).بررسی‌خصوصیات‌شاعران‌در این‌کتاب، بر اساس‌حالات‌صوری‌و معنوی، سلوک، تحصیلات، پیشه، حوادث‌زندگی، تسلط‌به‌شاعری‌و گاه‌زمان‌تولد و مرگ‌است‌و نظم‌و قاعدة‌خاصی‌ندارد و اغلب‌به‌اشاره‌ای‌کوتاه‌به‌بعضی‌از آنها اکتفا شده‌است. سام‌میرزا در این‌اثر، بویژه‌در صحیفة‌هفتم، به‌نقد اشعار شاعران‌پرداخته‌و غالباً با جمله‌ای‌کوتاه‌به‌غث‌و سمین‌آنها اشاره‌کرده‌است(مثلاً رجوع کنید به ص، 364ـ365، 373).در تحفة‌سامی‌نام‌بسیاری‌از پیشه‌ها و اصطلاحات‌خاص‌آنها ضبط‌شده‌است(برای‌نمونه‌رجوع کنید بهص، 315، 318، 373ـ375). همچنین‌بسیاری‌از خوش‌نویسان(برای‌نمونه‌رجوع کنید بهص 74، 136، 261، 349)، نقاشان(برای‌نمونه‌رجوع کنید به ص 74، 110، 277)، قصه‌خوانان(برای‌نمونه‌رجوع کنید به ص‌ـ141، 367)، نوازندگان‌و موسیقیدانان(برای‌نمونه‌رجوع کنید به ص‌ـ137) سدة‌دهم‌در آن‌معرفی‌شده‌اند که‌سام‌میرزا گاه‌تنها با ذکر یک‌بیت‌شعر از این‌افراد، آنها را در زمرة‌شاعران‌درآورده‌و تحفة‌سامی‌را از تذکره‌های‌پیش‌از خود متفاوت‌کرده‌است.تحفة‌سامی‌بر برخی‌تذکره‌های‌بعد از خود نیز اثر گذاشته‌است، از جمله‌بر تذکرة‌نصرآبادی ، مجمع‌الفصحا اثر رضاقلی‌خان‌هدایت، آتشکدة‌آذر بیگدلی، و ریاض‌الشعرا اثر واله‌داغستانی .تحفة‌سامی‌ظاهراً در 957، هنگامی‌که‌سام‌میرزا در اردبیل‌به‌سر می‌برده، تألیف‌شده( رجوع کنید به منشی‌قمی، ج، ص 550 ـ 551) و در 968، پیش‌از دستگیری‌وی‌به‌دستور شاه‌طهماسب( رجوع کنید بهسام‌میرزا * )، به‌پایان‌رسیده‌است(سام‌میرزا صفوی، مقدمة‌همایونفرخ، ص هیجده). سام‌میرزا در این‌اثر از حدومرز بی‌طرفی‌خارج‌نشده‌و وظیفة‌تذکره‌نویسی‌را از یاد نبرده‌است‌و به‌همین‌لحاظ‌در تحفة‌سامی‌حتی‌از دشمنان‌دودمانش‌یاد کرده‌و آثارشان‌را آورده‌و در مقدمه‌برای‌پرهیز از طعن‌معاندان، در این‌باره‌توضیح‌داده‌است(همان، مقدمة‌همایونفرخ، ص بیست‌ویک).صحیفة‌پنجم‌تحفة‌سامی‌در 1312 ش‌به‌تصحیح‌مولوی‌اقبال‌حسن‌در هند به‌چاپ‌رسید. در 1314 ش‌حسن‌وحید دستگردی‌و در 1345 ش‌رکن‌الدین‌همایونفرخ‌این‌تذکره‌را تصحیح‌و در تهران‌چاپ‌کرده‌اند (همان، مقدمة‌همایونفرخ، ص بیست‌و شش‌ـ بیست‌و هفت). فهرستهای‌متعدد در چاپ‌همایونفرخ‌بر ارزش‌تصحیح‌وی‌افزوده‌است، گرچه‌همایونفرخ‌در مقدمة‌تحفة‌سامی(ص هفده) در واقعة‌مرگ‌سام‌میرزا اشتباه‌کرده‌است( رجوع کنید به منشی‌قمی، ج، ص‌ـ 555).منابع: سام‌میرزا صفوی، تذکرة‌تحفة‌سامی، چاپ‌رکن‌الدین‌همایونفرخ، تهران] بی‌تا. [ ؛ احمدبن‌حسین‌منشی‌قمی، خلاصة‌التواریخ، چاپ‌احسان‌اشراقی، تهران1359ـ1363ش.
