تِجِن ، شهر و رودی در ترکمنستان.1) شهر تجن. در ولایت آخالِ جمهوری ترکمنستان (تاریخ تشکیل این جمهوری: 1304ش/ 1925)، در ساحل رود تجن قرار دارد و به سبب عبور رود تجن از میان آن و اِحداث آبراه بزرگ قراقوم در جنوب آن، شهری آباد و حاصلخیز است.پس از کشف ذخایر عظیم گاز طبیعی در بین رودهای تجن و مرغاب، تجن به مرکز مهم صنعت گاز تبدیل شد ( د. تاجیکی ، ج 7، ص 318). شاه لولة گاز طبیعی عشقآباد به خیوه (در مسیر خط لوله اصلی گاز آسیای مرکزی) از این شهر می گذرد و امکان استفاده از گاز طبیعی را در بخشهای اقتصادی و مصارف خانگی فراهم میسازد. گاز استخراجی از حوزههای پیرامون سرخس و مرو نیز در شرق این شهر به خطوط لولة سراسری گاز آسیای مرکزی می پیوندد ( رجوع کنید به ) نقشة اقتصادی ترکمنستان ( ).اقتصاد شهر مبتنی بر کشاورزی (کشت ذرت، پنبه، محصولات جالیزی و پرورش درخت توت)، دامداری (پرورش گوسفند قراگل)، مرغداری و صنعت است. کارخانههای تولید مصالح ساختمانی، قطعات پیشساختة بتونی، پنبه پاککنی و قالیبافی از مراکز اشتغال در بخش صنعت شهر است ( رجوع کنید به) نقشة اقتصادی ترکمنستان ( ). پس از فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال ترکمنستان در 1370ش/ 1991، مسجد ـ مدرسة قدیمی شهر بازسازی شد و در آن آموزش علوم دینی به زبان عربی و ترکمنی و ازبکی آغاز شد. مسجد تجن از آثار تاریخی شهر است.تجن بر سر راههای ارتباطی ایران و آسیای مرکزی و نیز راه ارتباطی ترکمنستان ـ ازبکستان قرار دارد. این شهر دارای ایستگاه راهآهن و پایانههای اتوبوسرانی است. پس از موافقت ایران و ترکمنستان برای اتصال راهآهن ایران به آسیای مرکزی، تجن معروفیت جهانی یافت. ساخت راهآهن ایران از مشهد تا سرخس به طول 160 کیلومتر و از تجن تا سرخس به طول 130 کیلومتر، راهآهن ایران را به راهآهن آسیای مرکزی و روسیه متصل کرد و در اردیبهشت 1375 این راهآهن به بهرهبرداری رسید (امیراحمدیان، ص61).2) رود تجن ، رودی مرزی و دایمی بین ایران و افغانستان که مسیر سفلای هریرود * است و به جمهوری ترکمنستان میرود و در آنجا جریان مییابد. این رود به طول 150 ، 1 کیلومتر ( ) دایرةالمعارف جغرافیا ( ، ص 423) با 600 ، 70 کیلومتر مربع حوضة آبریز، پس از آمودریا از رودهای مهم ترکمنستان به شمار میرود. حدود 3ر54% از مساحت حوضة آبریز تجن در خارج از قلمرو ترکمنستان قرار دارد و بقیة آن در ترکمنستان است ( ) دانشنامة جمهوری شوروی ترکمنستان ( ، ص 39).تجن از جایی به نام سرجنگل از کوه حصار در افغانستان، از ارتفاع 1500 متری، سرچشمه میگیرد و پس از طی مسیری هریرود نامیده میشود و پس از خارج شدن از مرز ایران، تجن نام میگیرد. عرض بستر تجن در دشتهای هموار ترکمنستان از چند صد متر تا چهار کیلومتر است (همانجا).هنگامی که هریرود در داخل خاک افغانستان در مسیر شرقی ـ غربی از واحة هرات به سوی مرزهای شرقی ایران جاری میشود، در نزدیکی شرق روستای مرزی دوقارون، در مرز ایران و افغانستان، مسیر خود را تغییر میدهد و به سوی شمال جریان مییابد و از نقطه مرزی پیشرباط ــ در دو کیلومتری جنوبِ جایی به نام رباط تومان آقا که نقطه مرزی بین ایران و افغانستان بهشمار می رود ــ میگذرد و به سوی شمال امتداد مییابد و از آنجا به بعد مرز ایران و افغانستان را با نام هریرود تشکیل میدهد.این رود در مسیر خود به سوی شمال، از رشته ارتفاعات کوهنشین میگذرد و تا دهانة ذوالفقار، مرز بین ایران و افغانستان، ادامه مییابد و از این نقطه به بعد مرز ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد (رزم آرا، ص 16 ـ 17). مرز طبیعی ایران و ترکمنستان در منتهیالیه شمال شرقی ایران را بستر این رود تشکیل میدهد. از این نقطه به بعد، این رود تجن نامیده میشود. اگرچه در منابع ایرانی این رود را در مسیر مرز ایران و ترکمنستان، به نام هریرود و پس از خروج از مرز، به نام تجن شناساندهاند، نام آن را در منابع غربی ( ) فرهنگ جدید جغرافیایی وبستر ( ، ذیل "Tedzhen" ) و روسی ( ) دایرةالمعارف جغرافیا ( ، ص423) و ترکی (سامی، ذیل «تجند»)، و در نقشههای جغرافیایی، از محلی که به مرز ایران و افغانستان میرسد، تجن ثبت کردهاند.تجن در مسیر علیای خود پس از رسیدن به شهر پلخاتون (در مقابل پاسگاه پلخاتون ایران)، کَشَفرود را دریافت میکند که در درة کشفرود از غرب به شرق جاری است و به تجن میپیوندد. شاخة دیگری نیز به نام اِشلن به آن میپیوندد. قبل از رسیدن به سرخس، آب تجن را در دریاچههای ذخیرة آب به نام «خور خور» ذخیره و از آن برای آبیاری اراضی استفاده میکنند. از این نقطه، تجن از جنوبشرقی جمهوری به قسمت شمالغربی، به سوی شهر تجن، روان میشود (رزمآرا، ص 18ـ 19). در بین شهرهای سرخس و تجن، در شمال و جنوبِ روستایی به نام «تجن استروی »، دو دریاچة مصنوعی برای ذخیرة آب در کنار رود احداث شده است. پس از رسیدن به شهر تجن، رود تجن به چند شاخة فرعی تقسیم میشود و پس از آبیاری زمینهای کشاورزی و باغهای میوه و گذر از روستاهای کیروسک و خارجاگاز در بیابان قرهقوم فرو میرود و از نظر ناپدید میشود. رود تجن پس از گذر از دومین دریاچة ذخیرة آب، با آبراه بزرگ قراقوم تلاقی میکند ( رجوع کنید به ) نقشة طبیعی استانهای عشقآباد و کراسنوودسک ( ). قسمتی از آب آمودریا به واسطة آبراه قراقوم به تجن میریزد ( د. تاجیکی ، ج 7، ص 318).بستر رود تجن در قسمت علیا، سنگی و سپس از سنگریزه و ریگ است. شاخههای متعدد تجن هنگام پر آبی به یکدیگر میپیوندند، و هنگام کمآبی از هم جدا میشوند. در خارج از شهر هرات سدی بر روی رود تجن احداث شده است( ) دانشنامة جمهوری شوروی ترکمنستان ( ، همانجا).مسیر رود در نزدیکی مرز ترکمنستان مآندر (پیچانرود) است. کرانههای آن در نزدیکی سرخس خاکی است و در این قسمت، از آب تجن پس از زهکشی برای کشاورزی استفاده میشود.در محل «پلخاتون» رود پر آب است و با ذوب شدن برف کوهها، آب رود بیشتر میشود. طغیان رود معمولاً از آغاز بهار و گاهی از اواخر زمستان تا اواخر بهار یا اوایل تابستان ادامه مییابد. رزمآرا از پلتیر در مرز ایران و افغانستان و پلخاتون در جنوب سرخس، بین ایران و ترکمنستان، یاد کرده است (همانجا).میانگین میزان آبدهی رود در ایستگاه پلخاتون سی متر مکعب در ثانیه است ( ) دایرةالمعارف جغرافیا ( ، همانجا). بیشترین میزان آبدهی 6ر84 متر مکعب در ثانیه در 1336ش/ 1957، و کمترین آن با 86ر3 متر مکعب در ثانیه در 1296 ش/ 1917 به ثبت رسیده است ( ) دانشنامة جمهوری شوروی ترکمنستان ( ، ص40).آب تجن به علت گذر از بستر خاکی، گل آلود است و هنگام طغیان، املاح آن از نیم تا دو گرم در لیتر در نوسان است. به علت شرایط اقلیمی بستر و نواحی اقلیمی که رود در آن جاری است، آب تجن یخ نمیبندد(همانجا). در 1378 ش، استفاده از سد دوستی در نقطه مرزی سرخس بین ایران و ترکمنستان، برای استفادة مشترک از آب این رود در آبیاری اراضی و نیز تأمین آب آشامیدنی شهر مشهد (در مسیر لولهای به طول 167 کیلومتر)، آغاز شد ( هفتهنامة اقتصاد آسیا ، ش 414، 16 تیر 1380،ص 13؛ شرکت سهامی آب منطقهای خراسان، 1379 ش).منابع: بهرام امیراحمدیان، «راهآهن آسیای مرکزی و چشمانداز ژئوپلتیکی»، در راهآهن ابریشم ، ویژهنامة اقتصاد خراسان به مناسبت افتتاح راهآهن مشهد ـ سرخس ـ تجن، مشهد 1375 ش؛ علی رزمآرا، جغرافیای نظامی ایران: خراسان ، تهران 1320 ش؛ شمسالدینبن خالد سامی، قاموس الاعلام ، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛ شرکت سهامی آب منطقهای خراسان، گزارش وضعیت مطالعاتی و اجرائی سد دوستی ، مشهد 1379 ش؛ هفتهنامة اقتصاد آسیا ، ش 414، 16 تیر 1380؛Ashkhabad skaya i Krasnovodskaya oblasti , scale 1:1'000'000, Moscow: Glavnoe Upravleniye Geodezii i kartografii pri Sa ¦vete Ministrov SSSR,1983; Ensiklopediya ¦yi Sa ¦vetii Ta ¦jik , Dushanbe 1978-1988; Geograficheskiy Ensiklopedicheskiy Sla ¦var , Moscow 1986; Turkmenskaya Sa ¦vetskaya Sotsialiticheskaya Respoblika , Glavnaya Redaktsia Turkmenskoy Sa ¦vetskoy Ensiklopedii , Ashkhabad 1984; Turkmenskaya SSR , scale 1:1'250'000, Moscow : Glavnoe Upravleniye Geodezii i kartografii Pri Sa ¦vete Ministrov SSSR, 1989; Webster's new geographical dictionary , Springfield 1988, s.v. "Tedzhen".
